Ж 94 : [070] (574) олжазба ыында

БИМААНОВА ЗЫЛЫЙХА ШАХМЕТОВНА

аза жастары мерзімді баспасзіні тарихы

(ХХ асырды басы – 1940 жж.)

07.00.02 – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесiн алу шiн

дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы, 2010

Жмыс Р Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институты Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде орындалды.

ылыми жетекшiсі:

Ресми оппоненттер:

Жетекші йым:

Диссертация 2010 жылы «29» суір саат 14-00-да азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны жанындаы тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін беру жніндегі БД 53.33.01 Диссертациялы кеесінде оралады.

Мекен-жайы: 050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29

Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында танысуа болады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).

Автореферат 2010 жылы « » таратылды.

Диссертациялы кеесті

ылыми хатшысы, тарих

ылымдарыны докторы З. иянатлы

КІРІСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы. Зерттеу жмысында 1900-1940 жж. аралыында азастанда жастарды аза тілінде жары крген мерзімді баспасзіні тарихи мселесі арастырылады. ХХ асыр басындаы аза мерзімді басылымдарында ктерілген жастар мселесі, аза жастары йымдары мен оларды алашы басылымдары, Кеестік жастар баспасзін алып-тастырудаы КСРО кіметі мен БК(б)П саясаты, оларды жргізген іс-шаралары, лтты баыттаы басылымдарды дамуы мен ызметі барысы, баспасзде ктерілген азастандаы экономикалы жне мдени реформалар мселелері сараланады.

Зерттеу жмысыны зектілігі. ай кезеде болмасын, оамды санаа барынша ыпал ете отырып, адамзатты белгілі бір орта лтты мдде жолында ызмет етуге ндейтін рал – апаратты басылымдар болып табылады. йткенi, баспасзді маызы мен оам дамуындаы атаратын рлi оны санымен емес, лтты мддеге, лтты ндылытарымызды насихаттауа баытталан ызметiмен лшенетіндігі белгілі.

Баспасз тарихын зерттеген дебиетші алым Т. ожакеев: «Баспасзімізді тарихы – біз шін ымбат тарих. сіресе, Кеес кіметіні алашы жылдарында-а жары кріп, жарты асыра жуы крес жолымызды н бойында халымызды жошысы, мшысы, парасатты аылшысы болып келе жатан газет, журналдарымызды тарихы ерекше ымбат. Соларды жолын дрыс зерттеп, кейінгі рпаа брмаламай дрыс жеткізу – лкен парыз» - деп жаза отырып, зерттеушілер шін мерзімді баспасз материалдарыны аса маыздылыын крсетіп берген еді [1].

ХІХ асырды екінші жартысынан бастап баспасз аза оамына біртіндеп еніп, кейіннен сол оамны ажырамас бірттас блігіне, мір айнасына айналан лтты баспасз аза тарихы шін е бір крделі кезе – ХХ асырды дбірлі оиалары туралы натылы малматтар мен дерек кзі болып табылады. Бгінгі тада халымыз ткен тарихи жолдарды саралау, оны лтты ндылытарын баамдау масатында Елбасымызды тікелей басшылыымен (2004 жылы 13 атардаы № 1277 Жарлыы) кімет абылдаан «Мдени мра» мемлекеттік бадарламасыны маызы аса зор. Ал лтты мерзімді басылымдар, яни баспасз, оны ішінде аза жастары басылымдары з тарихымызды саралауда басты тарихи дереккз болып табылатыны аны.

