ОЖ: 338.439.4:351.773.1:005.591.1 олжазба ыында
Байдаов Асылбек анайлы
Туекел жадайында ст ндіру мен ткізу стратегиясын отайландыру
(Амола облысыны мысалында)
08.00.05 - Экономика жне халы шаруашылыын басару
(ауыл шаруашылыы)
Экономика ылымдарыны кандидаты дрежесін алу шін
дайындалан диссертацияны
авторефераты
азастан Республикасы
Астана, 2009
Диссертациялы жмыс С.Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетінде орындалды
| ылыми жетекші: | экономика ылымдарыны докторы, профессор Т.А.сайынов |
| Ресми оппоненттер: | экономика ылымдарыны докторы, профессор Б..Жнісов экономика ылымдарыны кандидаты Ш.Е.Муталляпова |
| Жетекші йым: | Е.А.Бкетов атындаы араанды мемлекеттік университеті |
орау 2009 жылды «5» желтосанында саат 1000-де С.Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университеті жанындаы БД 18.08.01 диссертациялы кеесінде теді. Мекен-жайы: азастан Республикасы, Астана., Жеіс даылы, 62.
Диссертациямен С.Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетіні кітапханасында танысуа болады.
Автореферат 2009 жылы «3» арашада таратылды.
| Диссертациялы кеесті алым хатшысы, экономика ылымдарыны докторы, профессор | М.Ш.Кенжеболатова |
Кіріспе
Зерттеу таырыбыны зектілігі. азастан агронерксіп кешеніні (АК) дамуыны ерекше шарттары, аграрлы нарыты ырысыздануыны артуы шаруашылы ызметіні экономикалы тиімділігі мен тратылыыны ішкі жне сырты факторларын жйелік талдау негізінде ндірістік-экономикалы ызметті туекелді ескере отырып дайындалан тымды стратегияларын алыптастыру мен талдау ралдарын дайындауды талап етеді.
німділікті трасыздыы жне ндірістік ресурстар нарыындаы, сіресе, ауыл шаруашылыы німдері нарыындаы бааны трасыздыы, сонымен бірге ксіпорындарды аржы ресурстарыны рылымыны отайлы болмауы мен оларды жадайыны аграрлы саясаттаы згерістерге туелділігі – аграрлы саладаы туекелді нерлым маызды кздері болып саналады. Туекелді бааламау мен оны тмендету тсілдерін дрыс олданбау ксіпорындарды крделі аржылы мселелерге алып келетінін тжірибе крсетіп отыр. Ел Президентіні азастан халына 2009 жылы жолдауында да АК туралы айрыша айтылып, оны дамуы арасында еліміз шін аса маызды екі міндет – азы-тлік ауіпсіздігін амтамасыз ету мен экспортты ртараптандыру міндетін жзеге асыру арастырылан. Сол себепті ауыл шаруашылыы мен ттастай сала ксіпорындарыны экономикалы тиімділігін жоарылату мен траты дамытуда туекелді талдау мен оан арсы тру дістерін жетілдіру лкен маыза ие.
Нарыты экономика жадайында ауыл шаруашылыында туекелді басару шін трлі стратегиялар олданылуы ммкін, атап айтса: салаларды йлестіру, ндірісті трлі табии-экономикалы аудандарда орналастыру, жергілікті табии-экономикалы жадайлара бейімделген технологияларды олдану, сатандыру, несиелендіру, ауыл шаруашылыы ндірісінен тыс табыс кздерін іздестіру. Отанды экономикалы ылымда туекелді тмендетуді аталып ткен стратегияларыны райсысын олдануды теориялы жне олданбалы аспектілері жнінде зерттеулер аз емес. АК экономикасында нарыты атынастарды дамуына байланысты ауылшаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігін арттыруда таы да бір маызды стратегия – нім ндірісі мен оны сату клемін туекелді ескере отырып уаыт бойынша отайлы блу ерекше орына ие болып отыр. Бл аграрлы нарытаы бааларды динамикасыны ерекшелігі, бірінші кезекте, оларды маусымды сипаты тек туекелді кзі ана емес, німді сату саясатын шебер басаран жадайда ндірісті экономикалы тиімділігін жоары дегейде стауды кзі де бола алатындыымен тсіндіріледі.
Біра, азіргі кні осы таырып бойынша жекелеген жмыстарды есепке алмаанда, аграрлы экономикада жиі орын алатын туекел мен анысызды факторларын есепке ала отырып, осы мселені теориялы жне олданбалы аспектілерін жан-жаты жне тере зерттеулерді тапшылыы айын сезіледі. Ауыл шаруашылыы ндірісі мен АК нарыыны зіндік ерекшеліктері осындай зерттеулер жргізіп, ндірілген німні сатылатын клемі мен сату уаытын отайландыру бойынша тиісті дістемелер дайындауа кеінен ммкіндік береді.
Таырыпты зерттелу дегейі. Отанды ылымда зерттеу таырыбыны теориялы базасы енді алыптасып келе жатыр. Зерттеу барысында келесідей баыттар бойынша жазылан ебектер ызыушылы танытты: 1) туекел – ауыл шаруашылыы ксіпкерлігіндегі маызды фактор; 2) туекел жадайында шешім абылдауда ксіпкерлерді іс-рекеті; 3) мал шаруашылыы німдерін сату клемі мен сату уаытын отайландыруды дістемелік аспектілері.
Туекелді жалпы мселелері, оны есепке алу сратары, тратылы факторлары, ауыл шаруашылыында туекелге арсы тру шараларыны негізгі баыттарын негіздеу мселелері И.П.Бойко, Ю.Д.Ванин, В.И.Векленко, И.Б.Загайтов, Е.Л.Золотарева, А.Н.Каштанов, Т.А.Ксайынов, А.А.Никонов, Н.С.Четвериков, М.М.Юзбашев пен таы басаларды ебектерінде арастырылан. Басару шешімдерін абылдау рдісіндегі ксіпкерлерді іс-рекеттері мен ауыл шаруашылыында басару шешімдерін талдау мен абылдауды теориялы жне дістемелік аспектілері, ст нарыыны мселелері келесідей шетелдік жне кейбір отанды алымдарды ебектерінде нерлым тере зерттелген: J.Anderson, К.Arrow, А.Зельнер, В.А.Кардаш, J.Pratt, J.Hardaker, P.Hazell, М.Е.Браславец, М.А.Гатаулин, С.А.Абдильдин,..Абуов,.Т.Аленова, Т.И.Есполов, Б..Жнісов, Г.А.Калиев, С.А.Каленова, М.Б.Кенжегузин, У.К.Керимова, С.Г.Курмангалиева, Т.А.Ксайынов, Ш.Е.Муталляпова, Г.А.Никитина, М.И.Сигарев жне т.б.
Соан арамастан, брыны кеестік кімет кеістігіндегі мемлекеттерді экономикасыны зіндік ерекшеліктері жадайында туекел менеджментіні жадайы мен дегейі азіргі экономика ылымыны талаптары мен тжірибесіне толы сйкес келмейді.
Аграрлы нарыты жаа шарттары жадайында туекелді тмендету мен ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігін арттыруды стратегияларын ылыми негіздеу мен тадауды ажеттілігі, оны бір жолы ретінде ауыл шаруашылыы німдерін ндіру мен сату саясатын туекелді есепке ала отырып отайландыру дістемесін дайындау зерттеу таырыбын тадауды, диссертациялы жмысты масаты мен міндеттерін негіздеді.
Зерттеу жмысыны масаты – ауыл шаруашылыы ксіпорындарында туекел жадайында ст жне ст німдерін ндіру мен ткізу клемін жыл маусымдары бойынша отайландыру дістемесін дайындау жне тиісті тжірибелік сыныстар жасау. ойылан масата арай нтижелері орауа сынылып отыран келесідей міндеттерді шешу арастырылды:
– туекел факторлары мен оларды ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігіне теріс серін тмендету шараларыны жйесін натылау жне толытыру;
– мал шаруашылыы німдеріне баа алыптастыруды теориялы жне тжірибелік аспектілерін зерттеу;
– азастан жне Амола облысы бойынша ст баасыны динамикалы ерекшеліктерін маусымды былуларды есепке ала отырып анытау;
– Амола облысындаы ст ндірісіні маусымды ерекшеліктерін зерттеу, ндірісті маусымдылыы мен баа динамикасы арасындаы байланыса баа беру;
– туекел мен анысызды жадайында ст ндіру мен сату клемін фирма ішінде жоспарлауды азіргі уаытта олданылып жрген ралдарына критикалы баа беру;
– ст ндіру мен сату клемін уаыт бойынша блуді отайландыру дістемесін дайындау мен оны негіздеу;
– Амола облысыны ауыл шаруашылыы ксіпорындары шін туекел мен анысызды жадайында ст жне ст німдеріні нарытаы баа динамикасыны ерекшеліктерін есепке алатын сату стратегиясын дайындау бойынша сыныстар беру.
Зерттеуді дістемелік негізін жйелік талдауды аидалары, танымны ылыма жалпы орта, жеке ылымдара тн жне ылымаралы тсілдері мен дістеріні жиынтыы райды.
