ОЖ 595.14 (574. 3 + 574.2) олжазба ыында

КЕНЖАЛИЕВА ГУЛМИРА ДУЙСЕНБАЕВНА

Отстік азастан облысы техногенді ластанан топыратарын люмбрикофаунаны атысуымен рекультивациялау технологиясын тзу

25.00.36 - Геоэкология

техника ылымдарыны кандидаты ылыми

дрежесін алу шін дайындалан диссертациясыны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Шымкент, 2010

Диссертациялы жмыс азастан Республикасыны білім жне ылым министрлігі М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университетінде жасалынан.

ылыми жетекшілері Р А академигі,

техника ылымдарыны докторы

Бишімбаев У..

биология ылымдарыны докторы

Исаева А..

Ресми оппоненттер: техника ылымдарыны докторы

Бурлибаев Малик Жолдаслы

техника ылымдарыны кандидаты

Алтаева Зауре Нурмаганбетызы

Жетекші йым: М.Х. Дулати атындаы

Тараз мемлекеттік

университеті

орау 2010 жылы мамыр айыны 31 жлдызында саат 1430-да М.О. уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университеті жанындаы Д 14.23.02 Диссертациялы Кеесі отырысында теді. Мекен-жайы: 160012 Шымкент аласы, Туке хан даылы 5, бас имарат, 342 аудитория.

Диссертациямен М.О. уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университетіні кітапханасында танысуа болады. Мекен-жайы: 160012 Шымкент аласы, Туке хан даылы 5, 215 аудитория.

Автореферат 2010 жылды «29» суірінде таратылды.

Диссертациялы кеесті

ылым хатшысы, техника

ылымдарыны докторы Анарбаев А..

Кіріспе

Жмысты жалпы сипаттамасы. Диссертациялы жмыста мнай, мнай німдері жне ауыр металл иондарыны жауын ртына сері, техногенді ластанан айматарды жауын рты арылы биоиндикациялау жне рекультивациялау технологиясын тзу дістері арастырылан. Жмысты тжірибелік блімінде жргізілген зертханалы жне жартылай ндірістік тжірибелерді нтижесінде, техногенді ластанан топыраты тазарту дістеріні жаа ылыми негіздемелері крсетілген. Зерттеу жмыстарынан алынан нтижелер Отстік азастан облысындаы ндіріс орындарыны крделі экологиялы мселелерін шешуге трткі болады.

Жмысты зектілігі. Мнай німдері жне ауыр металл иондары оршаан ортаа ндіру, тасымалдау жне деу кезінде технология тізбектеріндегі ртрлі себептермен жне ртрлі дрежелердегі апаттарды салдарынан немі тсіп отырады.

Отстік азастан облысы еліміздегі ндіріс салалары арынды дамыан айма. Облыс арылы мы шаырыма жуы «аз Транс Ойл» компаниясыны магистралді мнай бырлары теді, бл айматарда шикі мнай апатыны болу ммкіншіліктері те жоары. Шымкент аласында «Южполиметалл» А жне ЖШС «Петро азастан Ойл Продактс» (ПОП) ірі мнай деу мекемесі орналасан. ндіріс технологиясына сйкес, бл мекемеде р кезедік тізбектерден кейін шлам мен осалы німдер блініп шыады. Сонымен атар, осы технология тізбектерінде топыраты мнай німдерімен ластануы жиі шырасады. азіргі кезде, облыс клемінде осы аталан себептермен ластанан жер клемі жз гектар шамасында.

Мнай німдері мен ауыр металл иондары баяу ыдырайтын осылыстар боландытан, топырата за мерзімде саталады. Сондытан, олар топыра биотасына улылы сер ететін зиянды техногенді фактор болып табылады. за мерзімде улы сер етуді нтижесінде, эволюциялы трыда алыптасан жауын рты ауымдастыыны рылысыны згеруіне келеді. Аридті климат жадайында жерді тиімді пайдалану те зекті мселелерді бірі болып табылады. Бл атынаста, жер ресурстарын ластаушы кздерді анытау жне оларды тазарту дісіні жолдарын табу шешімін ктіп тран зекті мселе боландытан, биорекультивация технологиясында люмбрикофаунаны пайдалану аталан мселені шешу жолыны бірі болып табылады.

Жмысты масаты мен міндеттері. Жмысты масаты – техногенді ластанан топыраты люмбрикофаунаны пайдалану арылы рекультивация технологиясын тзу шін жауын рт трлеріні мнай, мнай німдері жне ауыр металл иондарыны серіне тзімділігі мен жауапты реакцияларын зерттеу.

Жмысты орындау барысында келесі міндеттер ойылды:

• Отстік азастан облысындаы басты топыра типтерінде таралаан жауын рттар ауымдастыыны трлік рамын, морфометрикалы крсеткіштерін жне таралу задылытарын зерттеу;

• Отстік азастан облысында кездестін жауын рттарыны доминантты трлерін мнай, мнай німдері жне ауыр металл ионадарыны ртрлі шоырларыны улылы серіне жауапты реакцияларын ызылт калифорниялы ртымен салыстырмалы трде зерттеу;

• Люмбрикофаунаны мнай жне ауыр металл иондарымен ластанан топыраты тазарту абілеттерін зерттеу;

• Мнаймен ластанан топыратарды люмбрикофаунаны пайдалану арылы рекультивациялау технологиясын тзу;

• Мнаймен ластанан топыраты биорекультивациялауда вермикультуралы тізбек тиімділігіні адекватты параметрлерін математикалы моделдеу.

Жмысты ылыми жаалытары:

1. Алаш рет Отстік азастан облысыны басты топыра типтеріндегі жауын рттар ауымдастыына таксономиялы зерттеу жргізілді. Люмбрикация тымдасыны трт туысыны кілдері болып саналатын жауын ртыны алты трлері аныталды: Aporrectodea caliginosus trapezoids, Aporrectodea caliginosus caliginosus, Aporrectodea roseus, Eisenia foetida, Dendrobaena veneta, Allolobophora leoni, жауын рттарыны морфометрикалы сипаттамалары, тіршілік физиологиясыны ерекшеліктері аныталды.

2. Алаш рет L. rubellus мнайды 10,0±0,1 %, ал Ap. с. caliginosa 5,0±0,04 % шоырларына тзімділігі аныталды. Мнай німдеріні улылы сері зерттелді жне оларды тменгі шоырларына L. rubellus тзімділігі аныталды. Зерттеу нтижелеріні негізінде ластанан топыратаы мнай німдеріні шоырын анытауды биотесттік экспресс - дісі тзілді.

3. Жауын рттарыны топыраты мнайдан тазарту абілеті, оларды ас орыту жйесіндегі микрофлорасыны трлік рамын анытау арылы длелденді. Ас орыту жйесіндегі микрофлораны 74,6±0,64 %-ы микромицеттерден ралан, ал микрофлора рамы мнаймен ластанан топыра микрофлорасымен састыы 85,3 ±0,71% -а жуы екені аныталды. Сонымен атар, жауын рттары топыратаы ауыр металл иондарын з денесіне сііру арылы тазартатындыы химиялы талдау, анатомиялы жне электронды микроскопиялы дістерде длелденді.

4. Мнаймен ластанан топыратарды люмбрикофаунаны пайдалану арылы рекультивациялау технологиясы алаш рет тзілді.

5. Алаш рет вермикультура арылы топыраты биорекультивациялау рдісінде пайдалануды адекватты математикалы моделі тзілді.

орауа шыарылатын негізгі мселелер:

1. Отстік азастан облысыны басты топыра типтеріндегі жауын рттарыны таралу задылытарын, жауын рт ауымдастыыны таксономиялы рылысын жне аныталан трлерді морфометрикалы сипаттамаларын зерттеу нтижелері.

2. L. rubellus жне Ap. с. caliginosa жауын рттарыны мнай, мнай німдері жне ауыр металл иондарыны улылы серіне тзімділігі мен биотесттік реакцияларын, ластанан топыратарды люмбрикофаунаны пайдалану арылы тазарту технологиясы мен биотестілеуді экспресс дісін тзу масатында жргізілген зерттеу нтижелері.

3. Жауын рттарыны мнайды ыдырату жне ауыр металл иондарын сііру абілетін длелдеу масатында, топыра пен жауын рттарыны ас орыту жйесіні микрофлорасыны трлік рамын жне ішкі лпалардаы ауыр металдарды жинаталуын анытауа жргізілген микробиологиялы, анатомиялы жне электронды микроскопиялы зерттеу нтижелері.

4. Мнай жне ауыр металл иондармен ластанан топыраты люмбрикофаунаны пайдалану арылы тазартуды технологиясын тзу.

5. Вермикультураны биорекультивация рдісінде тиімді пайдалануды математикалы моделі.

Жмысты практикалы маызы. Зерттеулер нтижелері топыраты экологиялы жадайын баалау мен сапасын арттыруа сынылып отыран дістемелерге баытталан. Оларды негізінде, Отстік азастан аймаындаы мнай жне ауыр металл иондарымен ластанан айматарды экологиялы жадайын баылауа ажетті айматы тзімділік тобын тзуге болады. Бл тзімділік тобы экологиялы ызмет жне табиатты орау мекемелерінде олданыс таба алады.

Зерттеу жмыстарыны нтижелерінде аныталан омыртасыздар ауымдастыыны дамуы жне згеру задылытары, М.уезов атындаы ОМУ – ні Жаратылыстану - педагогикалы институтыны «Биология» мамандыыны студенттеріне «Омыртасыздар зоологиясы» пндерін дрістеуде олданылуда.

Таырыпты ылыми-зерттеу жоспарына негізделген жмыстармен байланысы. Жмысты негізі М.уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университеті ылыми-зерттеу жмыстарыны жоспарына сйкес, «Рационалды ресурстарды немдеу технологиялары» (шифры Б-ЕПФ-01-03-7), Р БМ № 718 таырыбы жне келісім шартымен; «Мнаймен, мнай німдерімен жне ауыр металдармен ластанан экожйелерді биоиндикациялау жне биоремидияциялау дістерін жетілдіру шін, микроазаларды, сімдіктерді жне жануарларды тіршілігіне ксентобиотиктерді серін зерттеу» (шифры 4.4.1/327 (2005-2006ж.)) таырыптарымен байланысты.

Жмысты нтижелерін іске асыру Диссертацияны негізгі аидалары М.уезов атындаы ОМУ - ні «Теориялы биология жне практикум» кафедрасыны оу рдісінде, сонымен атар «ПОП» ЖШС - ні нерксіптік аймаында вермирекультивациялау технологиясы іс жзінде пайдалануда.

Авторды жеке лесі алынан ортындыларды сараптай жне йлестіре отырып, ала ойылан міндеттерді теориялы жне тжірибелік шешімін табуына негізделеді. сынылан жмысты негізгі блімдеріні барлыы авторды зімен атарылан.

Жмыс нтижелерін апробациялау. Диссертациялы жмысты негізгі нтижелері келесі шараларда баяндалан жне талыланан: 15-ші Халыаралы ылыми-практикалы «Экология и жизнь» (Пенза, 2008), «Педагогикалы кадрлар дайындауды азіргі заманы зекті мселелері жне жаратылыстану ылымдарыны даму перспективалары-2» (Шымкент, 2008), Халыаралы ылыми-тжірибелік конф. «уезов оулары-7: М.уезов жне азатануды зекті мселелері» (Шымкент, 2008) Халыаралы ылыми-прак. конф. «Педагогикалы кадрлар дайындауды азіргі заманы зекті мселелері жне жаратылыстану ылымдарыны даму перспективалары-2» (Шымкент, 2008) Халыаралы ылыми конф. «Инновациялы технологияларды білім беру мен ылымдаы азіргі кездегі мселелері» (Шымкент, 2009) XVIII-ші Халыаралы ылыми-практикалы «Экология и жизнь» (Пенза, 2010)

Жмысты жарияланымы. Диссертация материалдары бойынша 11 ылыми жмыс жары крді. Оны ішінде 3 маала Р БМ Білім жне ылым саласындаы баылау Комитетіні бекіткен журналдарында, халыаралы конференцияларды жинатарында 8 тезис жарияланан, сонымен атар азастан Республикасыны 1 нертабу инновациялы патенті алынды.

Жмысты рылымы мен клемі. Диссертациялы жмыс 145 бетте жазылан, кіріспеден, негізгі блімнен, орытынды, 111 пайдаланылан дебиеттер тізімінен, осымшалардан, 15 кесте жне 93 суретпен кркемделген.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Кіріспеде зерттеуде алдына ойылан ылыми мселені азіргі кездегі жадайы, бекітілген таырыты зектілігі, масаты мен міндеттері, зерттеу нысандары мен зерттеу жргізуді дістемелік амтамасыздандыру негіздері, жоспарланып отыран зерттеулерді ылыми-техникалы дегейі, жаашылдыы, баса зерттеу нтижелерімен байланыстары, зерттеуден алынан нтижелерді практикалы маызы жне диссертациялы жмысты рылысы мен клемі туралы мліметтер келтірілген.