Зерттеуде олданылан дістер. Ст жне ст німдеріні баа динамикасын, ндірісті маусымды ерекшеліктерін зерттеу шін зерттеуді монографиялы дісі олданылды. Ст ндірісіні маусымды сипаты мен баа динамикасы арасындаы байланысты баалау талдауды статистикалы дістерін олдануды ажет етті. німді сату клемін уаыт бойынша отайландыру шешімін абылдау сратары математикалы статистика мен экономикалы-математикалы лгілеу дістерін пайдалану жолымен дайындалды.
Зерттеуді апаратты базасы болып Ауыл шаруашылыы министрлігіні, азастан Республикасыны Статистика агенттігіні, облысты ауыл шаруашылыы басармасыны апаратты мліметтері, ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны наты мліметтері мен шетелдік анытамалы-сараптамалы жариялымдар саналады.
Жмысты зерттеу объектісі – ст жне ст німдерін ндіру мен сату рдісінде алыптасатын экономикалы атынастар.
Зерттеуді пні – аграрлы экономикаа тн туекел мен маусымдылы жадайында ст жне ст німдерін ндіру мен ткізуді экономикалы тиімді стратегиясын алыптастыруды задылытары мен ерекшеліктері.
ылыми жаалытар мен орауа шыарылатын нтижелер. Диссертация таырыбы бойынша жргізілген зерттеулер барысында ылыми жаалыы бар келесідей елеулі нтижелерге ол жеткізіліп, орауа шыарылды:
– туекел факторлары мен оларды ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігіне теріс серін тмендету шараларыны толытырылан жне натыланан жйесі;
– ст ндірісіні маусымды ерекшелігі мен сала німдеріні баа динамикасы арасындаы байланысты санды баасы;
– ст жне ст німдерін ткізуді отайлы шешімдерін алыптастыруда ауыл шаруашылыы ксіпкерлеріні туекелге атынасын есепке алу дістемесі;
– ст ндірісіні зіндік ерекшеліктері мен туекелді есепке ала отырып, стті сату клемін уаыт бойынша тиімді блуді есептеу дістемесі;
– Амола облысыны ауыл шаруашылыы ксіпорындары шін туекел мен анысызды жадайында ст жне ст німдерін ндіру мен сатуды отайлы стратегиясын дайындау бойынша сыныстар.
Зерттеу нтижелеріні ылыми-тжірибелік маыздылыы нім ндіру мен ткізу шешімдерін абылдауда жмыста сынылан туекелді есепке алуды дістері мен ндірілген німді ткізу стратегиясын отайландыру дістемесін пайдалану ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігіні жоарылауына, жалпы сала ксіпорындарыны траты дамуына ыпал етуінен крініс табады. Ст жне ст німдерін ндіру мен ткізу стратегиясын алыптастыруды аныталан ерекшеліктеріні туекел жадайында німді ткізу рдісін адекватты ынуа ммкіндік беруі – зерттеу нтижелеріні ылым шін маыздылыын айатайды.
Диссертациялы жмыс С.Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетіні «Солтстік азастанны аграрлы секторыны траты дамуыны экономикалы мселелері» (мемлекеттік тіркеу номері 0105РК00036) таырыбындаы ылыми-зерттеу жмысыны жоспарына сйкес орындалды.
Зерттеу нтижелеріні тжірибеде тексерілуі (апробация). Диссертацияны негізгі нтижелері С.Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университеті, Еуразия гуманитарлы институтында ткен республикалы жне халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияларда баяндалып, талыланды, о бааа ие болды. Жмыста сынылан дістемелер 2008 жылы Амола облысыны «Агрофирма Родина» ЖШС-де ст німдерін ткізуді отайлы стратегиясын дайындауда олданылды; «азастан Фермерлер Одаы» РБ ызметінде пайдаланылды.
Туекел жадайында басару шешімдерін абылдауды диссертациялы зерттеу барысында аныталан дістемелік баыттары «Экономиканы лгілеу» оу ралын дайындау барысында олданылды, «Мліметтерді талдау жне экономиканы лгілеу» курсыны мазмнына енгізілді.
Жарияланымдар. Зерттеу нтижелері бойынша жалпы клемі 7,0 б.т. 10 ылыми жмыс жарияланан, оны ішінде 6 маала Р БМ Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті сынан баспа беттерінде, 3 маала халыаралы жне республикалы ылыми конференцияларды материалдарында жары крді.
Диссертация клемі мен рылымы. Жмыс кіріспеден, ш блімнен, орытындыдан, олданылан дебиеттер тізімінен (жалпы саны 138) трады. Диссертацияны жалпы клемі 129 бет негізгі блімнен, 28 кестеден, 16 суреттен, осымшалардан трады.
НЕГІЗГІ БЛІМ
Анысызды – шаруашылыты жргізуді ажырамас сипаттамасы болуына байланысты, туекел – кез-келген шаруашылы шешімін абылдауды объективті элементі болып саналады. Шаруашылы туекеліні ауыл шаруашылыы ндірісіне тн келесідей трлері мен кздерін бліп крсетуге болады: 1) ндірістік туекел; 2) баалы немесе нарыты туекел; 3) институционалды туекел; 4) адам факторы туекелі; 5) аржылы туекел; 6) мліктік туекел; 7) келісім-шартты орындамау туекелі.
Аталып ткен туекел трлері мен оларды кздеріні ауыл шаруашылыы ксіпорындары шін маыздылыы оларды ндірістік баытына байланысты ртрлі боланымен, ст-ет баытындаы шаруашылытар туекелді е маызды кзі ретінде нім баасын крсетеді, себебі мал шаруашылыы німдері нарыында бааны маусымды былуы айын байалады.
Мал шаруашылыы німдеріні бааларыны трасыздыы сала німдеріне сраныс пен сынысты икемсіздігімен, ндіріс клемі мен бааны маусымды сипатымен байланысты. Сраныс пен сынысты салыстырмалы трдегі елеусіз згерісіні зі бааны крт згеруіне алып келеді. Мал шаруашылыы німдерін ндірушілер ндіріс циклыны затыына байланысты сраныс пен сынысты згерісіне, оны нтижесінде туындайтын баа былуына жылдам икемделе алмайды. Сонымен атар, елімізде «ндіріс-сату-деу» рдістеріні баа тізбегінде тауар ндіруші баасы мен деуші ксіпорындарды сатып алу баасы, німді соы ттынушы сатып алатын баа арасында лкен алшаты байалады. Мал шаруашылыыны негізгі нім трлеріні блшек саудадаы баасы фермерлік баадан орта есеппен аланда 60%-а жоары болса, осындай алшаты ст ндірісінде 2 еседен астам. Мндай жадай е алдымен тауар озалысында сауда-делдалды рылымдарды саныны артышылыымен, німді тасымалдау мен сатауа кететін шыындарды жоары болуымен байланысты. Мны барлыы соы нім баасыны жоарылап, пайданы негізгі блігіні айналыс сферасында алып коюына ыпал етеді, демек баа алыптастыру жйесі соы нім баасыны тмендеуіне ыпал етуге баытталмаан. Сауда саласында блшек сауда баалары реттелмейді жне олар бір сауда орныны зінде елеулі ерекшеленеді. Сонымен бірге, мал шаруашылыы німдеріні импортты бааларыны фермерлік баадан тмен болуына орай, ктерме рылымдар шін импортты німмен сауда жасаан тиімді. Осы жадай Отанды мал шаруашылыы німдерін ткізуде иыншылытар тудырып, нарыта импортты німні лесіні суіне зіндік ыпалын тигізіп отыр.
азіргі кні елімізде ауыл шаруашылыы тауар ндірушілеріні табысын олдау масатында сімдіктер мен малдарды орау шараларына, элиталы тым шаруашылыы мен асыл тымды мал шаруашылыын дамытуа мемлекеттік олдау крсетіледі, жанар-жаар май, тыайтыш алуа кеткен шыындарды бір блігі мемлекеттік бюджет есебінен теледі. Біра, азіргі уаытта азастан Республикасы кіметіні аграрлы ндірісті туекелділігін ескере отырып ауыл шаруашылыы ндірісін ке клемде баалы олдау саясаты жо.
Осындай жадайда ауыл шаруашылыы нарыында туекелді басаруды мемлекетті атысуынсыз жзеге асырылатын, тиімді жне ауыл ксіпкерлеріне туекелді басару рдісін адекватты ынуа ммкіндік беретін ралдарын сыну мселесі туындап отыр. Оан жауап ретінде - німді сату клемін уаыт бойынша отайландыруды атап туге болады. Себебі ауылшаруашылы даылдарыны кбіні нарыына бааны маусымды былуы тн, йткені саладаы ндірісті зі маусымды сипата ие. Мндай жадайда ауылшаруашылы ксіпорныны табысын нім баасыны динамикалы ерекшеліктерін максималды тымды ескеретін нарыты стратегиялар арылы барынша жоарылатуа мтылу ажет. Ол шін ауылшаруашылы даылдары нарыындаы баа трасыздыын ескере отырып німді сатау мен сату саясатын отайландыру есебін шешу керек. Бл мселе бір араанда жеіл болып крінгенімен, те крделі мселе болып саналады. Себебі німді жинау кезеі аралыындаы уаытта нім баасы траты болмайды, ол немі былып трады. за уаыт бойы сатауа келетін асты, картоп, кейбір ккніс трлері секілді ауыл шаруашылыы німдері шін бл есеп нім жиналаннан кейінгі кезеде дайын нім орын басару есебі болып саналады. Ал німі негізінен сатауа келмейтін мал шаруашылыында німді ткізуді басару есебі ндірісті зін уаыт бойынша жоспарлауа атысты. Мал шаруашылыы німдері нарыына тн осындай ерекшеліктерді ескере отырып, жыл маусымдары бойынша ст ндіру жоспарын отайландыруа баытталан дістемелерде ст ндіруді жоспарлаумен байланысты басару шешімдерін абылдауда маызды орына ие екі негізгі фактор: ст німдері нарыына тн баа анысыздыы мен ксіпкерді шаруашылы (ксіпкерлік) ызметте ауыл шаруашылыы німдері мен ауыл шаруашылыы ресурстарыны баасыны анысыздыына байланысты туындайтын туекелге атынасы ескерілмеген. Мал шаруашылыы саласыны аталып ткен ерекшеліктері німді ткізу саясатын отайландыру есебін шешуде туекелді есепке алуды сйкес дістемелерін олдануды кздейді.