Бірінші тарауда Отстік азастан облысындаы люмбрикофауна ауымдастыыны трлік рамыны таксономиялы рылысы, облыс клемінде топыра типтеріне орай кездесетін жеке трлерді таралу задылытары, оларды тіршілік ерекшеліктері мен морфометрикалы сипаттамалары арастырылан.

Жалпы, зерттеулерден алынан деректерді салыстырмалы трде зерделей келе, келесідей задылытарды бліп айтуа болады:

1. Облыс клемінде таралан топыра типтерінде кездесетін жауын рттары одылыы мен морфлогиялы ерекшеліктері бойынша біркелкі емес. Олар шырасу жиілігі, рттарды сырты тсі, зындыы жне салмаы бойынша ртрлі;
2. Тау бктерінен жазытыа арай таралатын таулы оыр, таулы ср оыр, кдімгі ср, ашы ср, шалынды ср, ср ба жне таырлы топыраты айматарда жауын рттарыны морфометрикалы крсеткіштері згереді. шырасу жиілігі 121,0±8 – 8,0±1 данаа, зындыы 13,4±1,6 - 5,4±0,57 сантиметрге, салмаы 0,39±0,01 - 0,14±0,01г дейін кемиді;
3. р топыра типінен жиналан жауын рт популяциясы морфометрикалы крсеткіштері бойынша ерекшеленетін ересек дернсілдер топтамаларынан трады. Ерекше топтамаларды саны мен популяция ішіндегі зара атынастары топыра типтерінде бірдей емес. Топтамалар саны таулы оыр жне таулы ср оыр топыра типтерінде, баса топыратармен салыстыранда, айтарлытай жоары (4-5 топтама). Аталан топтамалара жататын жеке даралар барлы морфометрикалы крсеткіштері бойынша бірыай.

Отстік азастан облысында таралан жауын рттары топыра типтерінде жыл мерзіміне орай згеріп отыратын топыратаы ылал млшеріне жне ауа мен топыраты жоары абатындаы температураны крсеткішіне орай топыраты 10–50 см абаттарына миграцияланады. Жаз айларында жауын рттарыны 70,0 % -дан астамы 50 см тередікте тіршілік етеді. Оларды одылыы мен морфологиялы крсеткіштері топыра типтеріне байланысты.

Отстік азастан облысында басты топыра типтерінде таралан жауын рттарыны анатомиялы жне морфологиялы белгілері бойынша сараптама жасалынды. Талдау нтижесінде бір-бірінен басты белгілері бойынша ажыратылатын алты трі жне оларды зара санды атынасы аныталды. Жауын рттар ауымдастыы Lumbricidae тымдасыны трт туысына жататын тмендегі алты трден раланы аныталды (сурет 1).

Сурет 1 - Зерттелген жауын рт трлеріні лестік атынасы

Сонымен, зерттеуде аныталан жауын рт трлеріні Отстік азастан облысындаы топыра типтерінде таралу арыны мен ерекшеліктері бойынша Аp. с. caliginosus, Аp. с. trapezoidеs жне E. foetida космополиттік трлер болып табылды. Оны соысы, алдыы екі трмен салыстыранда, аридтік климатты айматардаы топыратарда кеінен кездеседі. Аp. roseus трі тау бктеріндегі нарлы топырата молыра шырасып, жазытытаы аридтік топыра типтеріндегі жауын рт ауымдастытарында орташа леске ие. Ал, D. veneta жне А. leoni Отстік азастан облысыны оыржай климатты жадайы мен нары мол таулы оыр жне таулы ср топыратарда тіршілік етуге бейімделген эндемикалы трлер болып саналады.

Екінші тарауда топыраты мнай жне мнай німдерімен ластануыны вермикультуралара серін зерттеу нтижелері арастырылан.

Зертханалы моделді тжірибелерде жне «ПКОП» ЖШС-ні ндірістік жадайында (сурет 2) мнай жне дизельді отынны жауын рттарыны тіршілігіне серін салыстырмалы трде зерттеу L. rubellus тріні Ap. с. caliginosus тріне араанда тзімді екенін крсетті.

Сурет 2 - «ПКОП» ЖШС-ны ндіріс аумаы мнай жне мнай німдеріні тгілімдері шырасатын жер телімдері

Мнайды 5,0 % шоыры Ap. с. caliginosus тріне жататын жауын рттарыны тіршілігімен сиыспайтын ластану дреже болып табылды. Мнайды 7,0-8,0 % шоырларында тиесілі 30,7±2,2% - 77,6±5,3% рттарды тіршілігі жойылды, ал 10,0 % шоыры L. rubellus рты шін де сиыспайтын жадай болып аныталды (сурет 3).

Сурет 3 - Мнайды трлі шоырларыны Ap. с. caliginosus жне L. rubellus рттарыны тіршілік рекеттеріне сері

Дизельді оттынны 2,0 % шоыры жауын ртыны тіршілігін крт тежейді, ал 0,1 %-дан бастап жауын рттарыны морфометрикалы крсеткішіне кері сер етеді.

Мнай німдеріні жеіл фракциялары аталан жауын рт трлері шін те улы болып табылды. Жауын рт тіршіліктеріні жойылуы туліктер емес, шамалы сааттар мен мезеттер аралыында тіркелді. АИ-80, АИ-85, АИ-92, АИ-96 бензин маркаларыны улылы сері 0,001 % шоырынан бастап крінді. 0,002 % шоырындаы тіршілігі жойылан L. rubellus жауын рттарыны лесі тиесілі 55,6±2,9., 68,3±4,4., 72,2±5,2 жне 86,7±6,8 % раса, бл крсеткіш Ap. с. caliginosus трінде 55,6±4,8., 88,3±6,4., 92,2±7,3 жне 96,7±8,7 % шамасында болды.

Сонымен, зерттелген мнай жне мнай німдеріні жауын рттары шін улылы серіні су баыты бойынша келесі реттікте орналасты: мазут шикі мнай дизельдік отын авиациялы отын толуол бензол ксилол бензин маркалары. Топыра рамында мкл мнайыны жоары болуына L. rubellus жауын рты тзімділік крсетті.

Мнай німдеріні шоырлы крсеткіштеріні улылы серіне жауын ртыны реакциялы жауабы зерттеу нтижелері негізінде топыраты ластану дрежесін анытауда биотестік экспресс дісі тзілді. Бл діс дгелек радиальді баытта блінген арнайы рылыда жауын ртыны реакциялары арылы мнай німдеріні 0,001- 4,0% шоырын анытауа ммкіндік береді. 4 – суретте крсетілгендей, экспресс биотестілеу дісі ылалдыы 30-32% мнаймен ластанан топыра салынан радиалді шеберде екі кезеде іске асырылады. Бірінші кезеде таза немесе мнай шоыры те аз топыра сынамалары аныталады, ал екінші кезеде жауын рттарыны ерекше реакциялы белгілері арылы топыратаы мнай шоырыны саны мен сапалы крсеткіштері аныталады.

Сурет 4 - Экспресс биотестілеу дісіні сызба нсасы

шінші тарауда жауын рттарны техногенді ластанан топыратаы мнай мен ауыр металл иондарыны азаюына сері арастырылан.

Топыратаы мнай млшерін азайту жауын ртыны оректену рдісімен байланысты. Жауын ртыны ас орыту жйесіндегі микроазаларды трлік рамыны 85,3 % - ы мнай ыдыратыш микроазалардан ралан (сурет 5), оны 74,6% - ы микромицид (Fusarium chlamydosporum, Aspergillus niger, Penісillium chrusogenum, Mucor circinelloides жне Gymnoascus dankaliensis) лесіне тиесілі.

Сурет 5 – L. rubellus жауын ртты ас орыту жйесінен блініп алынан микроазалар ауымдастыыны рылысы

Мнаймен ластанан топыраты биорекультивациялау технологиясына, вермикультуралы тізбекті ендірген кезде мнай шоырыны вермикультура пайдаланылан технологияны нтижесі 2,92 % -дан - 3,29 %-а дейін арты тмендейтіні аныталды. Тжірибеге дейін жргізілген химиялы сараптамада топыраты рамындаы мнай келесі крсеткішті крсетті: полициклонафтендік осылыстар (R1=1-3СН; R2=С3Н7 – С12Н25) - 41,11%, алифатты тізбекті осылыстар &s (СН3)-12,3%, моноциклоараматты осылыстар (R1=1-2 СН3, R2=С3Н7 – С12Н25)-21,4%, бициклоароматты осылыстар (R1=1-2 СН3, R2 С3Н7)-11,12%, асфальтендер (R1=0-1 СН3, R2)-9,36%, толуолды шайырлар - 4,71%. Ал, тжірибеден кейінгі химиялы сараптамада тек полициклонафтендік осылыстар-13,14% - да тіркелді.

Биорекультивациялаудан кейінгі химиялы талдау нтижелері топыратаы мнай рамынан алифатты тізбекті осылыстар, моноциклоароматтты, асфальтенді толуол ыдырататыны аныталды топыра рамында алан мнай полициклонафтенді осылыстар болып табылады (сурет 6).

Е с к е р т п е:

Сурет 6 - Топырата жргізілген тжірибе жне баылау крсеткішіні И - спектрі

Жауын ртыны тіршілігіне ауыр металл иондарыны улылы серін зерттеу барысында орасын мен кадмий иондарына тиесілі 60,0±0,55 жне 30,0±0,41 ШМШ оларды тіршілік рдісімен сиыспайтын млшер болып табылады. Зерттелген жауын рттарыны ішінде L. rubellus трі Ap. с. caliginosus тріне араанда ауыр металл иондарыны улылы серіне тзімді болып табылды (сурет 7, 8)

Сурет 7 - орасын жне кадмий иондарыны р трлі шоырларыны L. rubellus жауын ртыны тіршілігіне улы сері

Сурет 8 - Ap. с. caliginosus жауын рттары шін орасын жне кадмий иондарыны шектік шоыры

Жауын рттары топыраты ауыр металл иондарынан тазартуа абілетті, олар оректену рдісіні арындылыымен тікелей байланысты. Топыратаы орасын жне кадмий иондарымен тиесілі 20,0±0,12 жне 5,0±0,41 ШМШ дрежелерінде ластанан топыратара 10,0%, 30,0% жне 50,0% ара шірік енгізілген тжірибелерде топыратаы ауыр металл иондары тиесілі 68,9±3,5., 77,4±4,8 жне 85,3±5,6 % - а, ал кадмийді 81,6±6,5., 95,8±5,5 жне 98,6±7,5% - а дейін кемитіні аныталды;

Сонымен, жауын рттары мнай жне ауыр металл иондарымен ластанан топыраты биорекультивациялау технологиясында маызды ызмет атаратын тізбек болып табылады.

Тртінші тарауда мнаймен ластанан топыратарды биорекультивациялау технологиясында вермекультураны пайдалану е соы аты тізбек болып табылады. 9-суретте крсетілгендей люмбрикофаунаны агротехникалы, микробиорекультивациялау, фиторемидияциялау іс шараларынан кейін мнайды млшерін вермикультуралы тізбексіз биорекультивациялау кезінде 97,2 % - болса, вермикультараны атысуымен тазартуда ол крсеткіш 99,8 % - ды райды.

Е с к е р т п е: - опсыту, С - суару, А - аммофос, КТМ - кмірсутектотытырыш микроазалар,

с - сімдік, Ж - жауын рт

Сурет 9 - Ластанан топыраты трлі оспалара байланысты мерзімге туелді тазалану дрежесі

Технологгияны шартына орай ластану дрежелеріне тиесілі бір шаршы метрге шаандаы жауын рттарыны млшеріне 5,0% дейінгі ластану кезінде L. rubellus, Ap. с. caliginosus 150-200, ал 7,0-7,5% ластану кезінде тек L. rubellus - ызылт калифорниялы жауын ртын 300-350 ересек дернсілдерден кем болмауы тиіс. Жауын рттарын питомниктерден кшіру мерзіміні е олайлы сті наурыз-суір жне ыркйек-араша айлары. Мнаймен ластанан топыраты люмбрикофаунаны пайдалану арылы тазарту технологиясын пайдалану рекультивация мерзімін 1,0-5,0% ластану кезінде бір айа ал, 7,0-7,5% жадайда 15-20 тулікке ысартады.