Соы жылдары жргізілген экономикалы реформаларды нтижесінде ауыл шаруашылыы ндірісіні клемі су тенденциясына ие болып, мал шаруашылыы саласында соы жылдары жылдары мал басы мен с саныны сімі 3-5%, мал шаруашылыы німдерін жеке трлерін ндіру клеміні сімі 3-7% рады.
Дегенмен, саланы ндірістік, аржылы крсеткіштері жасаранымен, ауыл шаруашылыы зіні лдырау алдындаы 1990-жылы дегейіне жете алан жо, 2007 жылы ауыл шаруашылыыны жалпы німі 1990 жылды 79,5% дегейінде болса, бл крсеткіш сімдік шаруашылыында 105,2%, ал мал шаруашылыында 60,3% болды. ндіріс клеміні артуы мен ауыл шаруашылыыны дамуыны тратануына арамастан ауыл шаруашылыыны жалпы ішкі нім (ЖІ) рылымындаы лесі 1990 жылы 34%-дан 2007 жылы 6%-а дейін кеміп отыр, оны себебі баса салалардаы экономикалы сімні аграрлы саладаы сімнен жоары болуына орай орын алан экономикадаы рылымды згерістер.
Мал шаруашылыында ст ндірісіні маызы лкен, біріншіден, 2007 жылы ауыл шаруашылыы ндірісіндегі ст ндірісіні лесі 14,2%, ал мал шаруашылыы німіндегі лесі 32,4% болса, екіншіден, ст адамзатты ттынуындаы міндетті жне айырбасталмайтын таам. Соы жылдары республикамызда ст ндірісі тратанып, ст жне ст німдері нарыыны дамуы байалуда. Оны жыл сайыны орташа сімі 4,9% рап отыр. Ст ндірісі жыл сайын сіп отыранымен, ол ішкі сранысты толы амтамасыз ете алмайды. Ішкі нарытаы жетіспеушілік импорт есебінен анааттандырылып отыр. Елімізге келінетін ст німдеріні импортыны кп блігін сыр, ойытылан ст, ра ст, сары май алады. Ал экспорт клемі жыл сайын кеміп келеді. Оны клемі 2007 жылы 2005 жылмен салыстыранда трт еседей кеміген. Оны негізгі себептері ретінде ішкі нарыта ра стті ттыну клеміні суі мен отанды німдерді баалы бсеке абілетсіздігін атап туге болады. Сонымен бірге, ст німдеріні ішкі нарыын зерттей келе, ст ндірісіне атысты екі мселені атап ту керек: шикі стті сапасы жне ст ндірісіні маусымдылыы. Бл ст ндірісіні аз клемде са шаруашылытарда шоырлануына, стті деу технологиясыны дамымауына байланысты.
Амола облысы ауыл шаруашылыы саласы дамыан, елімізді негізгі аграрлы аймаы болып саналады. Егер республика бойынша жалпы німдегі ауыл шаруашылыыны лесі 6% шамасында болса, бл крсеткішті Амола облысындаы шамасы 30%-а жуы. 2007 жылы облыс азастандаы жалпы осылан нны тек 3%-а жуыын ана берсе, ауыл шаруашылыында осылан нны 11%-н берді. Демек, облысты ауыл шаруашылыы ндірісі республикамызды ауыл шаруашылыы крсеткіштеріне елеулі ыпал етеді. Бл ауыл шаруашылыы ндірісіні тек Амола облысы шін ана емес, республика дегейіндегі маыздылыын крсетеді.
Амола облысындаы 2003-2007 жылдардаы ст ндірісіні динамикасы 1-кестеде келтірілген.
Облыстаы мал шаруашылыы ндірісіні суіне мал басы мен мал німділігіні суі ыпал етіп отыр. 2003 жылмен салыстыранда 2007 жылы ст ндірісіні клемі 9,9%-а немесе 40,6 мы тоннаа скен, осы кезеде сиырларды ст німділігі 9,4%-а скен. Облыста 2007 жылы жалпы ндірілген ст клемінде жртшылы шаруашылытарыны лесі 95,5%, ауыл шаруашылыы ксіпорындары 3,9%, шаруа ожалытарыны лесі 0,6%-ды рап отыр. Мндай рылым соы 5 жылда саталып отыр деп айтуа болады. Демек, ст ндірісі ажетті рал-жабдыпен жабдыталмаан, стті алашы деуді ылыми негізделген технологиялары олданылмайтын шаруашылытарда шоырланан деп айтуа болады.
Кесте 1 – Амола облысындаы ст ндірісіні 2003-2007 жылдардаы динамикасы
| Крсеткіштер | 2003 ж. | 2004 ж. | 2005 ж. | 2006 ж. | 2007 ж. | 2007 жыл 2003 жыла пайызбен |
| Барлы ндірілген ст, мы т. | 411,6 | 434,5 | 445,1 | 449,4 | 452,2 | 109,9 |
| оны ішінде: ауыл шаруашылыы ксіпорындары, мы т. - жалпыа лесі, % | 28,2 6,9 | 25,8 5,9 | 23,3 5,3 | 19,8 4,5 | 17,8 3,9 | 63,1 -3,0 п. |
| шаруа ожалытары, мы т. - жалпыа лесі, % | 1,8 0,4 | 2,0 0,5 | 2,2 0,5 | 2,5 0,5 | 2,8 0,6 | 155,5 +0,2 п. |
| жртшылы шаруашылытары, мы т. - жалпыа лесі, % | 381,6 92,7 | 406,7 93,6 | 419,6 94,2 | 427,1 95,0 | 431,6 95,5 | 113,1 +2,8 п. |
| 1 сиырдан сауылан ст, кг | 2434 | 2498 | 2520 | 2618 | 2662 | 109,4 |
| Ескерту – Амола облысыны Статистика департаментіні мліметтері негізінде автормен растырылан | ||||||
Ст сынысыны суі клемі шаын, жоары сапалы ст ндіруге леуеті жо, ст нерксібінде серіктестер ретінде ызыушылы танытпайтын жртшылы шаруашылытары есебінен болып отыр. Жртшылы шаруашылытарында ст ндіру клемі біралыпты емес жне сапасы тмен. Ол е алдымен сапасы жоары ст ндіруге алышарттарды болмауымен байланысты, атап тсек: толыанды азытандыруды жола ойылмауы, ветеринарлы-санитарлы талаптарды орындалмауы, стті алашы дейтін жне сатайтын арнайы орындарды болмауы жне т.б. Сонымен бірге, са шаруашылытарда мал німділігі де тмен. Мысалы, республика бойынша 2007 жылы барлы шаруашылытар бойынша орташа мал німділігі 2205 кг болса, осы крсеткішті дегейі ауыл шаруашылыы ксіпорындарында 2810 кг, шаруа ожалытарында 1842 кг, й шаруашылытарында 2216 кг болды.
алыптасан шаруашылы жргізу жадайлары мен ндірісті йымдастыру формалары шаруашылы етуді соы нтижесі – рентабельділік дегейіне сер етіп отыр. Мал шаруашылыыны негізгі німдеріні рентабельділік дегейі 2-кестеде келтірілген.
2007 жылы республика бойынша ауыл шаруашылыы ндірісіні орташа рентабельділігі 56,2% болса, оны дегейі мал шаруашылыында 15,5%. Амола облысы бойынша сйкесінше 83,6% жне 4,8% болды. сімдік шаруашылыында соы 5 жылда рентабельділік дегейі 7-68% аралыында ауытыса, мал шаруашылыында соы жылдары ана табыстылы байалады. Мндай жадай 2007 жылы асты баасыны екі еседей жоарылауына байланысты сімдік шаруашылыыны рентабельділігіні суімен байланысты. Мал шаруашылыы німдеріні кейбір трлерін ндіру лі кнге зиянды болып отыр.