сынылып отыран дісті экономиялы тиімділік есебі, мнаймен ластанан топыратарды тазарту шін люмбрикофаунаны пайдалануды тиімді екенін крсетті.

Топыраты тазартуды технологиялы процесіні лшемдерін келесідей белгілейміз:

Х1 – топыраты тазалау уаыты [ кн];

Х2 – топыра ылалдылыы [%];

Х3 – топыра температурасы [ Гр.Ц];

Х4 – топыратаы мнай пайызды млшері [ %];

Y - топыраты тазарту дрежесі [ % ].

Бл трт тртіптік Х крсеткіштеріні топыраты тазарту дрежесіне сері зерттелді. Бл тарсырманы шешімі ксіби компьютер Mathcad-14 жйесі шін арнайы даярланан бадарламаларда алына отырып, ш сатыда орындалды:

• тртіптік параметрлер кеістігінде йлесімділікті орналасу орнын анытау.
• зерттелетін нысанаа барабар тртіптік крсеткіштерді, топыраты тазарту сапасына тадалан серін сипаттайтын математикалы лгіні алу.
• алынан математикалы лгілерді олдана отырып тазарту процесіні йлесімді тртібін табу.

Технологиялы процесті крсеткішіні максималды мніндегі тртіптік параметрлер тжірибелік ндылыа ие болды, жргізілген 132 зерттеу нтижелері аппроксимациясыны (йлесімді) е жасы длдігі 1- ші тедеуді олдану барысында алынды, ол Х кірісіні згеру сипатын жасы амтып крсетті. (-шыысты есептік мні, bi – математикалы моделдеуді коэффициенті):

(1)

2- ші тедеуде крсетілгендей Бокс-Хантерді екінші тртіптегі жоспары олданылды, бл тек 20 тжірибені ана жргізу барысында кері шегіністі тедік тріндегі зерттелген жйені математикалы лгісін алуа ммкіндік берді.

(2)

Стьюдент критериі бойынша мнділікті тексеруді крсеткендей, математикалы лгілерді барлы коэфиценттері мнді болып табылды. Фишер критериі бойынша тексеру крсеткендей, зерттеу нтижелеріні тепе тедігі сиыспайды.

10 – шы жне 11 - ші суреттерде рбір тжірибе шін аппроксимация ателігіні згеруіні туелділік сызбасы крсетілген, ондаы ателік 4,0 % - дан аспайды. R2 = 0,9936 мні алынан, сонымен атар оны мні 1 – ге те жуы бл алынан математикалы лгіні тебе – тедігін осымша длелдейді.

Сурет 10 - рбір тжірибе ткізілген есептік () жне тжірибелік салыстыру сызбасы

Сурет 11 - рбір діске ткізілген аппроксимация ателерін згерту сызбасы

12 - ші суретте крсетілгендей, бл мндердегі топыраты тазартуыны азана дрежесі Х1 максималды мнінде жне Х2 минималды алынан (ш реттік сызбаны о жа стінгі блігі).

Сурет 12- X3 =20,5 белгіленген мндегі функциясыны ш реттік сызбасы

йлесімді тртіптік мндерді табу шін жасалынан зерттеулерді нтижелерін математикалы деуді осы шінші сатысында 1 - ші кестені соы екі блігінде крсетілген кірістерді згерген мндеріндегі шектеулер барысындаы 2 - ші тедеуді пайдалана отырып Mathcad-14 жйесінде жргізілген квази-ньютон алгоритміні негізінде тізбексіз бадарламалау дісі олданылды, мнаймен ластанан топыраты тазалауды олайлы режим крсеткіштері 2 - ші кестеде келтірілген.

Кесте 1 - ріптік белгіленуді олданылуы

Себептер	X1	X2	X3
	Уаыт	Ылалдылы	Температура
Тменгі дегей (1)	X1А=18	X2А=40	X3А=16
Жоары дегей (+1)	X1Z=27	X2Z=50	X3Z=25
Нлдік дегей (0) (жоспар ортасы)	X1O=22,5	X2O=45	X3O=20,5
Теестіру аралыы (X)	XD1=4,5	XD2=5	XD3=4,5
Иы – ( = 1,682)	X1AA=15	X2AA=40	X3AA=16
Иы +	X1ZZ=30	X2ZZ=45	X3ZZ=25

Кесте 2 - Тазалауды олайлы режим крсеткіштері

X1макс	X2макс	X3макс	Y
Уаыт	Ылалдылы	Температура	Топыраты тазалау дрежесі
30	45	16	12,89

ОРЫТЫНДЫ

1. Отстік азастан облысында кездесетін басты топыра типтерінде климатты жадайды ерекшеліктері мен топыра нарлылына байланысты жауын рттарыны шырасу жиілігі 121±8 – 8±1 дана, зындыы 13,4±1,6 - 5,4±0,57 см, ал салмаы 0,39±0,01 - 0,14±0,01г аралыында тіркелді, жыл мезгілдеріне орай топыраты 10-20 жне 40-50 см тередіктерінде миграцияланады.
2. Жауын рттар ауымдстыын Lumbricidae тымдасына жататын трт туысты - Ap. c. trapesoides, Ap. c. caliginosa, Ap. rosea, E. foetida, D. veneta, A. leoni трлері райды, оны ішінде Аp. с. caliginosus, Аp. с. trapezoidеs жне E. foetida космополиттік, ал D. veneta жне А. leoni эндемикалы трлер болып табылды.

3. Жауын рттарыны тіршілігіне мнай жне мнай німдеріні улылы серіні су баыты бойынша, келесі реттілікте орналасты: мазут шикі мнай дизельдік отын авиациялы отын толуол бензол ксилол бензин маркалары. Жауын рт трлеріні жауапты реакциясы ластаушы агентті трі мен шоырлы дегейіне тікелей туелді, мнай німдеріні улылы сері октанды сан крсеткішіне байланысты. L. rubellus мнайды 10,0±0,1% шоырларына ал, Ap. c. caliginosa 5,0±0,04 % шоырларына тзімді. Мнай німдеріні улылы серіне L. rubellus тзімділігі жоары. Зерттеу нтижелеріні негізінде, топыратаы мнай німдеріні шоырын анытауды биотесттік экспресс-дісі тзілді.