Кесте 2 – Мал шаруашылыы німдеріні 2004-2007 жылдардаы рентабельділік (зияндылы) дегейі, %
| нім трлері | Р бойынша | Амола облысы | ||||||
| 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | |
| Ст | 21,6 | 23,4 | 21,6 | 23,2 | 18,2 | 19,1 | 25,0 | 15,9 |
| Ірі ара мал еті | -6,9 | -5,4 | -0,9 | 3,6 | -21,4 | -17,9 | -15,8 | -4,5 |
| ой еті | 12,6 | 10,0 | 11,2 | 12,5 | 20,9 | -16,9 | -17,8 | 12,9 |
| Шоша еті | -9,4 | -1,4 | 0,2 | 0,2 | -27,1 | -12,1 | -7,2 | -8,0 |
| Жмырта | 10,1 | 19,8 | 17,8 | 16,9 | 12,7 | 7,7 | 35,3 | 16,7 |
| Ескерту – Р Статистика агенттігіні мліметтері негізінде автормен растырылан | ||||||||
Аграрлы сектордаы экономикалы атынастарды ерекшеліктері ауыл шаруашылыыны саласы ретінде мал шаруашылыындаы баалы атынастарды уаыттаы дамуына серін тигізеді. Мал шаруашылыы німдерін ндіруді толы циклы за уаыта созылады, тл алып, одан дайын нім аланша кемінде 3-4 жыл кетеді. Сол себепті нім ндірушілер нарытаы баалы згерістерге арай тез икемделіп, ндіріс клемін реттей алмайды, нарыа жаа ндірушілер де жылдам ене алмайды. ыс айларында ст баасы аншалыты жоарыласа да, ст сынысы оан пропорционалды жоарыламайды. Ал жаз маусымында баа аншалыты тмендеп кетсе де, ндіруші стті сол баамен сатуа дайын, себебі оны сатауа ммкіншілік жо не оны сатау те ымбата тсуі ммкін, сынысты маусымды жетіспеушілігі саты оры есебінен толы анааттандырыла алмайды. Ст ндірісіні маусымды жетіспеушілігі сынысты суіне емес, бааны инфляциялы жолмен суіне алып келеді. Оны 1-суреттен айын круге болады.
Ескерту – «азагромаркетинг» А мліметтері негізінде автормен растырылан
Сурет 1 – Р бойынша 1 л шикі стті 2004-2008 жылдардаы наты жне теестірілген блшек сауда баасы, тг
1-суреттен ст баасыны кктем-жаз айларында тмендеп, ыс маусымында жоарылайтындыы айын крініп тр. Бааны минималды дегейі шілде-тамыз айларында орнап, желтосанда максималды баа орнайды. Республика дегейінде стті баасыны маусымдылыыны 5 жыла есептелген орташа коэффициенттері ыс маусымында 1,195; кктем маусымында 1,005; жаз маусымында 0,823 жне кз маусымында 0,985 болды, орта есеппен аланда былу 37,2%. Осылайша, ст нарыындаы бааа атысты туындайтын негізгі мселелерді бірі – стті маусымды бааларыны жоары дегейде былуы.
Республикамызда ауыл шаруашылыы німдеріні бааларын реттеу тетіктеріні болмауына, ст жне ст німдеріні ассортиментіні кптігі мен ндірісті трлі технологияларын олдануа байланысты бір облысты шегінде бааны трлі болуы орын алады: 1 л стті баасы 60 теге болуы немесе 250 тегеден (ультрапастерленген) артып кетуі де ммкін. Ал айматар бойынша баа айырмашылыы те кшті. Мысалы, 2008 жылды наурыз айында 1 л шикі стті нарыты баасы Атауда 165 тг, Павлодарда 76 тг болды; 1 л айма баасы Алматыда 700 тг, Петропавлда 376 тг болды, яни айырмашылы екі еседей.
Р бойынша 1 л ст баасыны соы 5 жылдаы дегейі туралы мліметтерді деу негізінде ст баасыны маусымды былуын сипаттайтын келесідей нтижелер алынды: ауыту амплитудасы (R) 41,5 тг; орташа квадратты ауыту (
) 9,5 тг; былу коэффициенті (V) 16,8%, демек жеке айлардаы бааны тренд бойынша есептелген теестірілген баа айналасында былуы орта есеппен аланда 9,5 тегені немесе 16,8%-ды райды.
Баа дегейіні былуына маусымды ауытулар ана емес, экономикадаы инфляциялы рдістер де сер етуі ммкін. Жргізілген есептеулер бойынша Р бойынша 1 л стті орташа блшек сауда баасыны динамикасы келесідей сызыты тедеумен сипатталады: 
=36,137+0,672
, демек 2004-2008 жылдар аралыында ст баасы орта есеппен ай сайын 0,672 тегеге жоарылап отыран. Сонымен атар, 2008 жылы баа дегейіні алдыы жылдармен салыстыранда жоары арынмен суі байалады. Сол себепті 2008 жылы наты дегей мен сызыты тедеу арылы теестірілген дегей арасындаы айырмашылы баса жылдара араанда айын.
былыстарды згерісіне былысты даму тенденциясы да сер етуіне байланысты, динамика атарын маусымдылыты ескере отырып талдауда динамика атарын ш рамдас блікке: трендке, маусымды былулар есебінен болан ауыту мен кездейсо ауытуа бле отырып талдау ажет. азастан Республикасы бойынша 2004-2008 жылдардаы 1 л ст баасыны наты дегейіні орташадан ауытуында тренд лесі 60,8%, маусымды былуларды лесі 31,6% болса, жалпы ауытуа кездейсо факторларды сері лкен емес. Демек, ст ндірісіні маусымдылыы ст нарыындаы бааны динамикалы ерекшеліктерін анытайтын негізгі факторды бірі болып санала алады.
Астана аласында айматаы (Астана. мен Амола облысы) барлы халыты 43 пайызы, ал ала халыны 63 пайызы шоырланан. Аймата ндірілетін стті негізгі ттынушылары Астана аласында шоырланан деп айтуа болады, сол себепті облысты ст ндірісінде айын байалатын маусымдылы Астана. ст баасыны динамикасына да ыпал етеді.
Ст ндіру клемі мен ст баасыны жыл ішіндегі айлар бойынша динамикасына доа тріздес тербеліс тн, осындай жадайда трендті екінші ретті парабола тедеуімен сипаттауа болады. Есептеу нтижесі бойынша жыл айлары бойынша ст ндіру клемі мен ст баасыны динамикасын сипаттайтын келесідей тедеулер алынды:
У't = 9393 + 13056t - 1044,4t2;
У"t = 111,81 - 9,867t + 0,763t2,
мндаы: У't – ст ндірісіні теестірілген дегейі, т; У"t – 1 л шикі ст баасыны теестірілген дегейі, тг; t- дегей реті.
Амола облысындаы ст ндіру клемі мен ст баасыны тербелісін, ндіріс маусымдылыыны Астана аласындаы 1 литр шикі стті блшек сауда баасына серін 2-суреттен айын круге болады.
Ескерту – Амола облысыны Ауыл шаруашылыы басармасы мен «азагромаркетинг» А мліметтері негізінде автормен растырылан
Сурет 2 – Амола облысындаы 2007 жылы ст ндірісі мен Астана. баа динамикасыны теестірілген дегейлері
2-сурет негізінде Амола облысындаы ст ндіру клемі мен Астана. ст баасы арасындаы байланысты сызыты деп баалап, мліметтерді деу нтижесінде ст ндірісі мен ст баасы арасындаы байланысты бейнелейтін 
=113,90-0,63x регрессия тедеуі алынды, демек Амола облысында ст ндірісіні 1 мы тоннаа суі Астана. 1 л стті блшек сауда баасыны 0,63 тегеге тмендеуіне алып келеді.
Екі былыс арасындаы байланыс тыыздыына баа беру шін есептелген корреляция коэффициентіні мні (-0,859), яни Амола облысындаы ст ндірісі мен Астана. ст баасы арасында кшті, кері байланыс бар деген орытынды жасауа болады. Есептелген детерминация коэффициентіні мні 0,74. Бл коэффициент Астана. стті блшек сауда баасыны былуы облыстаы ст сынысынан 74%-а туелді екендігін крсетеді.
Экономикалы мірде нтижені себебі брыныра пайда болып, салдары белгілі бір уаыттан кейін аныталатын оиалар жиі кездеседі. Яни, оларды арасында зіліс, вакуумды мерзім туындайды. Осындай ерекшеліктерді анытау шін факторды дегейлері (ст ндіру клемі) траты алып, нтижені дегейі (ст баасы) белгілі бір лага жылжытылып, оларды арасындаы жылжымалы корреляция коэффициенттері есептелді. Бізді жадайымызда алашы корреляция коэффициенті (айлар сйкес келгенде) - 0,859 болса, адам бір ай боланда оны мні -0,801, адам екі ай боланда -0,339 болды. Демек, стті ндіру клеміні згерісі бааны бірден згеруіне алып келеді деген орытынды жасауа болады.
Сонымен бірге, динамика атарыны наты сттегі дегейі алдыы дегейлерден туелді болуы ммкін. Автокорреляциялы функция нтижелерін талдау Амола облысындаы ст ндіру клеміні згерісі мен Астана. ст баасыны динамикасында циклдылы айын байалады деген орытынды жасауа ммкіндік береді. Амола облысындаы ст ндіру клеміні дегейі 6 ай сайын айталанып отыратын былумен сипатталады, ал Астана. ст баасында 4-5 айда айталанып отыратын былу бар. Осы жадай ст ндірісіне маманданан ірі ауыл шаруашылыы ксіпорындарында нім ндіру мен оны сатуды отайлы саясатын дайындау мен жзеге асыруда нім ндірісіні биологиялы жне йымдастыру-экономикалы ерекшеліктерін тсіну мен есепке алу ажеттілігін негіздейді.