4. Жауын рттар топыратаы мнай шоырын азайтатыны аныталды. Мнайды ыдырауы жауын рттарыны ас орыту жйесіндегі микрофлораа млшеріне байланысты, ондаы микромицеттерді лесі 74,6% - а жуы, ал Fusarium chlamydosporum, Aspergillus niger, Penісillium chrusogenum, Mucor circinelloides жне Gymnoascus dankaliensis саыраулатары басымдыты иемденген. Аныталан бактериялар мен микроскопиялы саыраула трлеріні 85,3 % -ы мнаймен ластанан топыра микрофлорасындаы трлер.

5. Жауын рттары ауыр металл иондарыны шоырлы дегейлерін индикациялайды, орасын мен кадмийді топыратаы тиесілі 60 жне 30 ШМШ жауын рттарыны тіршілік рдістерімен сиыспайтын дегей, L. rubellus трі Ap. с. caliginosus тріне араанда ауыр металл иондарыны улылы серіне тзімді. орасынны - 20 ШМШ жне кадмийді - 5 ШМШ млшерінде ластанан топыратара 10,0%, 30,0% жне 50,0% ара шірік енгізілген ортада жауын рттарын сіру, орасын млшерін 68,9±3,5., 77,4±4,8 жне 85,3±5,6%-а, ал кадмийді 81,6±6,5., 95,8±5,5 жне 98,6±7,5%-а дейін кемітеді.

6. Мнаймен 1,0-5,0% жне 7,0-7,5% дрежеде ластанан топыратарды люмбрикофаунаны пайдалану арылы рекультивациялау технологиясы тзілді, технология шарты бойынша р шаршы метрде тиесілі 150-200, 200-300 жне 300-350 ересек дернсілдерді болуы рекультивация тиімділігін амтамасыз етеді, мнда рекультивация мерзімі 1,0-5,0% ластану кезінде бір айа, ал 7,0-7,5% жадайында 15-20 тулікке ысарады. сынылып отыран технологияны экономикалы тиімділігі рбір 1000,0 т-а 894 580,0 тегені (2007 жылды баа бойынша) райды.

7. Мнаймен ластанан топыраты биорекультивациялау рдісінде вермикультураны пайдалануды тиімділігін арттыру параметрлері математикалы задылыа баынады, оны е тиімді крсеткіштері 30 тулік ішінде 45% ылалды пен 16оС температуралы жадайда іске асады.

ойылан міндеттерді толы шешілгендігін баалау. Отстік азастан облысындаы техногенді ластанан топыратарды биорекультивациялы тазарту негізінде жасалан зерттеу масаттары мен міндеттері толыымен орындалан. Блар з кезегінде, жмысты алдына ойылан масатына ол жеткізгенін крсетеді.

Жмысты нтижелерін наты пайдалану бойынша сыныстар мен бастапы мліметтерді дайындау. Техногенді ластанан ндірістік айматардаы топыраты биорекультивациялауда. Техногенді ластанан айматарды экологиялы жадайын жергілікті люмрикофаунаны трлік рамы арылы биоиндикациялауа экспресс дісі сынылады.

Жмысты нтижелерін енгізуді техникалы экономикалы тиімділігін баалау. Техногенді ластанан топыраты толы тазартуды технологиялы желісін деудегі экономикалы тиімділік млшері, рбір гектардан 2000,0 тегені райды (2007 жылды баа бойынша).

Орындалан жмысты ылыми дегейін баалау. Биорекультивациялы тазарту жмыстары Ресей, Украина, збекстанда ке олданылады. Алаш рет, кешенді трде, Отстік азастан облысыны топыра экологиясыны мселелері арастырылан.

Жргізілген зерттеулер нтижесі крсетіп отырандай, алынан туелділіктер мен жасалынан дістемелер, белгілі бір дрежедегі длдікпен, Отстік азастан облысыны топыраыны экологиялы жадайын баалауа ммкіндік береді. Ал бл, з кезегінде орындалан жмысты жоары ылыми дегейін крсетеді.

Диссертация таырыбы бойынша жарияланан жмыстар тізімі:

1. Кенжалиева Г.Д., Исаева А.У. К вопросу об особенностях содержания вермикультуры. //Научные труды ЮКГУ им. М.Ауезова, № 13-14, 2007.-С.127-130.
2. Исаева А.У., Кенжалиева Г.Д., Жауын рттар-орасын жне кадмий иондары шін тірі индикатор. //Поиск-Ізденіс: Сер. Биология ылымы.-Алматы, 2008. №3.-Б. 56-57.
3. Кенжалиева Г.Д. ртрлі бензин маркаларымен ластанан ортаны жауын ртына сері. //Поиск-Ізденіс: Сер. Биология ылымы.-Алматы, 2008, №4.-Б. 48-50.
4. Исаева А.У., Ешибаев А.А., Кенжалиева Г.Д., Восстановление почвенного биоценоза подвергнутого нефтяному загрязнению //Известия: Сер. Биологическая наука.-Оренбург, 2008, №4(20).-С.156-157.
5. Кенжалиева Г.Д., Исаева А.У., Есенбаева М.А. Влияние кумкольской нефти на жизнедеятельности вермикультуры //Тр. 15-я Междунар. научно-прак. конф.- Пенза 2008.-С.200-201.
6. Кенжалиева Г.Д. Мнай жне мнай німдеріні жеіл фракциясыны жауын ртыны морфо-физиологиясына сері //Халыаралы ылыми-тжірибелік конф. «уезов оулары-7: М.уезов жне азатануды зекті мселелері»- Шымкент, 2008 –Б.206-207.
7. Кенжалиева Г.Д., Есенбаева М.А Дизелді отын-жауын ртыны тіршілік ету абілетіне сері. //Халыаралы ылыми-прак. конф. «Педагогикалы кадрлар дайындауды азіргі заманы зекті мселелері жне жаратылыстану ылымдарыны даму перспективалары-2»- Шымкент, 2008 –Б.175-176.
8. Кенжалиева Г.Д. Мнай мазутыны жауын рттарыны морфогенезіне сері //Халыаралы ылыми-прак. конф. «Педагогикалы кадрлар дайындауды азіргі заманы зекті мселелері жне жаратылыстану ылымдарыны даму перспективалары-2»- Шымкент, 2008 –Б.177-178.
9. Пат. № 62559 Астана. Способ биотестирования почв, загрязненных бензином /Бишимбаев В.К., Исаева А.У., Кенжалиева Г.Д., Есенбаева М.А. опубл. 2008/1200.1
10. Исаева А.., Кенжалиева Г.Д., Есенбаева М.А. Мнай жне мнай німдеріні жауын ртыны таралуына тигізетін сері //Вестник-Хабаршы: сер. Биология ылымы.-Алматы, 2009, №1(40).-Б. 72-73.
11. Кенжалиева Г.Д., Есенбаева М.А., Рахматуллаев А.Ю., Успабаева А.А., Жауын рттарыны Отстік азастан облысында таралуыны алуан трлілігі мен экологиялы жадайы. //Халыаралы ылыми конф. «Инновациялы технологияларды білім беру мен ылымдаы азіргі кездегі мселелері» - Шымкент, 2009 –Б.135-138.
12. Кенжалиева Г.Д., Бишимбаев В.К., Исаева А.У. Математическое моделирование и поиск оптимальных режимов биорекультиваций почв //Тр. XVIII -я Междунар. научно-прак. конф.-Пенза 2010.-С.179-181.
13. Кенжалиева Г.Д., Бишимбаев В.К. Биотестирования токсичных концентраций нефтепродуктов в почве //Тр. XVIII-я Междунар. научно-прак. конф.- Пенза 2010.- С.181-183.