Мал шаруашылыы ндірісін бір жыла дейінгі кезеде жоспарлау есебін шешуде мал басына кететін ресурс шыындарын жне пайдаланылатын ндірістік ресурстар шамасын детерминирленген деп алуа болады. Себебі мал басына жмсалатын азы клемі мен оны ны, ебек шыыны мен ебек аы дегейі алдын-ала белгілі болады. Мал німділігі мен сала німіні нарыты баасын анысыз деп алу керек. Осындай туекелді жадайларда отайлы шешім абылдау есептерін дайындаудаы е басты мселені бірі – шешім абылдаушы тланы туекелге атынасын баалау болып саналады. йткені шаруашылы рдістеріні сипаты мен динамикасы кп жадайда шешім абылдайтын тланы экономикалы ынтасынан, экономикалы ызыушылыы мен жеке асиеттерінен туелді. Жеке тланы абылданатын шешімге берген баасы орын алуы ммкін жадайларды субъективті ытималдылыымен, ал алауы пайдалылы функцияларымен бейнеленеді. Пайдалылы функциялары математикалы трлендірулер жолымен кепілдендірілген эквиваленттерге айналады, ал олар з кезегінде отайлы шешімдер абылдауды критерийлері ретінде пайдаланылады. Сонымен бірге, пайдалылы функциялары отайландыру есептеріні лгілерінде масат функциялары ретінде олданыла алады.
Пайдалылы функциясыны трі жеке тланы туекелге атынасын сипаттайды. Жуы уаыта дейін отайлы шешімдер абылдау лгілерінде ксіпкерлерді туекелге атынасы бейтарап деп арастырылып келді. Біра мндай кзарас нарыты атынастар жадайында жарамсыз, сіресе, ауыл шаруашылыында.
Сонымен, туекел жадайында шешім абылдау барысында ксіпорынны максималды табыс алуа деген ынтасы ана емес, сонымен атар оан ол жеткізуді кепілдендірілген дегейі де ескерілуі тиіс. Сол себепті жоспарлы шешімдерді тиімділігін баалауды е тымды критерийі болып – кепілдендірілген максималды ктілетін табыс санала алады.
Мал шаруашылыы німдерін ндіру мен сату клемін туекел факторын есепке ала отырып уаыт бойынша отайландыру дістемесіні тжірибе жзінде олданылуы «Агрофирма «Родина» ЖШС-ні ара-ала тымды сиыр табыныны мысалына негізделді. «Агрофирма «Родина» ЖШС стті мал шаруашылыыны интенсивтілігі, тиімділігі жнінен тек облыста ана емес, республикадаы алдыы атарлы шаруашылытарды бірі. 2008 жылы Амола облысыны ауыл шаруашылыы ксіпорындарында ндірілген стті 30%-а жуыы осы ксіпорынны лесіне келеді.
Жыл маусымдары бойынша ст ндіру мен ткізу стратегиясын отайландыруды диссертациялы жмыста сынылан дістемесінде нарыты атынастар жадайында ст ндіруді жоспарлаумен байланысты басару шешімдерін абылдауда маызды орына ие екі негізгі фактор: ст німдері нарыына тн баа анысыздыы мен ксіпкерді шаруашылы туекелге атынасы есепке алынды. Сонымен бірге, азіргі кні ст ндірумен айналысатын ірі ауыл шаруашылыы ксіпорындарыны негізгі блігінде стті деп, ст німдерін (айма, сары май, ірімшік, т.б.) шыаратын ммкіншіліктері бар. Туекел жадайында ст ндіру мен ткізу жоспарын отайландыруа баытталан дістемені дайындауда ксіпорынны стті деу ммкіншілігі, делген ст німдері нарыыны ерекшеліктері де ескерілді.
Есепті лгісі келесідей жазылады:
1) стті табындаы мал басы бойынша:
х1+ x2 +x3 +x4 +x4 +x5 +x6 +x7 +x8 +x9 +x10 +x11 +x12 = М;
2) ай сайын тлдеуі тиіс максималды мал басы бойынша:
х1,x2,..., x12 N;
3) жыл айларында ндірілетін шикі ст клемі бойынша (x13, x14,...x24):
x13 =а1x1 +а4x4 + а5x5 + а6x6 + а7x7 + а8x8 + а9x9 +а10x10 + а11x11 + а12x12
x14 =а1x1 +а2x2 + а5x5 + а6x6 + а7x7 + а8x8 + а9x9 +а10x10 + а11x11 + а12x12
x24 =а3x3 + а4x4 + а5x5 + а6x6 + а7x7 +а8x8 + а9x9 + а10x10 + а11x11+ а12x12;
4) ндірілген шикі ст балансы бойынша (x13, x14,...x24):
x13 x25 +x37
x14 x26 +x38
x24 x36 +x48 ;
5) ст деу цехыны айлы уатын пайдалану бойынша:
х25,x26,..., x36 К;
х37,x38,..., x48 L;
6) ндірістік шыындар бойынша:
6.1) шикі ст ндірісіне жмсалатын шыын сомасы (стті табына жмсалан жалпы шыын, алынан тл нынсыз):
х49 =с1x1 + с2x2 + с3x3 + с4x4 + с5x5 + с6x6 + с7x7 + с8x8 + с9x9 +с10x10 + с11x11+с12x12;
6.2) шикі стті деуге кеткен шыын:
а) пастерленген ст:
х50 =с'1x25 + с'2x26 + с'3x27 +с'4x28 + с'5x29 + с'6x30 + с'7x31 + с'8x32 + с'9x33 + с'10x34 +с'11x35 + с'12x36;
б) ст німдері:
х51 =с''1x37 + с''2x38 + с''3x39 + с''4x40 + с''5x41 + с''6x42 + с''7x43 + с''8x44 + с''9x45 + с''10x46 + с''11x47 + с''12x48;
7) маусымды бааларды ескергендегі ктілетін тсім:
7.1) пастерленген стті ткізуден:
х52=р1x25 + р2x26 + р3x27 + р4x28 + р5x29 + р6x30 + р7x31 + р8x32 + р9x33 + р10x34 + р11x35 + р12x36;
7.2) ст німдерін ткізуден:
х53=d1x37 + d 2x38 + d 3x39 + d4x40 + d5x41 + d6x42 + d 7x43 + d 8x44 + d 9x45 + d 10x46 + d 11x47 + d 12x48;
8) нім ткізуден алынатын пайда:
х54= х52 + х53 - х49 – х50 – х51;
9) сценарийлер бойынша ктілетін пайда:
У1= Р'1x25 + Р'2x26 + Р'3x27 + Р'4x28 + Р'5x29 + Р'6x30 + Р'7x31 + Р'8x32 + Р'9x33 + Р'10x34 + Р'11x35 + Р'12x36 + d'1x37 + d'2x38 + d' 3x39 + d'4x40 + d'5x41 + d'6x42 + d' 7x43 + d' 8x44 + d' 9x45 + d' 10x46 + d'11x47 + d'12x48 - x49 - x50 - x51
У2= Р"1x25 + Р"2x26 + Р"3x27 + Р"4x28 + Р"5x29 + Р"6x30 + Р"7x31 + Р"8x32 + Р"9x33 + Р"10x34 + Р"11x35 + Р"12x36 + d"1x37 + d"2x38 + d" 3x39 + d"4x40 + d"5x41 + d"6x42 + d"7x43 + d"8x44 + d' 9x45 + d' 10x46 + d'11x47 + d'12x48 - x49 - x50 - x51
У3= Р"'1x25 + Р"'2x26 + Р"'3x27 + Р"'4x28 + Р"'5x29 + Р"'6x30 + Р"'7x31 + Р"'8x32 + Р"'9x33 + Р"'10x34 + Р"'11x35 + Р"'12x36 + d'"1x37 + d'"2x38 + d'" 3x39 + d'"4x40 + d'"5x41 + d'"6x42 + d'" 7x43 + d'" 8x44 + d'" 9x45 + d'" 10x46 + d'"11x47 + d'"12x48- x49 - x50 - x51;
10) туекелді есепке аландаы ктілетін, орташа пайда:
= v1*У1+ v2*У2+ v3*У3 ;
11) сценарийлер бойынша ктілетін субъективті пайдалылы:
= ln (У1), 
= ln (У2), 
= ln (У3);
12) ктілетін, орташа субъективті пайдалылы:
E(U)= v1*U1+ v2*U2+ v3*U3,
шарттарында ктілетін субъективті пайдалылыты кепілдендірілген эквивалентін максималдау:
СЕ = [E(U)]-1max немесе СЕ = ехр (E(U))max.