РЕЗЮМЕ

Кенжалиева Гулмира Дуйсенбаевна

«Разработка технологии рекультивации техногенного загрязненных почв Южно-Казахстанского области с участием люмбрикофауны»

Диссертация на соискание ученой степени кандидата технических наук по специальности 25.00.36 – Геоэкология.

Объекты исследования. Объектом исследования служили техногенно загрязненные почвы крупных в южном регионе предприятий по переработке нефти ТОО «ПетроКазахстан Ойл Пракдактс» (ПКОП) и по производству полиметаллической продукции АО «Южполметалл» (ЮПМ). Загрязнение почв нефтью и нефтепродуктами происходит на различных стадиях технологии переработки, транспортировки и процесса реализации. В настоящее время общая площадь нефтезагрязненных территории в области составляет около 100 гектаров. Образование загрязненных ионами тяжелых металлов территории промышленных зон области связано с многолетней деятельностью предприятий химической и горно-металлургической промышленностей. Нефтепродукты и тяжелые металлы относятся к числу опасных экотоксикантов, оказывающих негативное влияние на жизнедеятельность биоты почв. Существующая технология биорекультивации нефтезагрязненных почв юга Казахстана основана на использовании жизнедеятельности углеводородокисляющих микроргнаизмов и нефтетолерантных видов растений. Но, ускорение процесса очистки почв и полное восстановление ее плодородия требует использования жизнедеятельности всех живых организмов, которые принимают участие в деструкции токсикантов. Таким объектом, имеющее важное значение в очистке техногенно загрязненных почв является люмбрикофауна, изучение рекультивационных качеств которых составило цель наших исследований.

Цель работы –исследование ответных реакций и устойчивости видов дождевых червей к токсическому действию нефти, нефтепродуктов и ионов тяжелых металлов для разработки технологии рекультивации техногенно загрязненных почв с участием люмбрикофауны.

Методологическая база исследования. Методологической основой работы является комплекс общепринятых методик по проведению маршрутных исследований, таксономического, морфологического, анатомического и физико-химического анализов. Территорические разработки выполнены с использованием методов математического моделирования.

Результаты работы. Основные научные результаты, полученные автором при выполнении диссертационной работы, заключается в следующем:

- среднее значение встречаемости дождевые червей в основных типах почв и климатических условиях Южного Казахстана колеблется в пределах 121±8,6 – 8±0,76 взрослых особей на 1 кв метр и имеют следующие морфометрические характеристики; длина червей - 13,4±1,6 - 5,4±0,57 см, биомасса - 0,39±0,01 - 0,14±0,01г, глубина сезонной миграции по профилю почв составляет 10,0-50,0 см;

- впервые установлено, что сообщество дождевых червей, распространенных на территории Южно-Казахстанской области сформировано шестью видами, которые являются представителями четырех родов семейства Lumbricidae; Ap. c. trapesoides, Ap. c. caliginosa, Ap. rosea, E. foetida, D. veneta, A. leoni, из них Аp. с. caliginosus, Аp. с. trapezoidеs и E. foetida являются косполитными видами, а D. veneta и А. leoni эндемичными, приуроченые только предгорным зонам области;

- токсичность нефтепродуктов для дождевых червей зависит от показателей октанового числа и изученные виды нефтепродуктов по степени возрастания их токсичности расположились в ряду: мазут шикі мнай дизельдік отын авиационые топливо толуол бензол ксилол марки бензина. Устанолено, что дождевые черви L. rubellus устойчивы до 10,0% концентрациям сырой нефти в почве, а Ap. c. caliginosa - 5,0%. На основе ответных реакции дождевых червей на концентрационный градиент нефтезагрязнений разработан эксперсс-метод определения степени загрязненности почв нефтью;

- результатами изучения рекультивационных качеств дождевых червей установлено, что люмбрикофауна принимает участие в деструкции нефти в почве, которую осуществляет микрофлора пищеварительного тракта, представленная на 85,3% углеводородокисляющими микроорганизмами (из них 74,6% микромицеты - Fusarium chlamydosporum, Aspergillus niger, Penісillium chrusogenum, Mucor circinelloides и Gymnoascus dankaliensis, ).

- дождевые черви адекватно индицируют концентрационный уровень ионов тяжелых металлов в почве, при этом содержание ионов свинца и кадмия в количестве 60 и 30 ПДК является летальной границей для их жизнедятельности. Внесение в загрязненную тяжелыми металлами почву перегноя в количестве 10, 30 и 50% от ее удельного веса позволяет снизить содержания ионов свинца на 68,9±3,5., 77,4±4,8 и 85,3±5,6% и кадмия -81,6±6,5., 95,8±5,5 и 98,6±7,5% соответственно;

- на основе результатов исследований разработана технология рекультивации нефтезагрязненных почв с участием люмбрикофауны, согласно регламенту которой количество дождевых червей на каждый м2 составляет 200-350 экземпляров взрослых особей. Применение данной технологии позволяет сократить срок рекультивации почв при 1,0-5,0% загрязненности на 30-40 суток, а при 7,0-7,5% - 15-20 суток, экономическая эффективность каждой 1 000,0 тонны очищенной почвы составляет 894 580,0 тенге;

- результатами математического моделирования параметров технологии рекультивации нефтезагрязненных почв с участием вермикультуры установлено, что оптимальными условиями для работы вермикультуры являются: влажность почвы- 45%; температура почвы - 16оС.