мндаы: М – жыл ішінде тлдейтін стті мал табыныны басы; N – тлдеу цехыны айлы, максималды сыйымдылыы, бас; х1,x2,..., x12 – атар, апан,..., желтосан айларында тлдеген сиырлар саны, бас; а1,а2,...,а12 - атар, апан,..., желтосан айларында тлдеген сиырларды лактация айлары бойынша німділігі, ц; х13,x14,..., x24 – атар, апан,..., желтосан айларында ндірілген шикі ст клемі, ц; х25,x26,..., x36 - атар, апан,..., желтосан айларында пастерленген ст ндірісіне жмсалатын шикі ст клемі, ц; х37,x38,..., x48 - атар, апан,..., желтосан айларында ст німдерін ндіруге жмсалатын шикі ст клемі, ц; К- пастерленген ст ндіру цехыны айлы шикі ст деу уаты, ц; L - ст німдерін ндіру цехыны айлы шикі ст деу уаты, ц; с1,с2,..., с12 – атар, апан,..., желтосан айларында тлдеген сиыр басына жмсалатын жылды шыын, мы тг; х49 – шикі ст ндірісіне жмсалатын жалпы шыын сомасы, мы тг; с' – пастерленген ст ндірісіне жмсалатын 1 ц шикі стті деуге жмсалатын шыындар, мы тг; с'' – ст німдерін ндіруге жмсалатын 1 ц шикі стті деуге жмсалатын шыындар, мы тг; х50 – пастерленген ст ндіруге жмсалатын шикі стті деуге кеткен шыындар, мы тг; х51 –ст німдерін ндіруге жмсалатын шикі стті деуге кеткен шыындар, мы тг; х52 – пастерленген стті сатудан алынатын тсім сомасы, мы тг; х52 –ст німдерін сатудан алынатын тсім сомасы, мы тг; р1,р2,..., р12 – 1 ц пастерленген стті атар, апан,..., желтосан айларындаы сату баасы, мы тг; d1,d2,..., d12 – 1 ц ст німдеріні атар, апан,..., желтосан айларындаы сату баасы, мы тг; У1,У2, У3 – бірінші, екінші, шінші сценарийлер жзеге асандаы ктілетін пайда, мы тг; р'1,р'2,.., р'12 жне d'1,d'2,.., d'12 – 1 ц пастерлеген ст пен ст німдеріні У1 сценарийі бойынша баасы, мы тг; р''1,р''2,.., р''12 жне d''1,d''2,.., d''12 – 1 ц пастерлеген ст пен ст німдеріні У2 сценарийі бойынша баасы, мы тг; р'''1,р'''2,.., р'''12 жне d'''1,d'''2,.., d'''12 – 1 ц пастерлеген ст пен ст німдеріні У3 сценарийі бойынша баасы, мы тг; v1,v2,v3 - У1,У2,У3 сценарийлеріні жзеге асуыны субъективті ытималдылыы; U1, U2, U3 – бірінші, екінші, шінші сценарийлер бойынша ктілетін субъективті пайдалылы, мы тг; E(U) – ктілетін, орташа субъективті пайдалылы, мы тг; СЕ – ктілетін субъективті пайдалылыты кепілдендірілген эквиваленті; r – туекелді аламауды салыстырмалы коэффициенті.
Айтылып ткеніндей, ст жне ст німдері нарыына бааны маусымды былуы, баа динамикасыны жоары арыны тн. Есепті шешу барысында нарыты осындай ерекшелігін есепке алу мен салыстырмалылыты амтамасыз ету шін німні ай сайыны орташа баасы инфляция дегейін ескере отырып есептелді.
Сценарийлер бойынша ктілетін пайданы анытау шін орын алуы ммкін 1-сценарий ретінде 2006 жылды тзетілген баалары дегейіндегі пайда, 2-сценарий ретінде 2007 жылды тзетілген баалары дегейіндегі пайда, 2-сценарий ретінде 2008 жылды баалары дегейіндегі пайда алынды. німні зіндік ндары 2008 жылды дегейінде згеріссіз алдырылды (себебі баа дегейі осы жыла келтірілген).
Туекелді есепке аландаы ктілетін, орташа пайданы анытау шін У1,У2,У3 сценарийлеріні жзеге асуыны субъективті ытималдылыы бірдей деп бааланды, демек v1,v2,v3 =1/3.
Есеп шешіміні отайлылыыны критерийі ретінде пайдалылыты кепілдендірілген эквивалентіні максимумы алынды. Критерийді формализациялау шін логарифмдік функция алынып, оны аргументі ретінде ст жне ст німдерін ндіру мен сатудан алынан пайда алынды. Шешім абылдаушы тланы (шаруашылы иесі, менеджер) туекелге атынасы туекелді аламауды салыстырмалы коэффициенті арылы санды бейнеленді.
Есепті Excel 2003 бадарламасын олдану арылы шешу нтижесінде 3-кестедегі нтижелер алынды.
Кесте 3 – Ст ндіру мен сату саясатын отайландыру есебін шешу нтижелері
| Айлар | «Агрофирма «Родина» ЖШС | Отайлы шешім | ||||||
| Тлдеген сиырлар саны, бас | ндірілген шикі ст, ц | Шикі стті жмсалуы, ц | Тлдеген сиырлар саны, бас | ндірілген шикі ст, ц | Шикі стті жмсалуы, ц | |||
| Пастерленген ст | Ст німдері | Пастерленген ст | Ст німдері | |||||
| атар | 55 | 2546 | 1761 | 785 | 120 | 2043 | 1043 | 1000 |
| Апан | 38 | 2509 | 1659 | 850 | 120 | 2320 | 1320 | 1000 |
| Наурыз | 58 | 2441 | 1881 | 560 | 120 | 2752 | 1752 | 1000 |
| Суір | 47 | 2376 | 1586 | 790 | 120 | 3056 | 2056 | 1000 |
| Мамыр | 40 | 2273 | 1273 | 1000 | 0 | 3182 | 2182 | 1000 |
| Маусым | 45 | 2259 | 1274 | 985 | 80 | 3593 | 2593 | 1000 |
| Шілде | 76 | 2307 | 1351 | 956 | 0 | 3428 | 2428 | 1000 |
| Тамыз | 105 | 2415 | 1561 | 854 | 0 | 3060 | 2060 | 1000 |
| ыркйек | 114 | 2547 | 1787 | 760 | 0 | 2452 | 1452 | 1000 |
| азан | 71 | 2528 | 1788 | 740 | 0 | 1966 | 966 | 1000 |
| араша | 74 | 2558 | 1868 | 690 | 120 | 1952 | 952 | 1000 |
| Желтосан | 77 | 2610 | 1910 | 700 | 120 | 1945 | 945 | 1000 |
| Барлыы | 800 | 29369 | 19699 | 9670 | 800 | 31749 | 19749 | 12000 |
| Ескерту – «Агрофирма «Родина» ЖШС мліметтері негізінде автормен есептелген | ||||||||
«Агрофирма «Родина» ЖШС-де 2007-2008 жылдары тлдеген 800 бас сиырды негізгі блігі жаз-кз айларына тура келеді. Тамыз-ыркйек айларына тлдеген сиырларды лесі 27%. Шаруашылыта ндірілген 29369 ц стті 19699 ц (67%) пастерленген ст ндіруге, 9670 ц (33%) ст німдерін ндіруге жмсалан.
алыптасан ндірістік ммкіншілік мен сырты орта факторларыны сері жадайында сиырларды араша-суір айларында тлдеуін жоспарлаан тымды. Осындай жадайда ст ндірісіні негізгі блігі суір-тамыз айларына келеді, осы айлардаы ст ндірісіні клемі орташа жылды дегейден 15-35% жоары. Сонымен бірге, ст німдерін деу цехыны жылды уатын (12000ц) толы пайдаланан дрыс, демек ндірілген шикізатты 62%-н пастерленген ст ндіруге, 38%-н ст німдерін ндіруге баыттау жн.
Осылайша, шаруашылыта алыптасан наты жадай мен отайлы жоспар бойынша ай сайын тлдеуі тиіс мал басы, ай сайыны ст ндіру клемі мен оны деуді арасалмаы елеулі ерекшеленеді. нім ндіру мен ткізуді алыптасан рылымы мен отайлы жоспарды жзеге асыруды экономикалы тиімділігіні салыстырмалы сипаттамасы 4-кестеде келтірілген.
Кесте 4 – Ст ндіру мен сату саясатын отайландыру есебіні экономикалы тиімділігіні салыстырмалы сипаттамасы
| Крсеткіштер | «Агрофирма «Родина» ЖШС мліметтері | Отайлы шешім | Ауыту, (+-) | |
| абсолютті | % | |||
| нім ткізуден алынан тсім, мы тг | 246983 | 268636 | +21563 | 8,8 |
| ткізілген німні зіндік ны, мы тг | 163140 | 164726 | +1586 | +1,0 |
| Пайда, мы тг | 83842 | 103910 | +20068 | +23,9 |
| ндірісті рентабельділігі,% | 51,4 | 63,1 | +11,7 | х |
| Малды ст німділігі, кг | 3671 | 3969 | +298 | +8,1 |
| Ескерту – «Агрофирма «Родина» ЖШС мліметтері негізінде автормен есептелген | ||||
р айда тлдейтін сиырларды жылды ст німділігі мен оны лактация айлары бойынша блінуін, р айда тлдеген мал басына жмсалатын шыын, пастерленген ст пен ст німдеріні маусымды баалары мен зіндік нын, таы да баса факторларды ескере отырып, шаруашылытаы 800 бас сиырды жыл айлары бойынша тлдеуін отайландыру нтижесінде ай сайын ндірілетін шикі ст, оны пастерленген ст пен ст німдерін деуге жмсалатын клемі отайландырылды. Нтижесінде нім ткізуден алынатын тсім сомасын 21563 мы тегеге не 8,8%-а, пайда сомасын 20068 мы тегеге немесе 23,9%-а жоарылатуа болады. Ст ндіру мен сату саясатын отайландыру негізінде ндірісті рентабельділігі 51,4%-дан 63,1 %-а, яни 11,7 пунктке жоарылайды. Ірі ара мал шаруашылыы ндірісін басаруда ст ндірісіні биологиялы жне йымдастыру-экономикалы ерекшеліктерін барынша есепке алу нтижесінде малды ст німділігін орташа есеппен 298 кг не 8,1 %-а сіруге болады.
Отайландыру нтижесі ірі ара мал шаруашылыы ндірісін басаруда ст ндірісіні биологиялы жне йымдастыру-экономикалы ерекшеліктерін барынша есепке алу нтижесінде ндірісті тиімділігін біршама жоарылату ммкіндігіні бар екендігін длелдейді. Демек, німді ткізу шешімдерін абылдауда жмыста сынылан туекелді есепке алуды дістері мен ндірілген німді ткізу стратегиясын отайландыру дістемесін пайдалану ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігіні жоарылауына, ауыл шаруашылыы мен жалпы сала ксіпорындарыны траты дамуына ыпал етеді.
орытынды
Диссертациялы жмыс аясында жргізілген зерттеулерді нтижесі ылыми-олданбалы жне тжірибелік маыза келесідей орытындылар жасауа ммкіндік береді:
1. Экономиканы баса салаларына араанда ауыл шаруашылыында туекел факторларыны ыпалы жоары. ндірілетін німні ктілетін нарыты баасы мал шаруашылыы німдерін ндірушілер шін е басты туекел кздеріні бірі болып саналады. Мал шаруашылыы німдеріні бааларыны трасыздыы, бааны маусымды сипаты жадайында нім баасыны динамикалы ерекшеліктерін максималды тымды ескеретін нарыты стратегиялар арылы ауылшаруашылы ксіпорныны табысын жоарылатуа болады. Бл аграрлы нарытаы бааларды динамикасыны ерекшелігі, бірінші кезекте, оларды маусымды сипаты тек туекелді кзі ана емес, німді сату саясатын шебер басаран жадайда ндірісті табыстылыын арттыруды, оны экономикалы тиімділігін жоары дегейде стауды кзі де бола алатынын длелдейді.
2. Аграрлы сектордаы экономикалы атынастарды ерекшеліктері ауыл шаруашылыыны саласы ретінде мал шаруашылыындаы баалы атынастарды уаыттаы дамуына серін тигізеді. Маусымдылыты мал шаруашылыында, сіресе, ст ндірісінде алатын орны ерекше, ол німні сынысы мен осы німге сранысты икемсіздігімен байланысты. Республика дегейінде ст баасыны наты дегейіні теестірілген дегейден ауытуында маусымды былуларды лесі 31,6% болды, демек ст ндірісіні маусымдылыы ст нарыындаы бааны динамикалы ерекшеліктерін анытайтын негізгі факторды бірі болып санала алады.
3. Амола облысында ндірілетін ст жне ст німдеріні ттынушыларыны негізгі блігі Астана аласында шоырланан, сол себепті облыстаы ст ндірісінде айын байалатын маусымдылы Астана. ст баасыны динамикасына елеулі ыпал етеді. Мал шаруашылыы ндірісіні маусымды ерекшелігі мен сала німдеріні баа динамикасы арасындаы байланыс санды трде келесідей бааланады: Амола облысында ст ндірісіні 1 мы тоннаа згеруі Астана. 1 л стті блшек сауда баасыны 0,63 тегеге згеруіне ыпал етеді, Астана. стті блшек сауда баасыны былуы облыстаы ст сынысынан 74% туелді жне стті ндіру клеміні згерісі нарытаы бааны бірден згеруіне алып келеді. Ст нарыындаы баа дегейіне атысты туындайтын негізгі мселелерді бірі ретінде стті маусымды бааларыны жоары дегейде былуын да атап туге болады. Оны Астана. бойынша соы 5 жыла есептелген стті орташа баасыны маусымдылыыны коэффициенттеріні ыс маусымында 1,195; кктем маусымында 1,005; жаз маусымында 0,823 жне кз маусымында 0,985 болуы длелдейді.
4. атар дегейлері арасында байланысты бар жоын, байланыс бар болса, оны тыыздыы мен маыздылыын жне осы байланысты орта есеппен анша уаыт бойы байалатындыын анытауда динамика атарыны соы дегейлері мен алдыы дегейлері арасындаы байланысты зерттеуді теориялы, рі тжірибелік маызы зор. Амола облысындаы ст ндіру клемі мен Астана. ст баасыны автокорреляциялы функцияларын талдау ст ндірісіні клемінде 6 ай сайын айталанып отыратын, ал ст баасында 4-5 айда айталанып отыратын былу бар екендігін крсетті.
5. былыстарды дегейіні уаыттаы згерісіне тек маусымды былулар ана емес, сонымен бірге оны даму тенденциясы да сер етеді. былыс динамикасын маусымдылыты ескере отырып талдауды е толы дістемесі - динамика атарын ш рамдас блікке: трендке, маусымды былулар есебінен болан ауыту мен кездейсо ауытуа бле отырып зерттеу. азастан Республикасы бойынша 1 л ст баасыны 2004-2008 жылдардаы динамикасы жалпы тенденцияны жне маусымды, кездейсо ауытуларды амтиды. Динамика тенденциясы зерттелген кезе аралыында ст баасыны ай сайын 0,672 тегеге жоарылайтынын крсетті, ол экономикадаы баа дегейіні жалпы суімен байланысты. Ст баасыны наты дегейіні орташадан ауытуында тренд лесі 60,8% болса, маусымды былуларды лесі 31,6% болды, жалпы ауытуа кездейсо факторларды сері лкен емес.
6. Ірі ара мал шаруашылыы ндірісін басарумен байланысты тиімді басару шешімдерін абылдауда нім ндірісіні биологиялы жне йымдастыру-экономикалы ерекшеліктерін тсіну мен есепке алу лкен маыза ие. Оларды атарына мал басыны тым уалаушылы ерекшеліктері, малды жасы, табынды стау ортасыны жадайы, сиырларды тлдеу маусымы жне сала німдеріні маусымды баалары жне т.б. факторлар жатады.
7. Шикі ст пен ст німдері негізінен за сатауа келмейтіндіктен, ндірілген німді бааны маусымды згерісін есепке ала отырып ткізуді басару есебі ндірісті зін уаыт бойынша жоспарлауа атысты. Мал шаруашылыыны осындай ерекшелігі німді ткізу саясатын отайландыру есебін шешуде туекелді есепке алуды сйкес дістемелерін олдануды кздейді. Жуы уаыта дейін отайлы шешімдер абылдау лгілерінде ксіпкерлерді туекелге атынасы бейтарап деп арастырылып келді. Біра мндай кзарас нарыты атынастар жадайында жарамсыз, сіресе, ауыл шаруашылыында. Ст ндіру мен сату жоспарын отайландырумен байланысты басару шешімдерін абылдауды диссертациялы жмыста дайындалан дістемесі шешім абылдауда маызды орына ие екі негізгі фактор: ст німдері нарыына тн баа анысыздыы мен ксіпкерді шаруашылы ызметте ауыл шаруашылыы німдері мен ауыл шаруашылыы ресурстарыны баасыны анысыздыына байланысты туындайтын туекелге деген атынасын есепке алуа ммкіндік береді.
8. Туекелді есепке ала отырып німді ткізу саясатын отайландыруды диссертациялы жмыста дайындалан лгісін шешуде отайлылы критерийі ретінде пайдалылыты кепілдендірілген эквивалентіні максимумы алынды. Критерийді формализациялау шін логарифмдік функция алынып, оны аргументі ретінде ст жне ст німдерін ндіру мен сатудан алынан пайда сомасы белгіленді. йткені туекел жадайында шешім абылдау барысында ксіпорынны максималды табыс алуа деген ынтасы ана емес, сонымен атар оан ол жеткізуді кепілдендірілген дегейі де ескерілуі тиіс.
9. р айда тлдейтін сиырларды жылды ст німділігі мен оны лактация айлары бойынша блінуін, р айда тлдеген мал басына жмсалатын шыын, пастерленген ст пен ст німдеріні маусымды баалары мен зіндік нын, т.б. сырты жне ішкі факторларды ескере отырып, шаруашылытаы сиырларды жыл айлары бойынша тлдеуін отайландыру нтижесінде ай сайын ндірілетін шикі ст, оны пастерленген ст пен ст німдерін деуге жмсалатын клемі отайландырылды. Ст ндіру мен сату саясатын отайландыру негізінде зерттелген шаруашылыта малды ст німділігі орташа есеппен 8,1%-а, ндірісті рентабельділігі 11,7 пунктке, пайда сомасы 23,9%-а жоарылайды. Демек, німді ткізу шешімдерін абылдауда жмыста сынылан туекелді есепке алуды дістері мен ндірілген німді ткізу стратегиясын отайландыру дістемесін пайдалану ауыл шаруашылыы ндірісіні экономикалы тиімділігіні жоарылауына, ауыл шаруашылыы мен жалпы сала ксіпорындарыны траты дамуына ыпал ететінін длелдейді.