Степень внедрения. Основные положения диссертации используются в биорекультивации нефтезагрязненных территории ТОО «ПКОП» и в учебном процессе кафедры «Биологии» и «Экологии» ЮКГУ им. М.Ауезова.

Практическая ценность работы. Результаты исследований направлены на повышение качества оценки экологического состояния территории на основе использования предложенных методик. На основе результатов исследований определены научные положения закономерностей изменения структуры биоценоза и морфологических изменений дождевых червей, необходимые для метода биорекультивации и биоиндикации почв, загрязненных нефтью, нефтепродуктами и тяжелыми металлами. Разработанные методы представляют практический интерес в биомониторинге экологического состояния нарушенных экосистем Южного Казахстана.

SUMMARY

Kenzhalieva Gulmira Duisenbaevna

«Development of recultivation technology for technogenic contaminated soils of South-Kazakhstan region by means of lumbricofauna»

Thesis for the degree of candidate of science

on the specialty 25.00.36 – Geoecology.

Objects of the research. Technogenic contaminated soils of large enterprises on oil processing “PetroKazakhstan Oil Products” ltd and on polymetallic production “Uzhpolymetal” JSC were the object of the research. Contamination of soil by oil and its products may appear at various stages of processing, transportation and sale. At the present day the total square of oil-contaminated territory at the region is about 100 hectares. Formation of industrial territories, contaminated by ions of heavy metals, is connected with long-term activity of enterprises of chemical and mining-and-metallurgical industries. Oil products and heavy metals refer to the range of dangerous eco-toxicants, which have negative influence on life of soil biota. Present biorecultivation technology for oil-contaminated soils of South Kazakhstan is based on using life activity of hydrocarbon-oxidating microorganisms and oil- tolerant species of plant. However, the accelerating process of soil cleaning and complete restoration of its fertility demands the use of life activity of all vivid organisms, which participate in toxicant destruction. Lumbricofauna has a great importance in cleaning technogenic contaminated soils and study of its recultivation properties was the aim of our research.

Aim of the work is a research of response reactions and resistance of earthworms to toxic influence of oil, oil products and ions of heavy metals for development of recultivation technology for technogenic contaminated soils by means of lumbricofauna.

Methodological base of the research. Methodological basis of the research is the complex of generally accepted methods on carrying out route researches, taxonomical, morphological, anatomical and physico-chemical analysis. Territory developments were realized using methods of mathematical modeling.

Results of the research. Basic scientific results, received at carrying out the thesis, consist in the following:

- average value of earthworms occurence in basic types of soil and climatic conditions of South Kazakhstan ranges in the limits of 121±8,6 – 8±0,76 adult bions on 1 square meter and have the following morphometric characteristics; length of earthworms is 13,4±1,6 - 5,4±0,57 cm, biomass - 0,39±0,01 - 0,14±0,01 g, depth of seasonal migration on the soil profile is 10,0-50,0 cm;

- it was determined, that community of earthworms, widespread at the territory of South-Kazakhstan region, is formed by six species, which are representatives of four genus of Lumbricidae family; Aporrectodea caliginosa trapesoides, Aporrectodea caliginosa caliginosa, Aporrectodea rosea, Eisenia foetida, Dendrobaena veneta, Allolobophora leoni, including Аp. caliginosus caliginosus, Аp. caliginosus trapezoidеs и E. foetida are cosmopolite species, D. veneta and А. leoni are endemic, adapted only to submontane zones of the region;

- toxicity of oil products for earthworms depends on parameters of octane number and the studied kinds of oil products were ranged according to the degree of increasing their toxicity: black oil fuel crude oil diesel fuel aviation fuel toluol benzol xylol petrol brands. It was determined that earthworms Lumbricus rubellus are resistant to concentrations of crude oil in soil to 10,0%, and Aporrectodea caliginosa caliginosa - 5,0%. On the basis of response reactions of earthworms on concentrated gradient of oil contamination the express-method of determining degree of soil contamination was developed;

- results of studying recultivation properties of earthworms determine that lumbricofauna participates in oil destruction in soil, which is realized by microflora of the alimentary tract, presenting by hydrocarbon-oxidating microorganisms on 85,3% (including 74,6% of myxomycetes - Fusarium chlamydosporum, Aspergillus niger, Penісillium chrusogenum, Mucor circinelloides and Gymnoascus dankaliensis).

- earthworms adequately display the concentrated degree of ions of heavy metals in soil, at which the concentration of lead and cadmium ions in the amount of 60 and 30 MAC (maximum admissible concentration) is a lethal limit for earthworm’s life. Introduction of humus into soil, contaminated by ions of heavy metals, in the amount of 10, 30 and 50% from its specific weight allows to decrease concentration of lead ions on 68,9±3,5., 77,4±4,8 and 85,3±5,6% and cadmium ions on 81,6±6,5., 95,8±5,5 and 98,6±7,5% accordingly;

- on the basis of research results the technology on recultivation of oil-contaminated soils by means of lumbricofauna was developed. According to the technology the number of earthworms on every square meter is 200-350 adult bions. Application of the given technology allows abridging the period of soil recultivation at 1,0-5,0% contamination on 30-40 days, and at 7,0-7,5% - 15-20 days, economical effectiveness of every 1 000,0 ton of cleaned soil is 894 580,0 tenge;

- results of mathematical modeling of parameters of recultivation technology for oil-contaminated soils by means of vermiculture establish that optimal conditions for work of vermiculture are soil humidity - 45%; and soil temperature - 16оС.

Adaptation of research results.

Basic points of the thesis are used in biorecultivation of oil-contaminated territories of “PetroKazakhstan Oil Products” ltd and in academic process of Biology and Ecology departments of M.Auezov South-Kazakhstan State University.

Practical value of the research. Results of the research are directed on increasing quality of ecological estimation of territory on the basis of using the proposed methods. Results of the research determine the scientific points of regularities of changing biocenosis structure and morphological changes of earthworms, which are necessary for method of biorecultivation and bioidentification of soils contaminated by oil, oil products and heavy metals. The developed methods are of concern in biomonitoring of ecological conditions of South Kazakhstan ecosystems.

Басуа 24.04.2010 ж. ол ойылды. Пішімі 60х84 1/16.

Офистік ааз. Офистік басылым. 1,5 баспа таба.

№ 2404 тапсырыс. Таралымы 100 дана.

М.уезов атындаы ОМУ баспа орталыы, Шымкент., Туке хан да., 5