Диссертациялы жмыс бойынша жарияланан ебектер тізімі
1. аржылы тратылыты кешенді баалау дістемелері // С.Сейфуллин атындаы аза мемлекеттік агротехникалы университетіні ылыми жаршысы. – Астана, 2005.– №9. – 165-170 б.
2. Холдингтік типтегі агронерксіптік рылымдардаы экономикалы атынастар // С.Сейфуллин атындаы аза мемлекеттік агротехникалы университетіні ылыми жаршысы. – Астана, 2006. –№1. – 194-197 б.
3. Ауыл шаруашылыында туекелді басару стратегиялары // С.Сейфуллин атындаы аза мемлекеттік агротехникалы университетіні ылыми жаршысы. – Астана, 2006. – №3. 187-191 б.
4. Туекел жадайында нім ткізу саясатын отайландыру мселелері (автормен бірге) // Еуразия гуманитарлы институтыны хабаршысы. – Астана, 2006. – №4. 99-104 б.
5. Экономиканы лгілеу (авторлармен бірге). –Астана: С.Сейфуллин атындаы азАУ баспаханасы, 2006. – 72 б.
6. Ауыл шаруашылыында туекелді баалауды дістері жне оны басаруды принциптері // Еуразия гуманитарлы институтыны хабаршысы. – Астана, 2007. – №1. – 107-111 б.
7. Туекелді есепке алуда санды дістерді олдану ммкіндіктері // С.Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетіні 50 жылдыына арналан «Скен таылымы-3» республикалы ылыми-теориялы конференция баяндамаларыны тезистері. – Астана, 2007. – 31 б.
8. Сатандыру – ауыл шаруашылыында туекелді басару ралы ретінде // С.Сейфуллин атындаы аза агротехникалы университетіні 50 жылдыына арналан «Скен таылымы-3» республикалы ылыми-теориялы конференцияны материалдары. – Астана, 2007. – 105-106 б.
9. Туекелдік трлеріні жіктелуі жне оны басару ралдары // Проблемы агрорынка. 2007.–№2. – 30-35 б.
10. Ауыл шаруашылыы німін ткізу стратегиясын отайландыруды теориялы жне олданбалы аспектілері // «лемдік білім беру кеістігіндегі азіргі рдістер жне бсеке абілетті мамандар даярлауды зекті мселелері: дістаным, инновация, ізденіс» республикалы ылыми-практикалы конференция материалдары. – Астана: Еуразия гуманитарлы институты, 2007. – 223-227 б.
РЕЗЮМЕ
Асилбек Канаевич Байдаков
Оптимизация стратегии производства и продажи молока в условиях риска (на материалах Акмолинской области)
Специальность 08.00.05 – Экономика и управление народным хозяйством (сельское хозяйство)
Цель исследования. Цель исследования состояла в разработке методики оптимизации объемов производства и продаж молока и молочной продукции по сезонам года на уровне сельскохозяйственных предприятий в условиях риска и выработке соответствующих практических рекомендаций.
Объектом исследования в работе выступают экономические отношения, формирующиеся в процессе производства и реализации молока и молочной продукции.
Предметом исследования являются особенности формирования экономически эффективной стратегии производства и реализации молока и молочной продукции в условиях риска и циклических процессов в аграрной экономике.
Методологическую основу исследования составляют принципы системного подхода, совокупность общенаучных, частнонаучных, дисциплинарных и междисциплинарных приемов и способов познания.
Для изучения особенностей динамики цен молока и молочной продукции, а также сезонных особенностей сельскохозяйственного производства применялся монографический метод исследования. Оценка взаимосвязи динамики цен и сезонного характера агарного производства требовал привлечения статистических методов анализа. Вопросы учета риска при формировании решений по оптимизации распределения продаж во времени анализировались с использованием методов математической статистики. Вопросы совершенствования методик формирования оптимальных стратегий продаж молока и молочной продукции рассматривались с применением методов экономико-математического моделирования.
Информационной базой послужили справочные данные Министерства сельского хозяйства, Агентства по статистике Республики Казахстан, областного управления сельского хозяйства, фактические данные, предоставленные сельскохозяйственными предприятиями, а также зарубежные справочные и аналитические издания.
Научная новизна исследования и основные положения, выносимые на защиту. Проведенное исследование по теме диссертации позволило получить следующие результаты, обладающие научной новизной и являющееся предметом защиты:
– дополнения и уточнения к системе факторов риска и мероприятий по их нейтрализации в сельскохозяйственном производстве;
– количественная оценка взаимосвязи сезонных особенностей производства молока и динамики цен на продукцию отрасли;
– методика учета отношения сельскохозяйственных предпринимателей к риску при формировании оптимальных решений по сбыту молока и молочной продукции;
– методика расчета эффективного распределения продаж молока во времени во взаимосвязи со специфическими особенностями производства в животноводстве с учетом риска;
– рекомендации по формированию оптимальной стратегии сбыта молока и молочной продукции для сельскохозяйственных предприятий Акмолинской области в условиях риска.
Значимость результатов исследования для науки состоит в том, что выявленные особенности формирования стратегии сбыта сельскохозяйственной продукции позволяют адекватно осмысливать процессы реализации продукции в условиях риска, что объективно ведет к прогрессу науки.
Научная и практическая значимость исследований состоит в том, что реализация предложенных в работе способов учета риска при формировании эффективных решений по сбыту продукции, методики оптимизации стратегии реализации производимой продукции способствуют повышению экономической эффективности сельскохозяйственного производства, устойчивому развитию сельскохозяйственных предприятий и отрасли в целом.
Диссертационное исследование проводилось в соответствии с планом научно-исследовательских работ Казахского агротехнического университета им.С.Сейфуллина по теме: “Экономические проблемы устойчивого развития аграрного сектора Северного Казахстана” (номер государственной регистрации 0105РК00036).
Апробация результатов исследования. Основные положения диссертации были доложены, обсуждены и одобрены на межреспубликанских и международных научно-практических конференциях в Казахском агротехническом университете им. С.Сейфуллина, Евразийском гуманитарном институте. Предложенные в работе методики использовались при разработке оптимальной стратегии реализации животноводческой продукции ТОО “Агрофирма “Родина” Акмолинской области в 2008 г.
Разработанные в ходе диссертационного исследования методические подходы к решению задач управления в условиях риска использованы при написании учебного пособия “Моделирование экономики”, включены в содержание курса “Анализ данных и моделирование экономики”.
Публикации. По результатам исследования опубликованы 10 научных трудов (общий объем 7,0 п.л.), в том числе 6 – в изданиях, рекомендованных Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК, 3 публикации в материалах международных и республиканских научных конференций.
SUMMARY
Baidakov, Assylbek Kanaievich
Optimization of dairy production and marketing strategies under risk (on an example of Akmola oblast)
Specialty 08.00.05 – Economics and management of national economy (agriculture)
Purpose of the research. The purpose of the research work consists in designing the methodology of optimization of production and marketing in dairy industry over year seasons under risk and in elaboration of appropriate practical recommendations.
The object of the research – the economical relations appearing in the process of dairy production and marketing.
The subject of the research – the particularities of formation of economical effective production and marketing strategy in dairy industry under risk and cyclical processes in agriculture.
The methodological basis of the research consists of the system analysis principles, the complex of general scientific cognitive methods, disciplinary and interdisciplinary research methods.
To study the price performance of milk and dairy products, to investigate the seasonal particulates of production the monographic methods were used. The seasonal description of connection between the dairy production and the price performance needs to use statistical methods. As well as the optimization problem of dairy products marketing over time were analyzed with the help of mathematical statistical methods and through the use of economical-mathematical modeling methods.
The data from the Ministry of Agriculture, the Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan, the regional government institutions in charge for agriculture, as well as from farms and abroad analytical and reference sources.
The scientific findings of the research are as follows:
– ventures factors and measures on neutralization of their influence on agriculture production efficiency are systematized;
– the links between the seasonal particularity of dairy production and the dairy products price performance is estimated in a quantitative way;
– the way to take agriculture entrepreneurs’ attitude to risk into account when making optimal dairy products marketing decisions is presented;
– method for designing the effective strategy of dairy products sales allocation over time is presented ;
– practical recommendations for optimization of dairy products marketing under risk are presented for Akmola oblast farms.
The scientific and practical meaning of the research consists in that proposed methods and recommendations can deepen the adequate understanding of economic processes in dairy industry and can foster the raise of economic effectiveness and sustainable development of farms and agriculture as a whole.
The research work has been done in accordance with the research plan of the Saken Seifullin Kazakh agrotechnical university “The economical problems of sustainable development of the agrarian sector of the Northern Kazakhstan (state register number 0105 РК00036)”.
The approbation of the research results. The main conclusions of the research were reported, discussed and positively evaluated in the republican and international scientific conferences, held on at the S.Seifullin Kazakh agrotechnical university and at the Eurasian humanitarian institute. Methods proposed in this research were used when developing the optimal strategies of livestock products marketing at “Agrofirma “Rodina”, Ltd, Akmola oblast, in 2008.
The results of the research work have found their application when designing the textbook “Modeling of economy“ (printed in 2006), and went into the content of the course “The analyze of information and the mode of economy” as well.
Publications. Ten publications have been made as outcomes of the research work (total volume 7,0 printed sheets) with 6 of them published in the journals recommended by the Control Committee in the sphere of education and science, three papers issued in the materials of international and republican scientific conferences.