Осы арастырылып отыран мезгілде аза жастары шін арнайы жары крген газет-журналдар болан жо. Дегенмен, аза жастарын оу-білімге шаыран, зге елді мдениетін, ылымын йренуге насихаттаан, олара атысты зге де мселелерді ктерген басылымдар атарында 1907 ж. бастап «Ульфат» газетіне осымша ретінде шыа бастаан «Серке» газеті, 1911 ж. наурыздан – «азастан», 1911-1915 жж. шыып тран «Айап» журналы, 1913-1918 жж. – «аза», 1913 ж. ыркйек-желтосандаы – «Ешім даласы» газеттері жатады. Сондытан да болар: «Жрта жол крсететін, жртты айыртатын, болаша кнін болжауа тырыстыратын м баса да істерді тексеретін баспасз, яни басылып шыан газеттер, журналдар, мен кітаптар. Білімпаз, жрттан асып кеткен... жрта білімімен арасатын, оларды білімін жрта шашып, таныс ылатын баспасз» – деп, «Айап» баспасз ру, лт баспасзіні алдына ойылатын міндеттері мен жалпы аза оамы алдындаы маызы туралы ашы жазады [2].

аза жастары баспасзіні е алашы арлыаштары саналан «Сада» пен «Балапан» олжазба журналы ХХ асырдаы алашы он жылдыында жары кріп, онда жастарды з аламынан туан деби шыармалары басылып отырды. Бл журналдар мсылман жастары арасында ана таралды.

Аталмыш журналдарды жаласы ретінде азан ткерісінен кейін «Жас азамат» газеті дниеге келді, Газет за жылдар патша езгісінде болып келген азатара бостанды таы атандыын уана хабарлаан, ткерісшіл аза жастарыны басын біріктірген басылыма айналды.

Жастар мселесі 1916-1918 жылдар аралыында шыып тран «Алаш», «Бірлік туы», «Сарыара» атты лтты бейресми басылымдарда ктерілді. Аталан басылымдар осы жылдары азастанны оамды-саяси, леуметтік-экономикалы жне мдениетіні дамуымен тыныс-тіршілігін кпшілікке таныстырып, билік пен халы арасын жалаан кпірі болды.

ХХ асырды екінші он жылдыында аза жастарына арналан бірнеше басылымдар мірге келді. Оларды райсысыны зіндік задылытары, алышарттары жне даму ерекшеліктері болды. 1917 ж. бастап жары кре бастаан «Жас азамат», 1920-30 жж. - «Жас айрат», «Жас аза», «Лениншіл жас» газеттері саяси-леуметтік оиаларды, оамдаы згерістерді, мдени-тарихи рдістерге аза жастарыны араласуын, оларды заман аымына сйкес іс-рекетінен хабардар етіп отырды. Осыан орай М. Дулатовты «р жртты, р мемлекетті мдениет майданында ілгері-кейінгіні атасыз бір лшеушісі – баспасз болады. ай жртты баспасзі кшті болса, сол жртты зі де кшті, зі де нерлі екендігі крінеді» [3], деген тжырымдамалы пікірі ХХ асырды алашы жартысындаы лтты басылымдарды масаты мен міндетін, олар ктерген жкті салмаы, жауаптылыымен апаратты ауымын дл крсетеді.

Ал тапты идеология стемдік ран кеестік кезеде басапасз билікті гітшісі, насихат ралы болып келгені тарихи шынды. Себебі, з заманыны билігін діттеген идеологияны ата алыбына тсірілген баспасзде шынайы оам бейнесі крінбеді. ХХ асыр басында жне азаматты тартыс пен кеестік кезені алашы жылдарында дниеге келген баспасз негізінен жастарды оамды ой-санасын оятушы, рі ты кзарастарды алыптастырушы, аартушылы масатта бой ктерген еді.

Біз зерттеп отыран кезеде жары крген басылымдар арылы ткен тарихымызды сараптай отырып, елдегі оамды-саяси жааруды бірнеше кезедерден, срыптаудан ткендігін баамдаймыз. Газет-журналдарды басында жрген лт зиялылары мен оам айраткерлері з ойларын ортаа салу арылы лт мірінде болып жатан оиаларды барлыына араласып, шешуін кткен зекті мселелерді дер кезінде байап ана оймай, оамды пікір тудыран мселелерді дрыс шешілуіне тікелей ыпал етіп отыран. Осы трыда 1900-1940 жылдар аралыында жары крген баспасз ралдары атарындаы жастар басылымдарыны сарайан беттерін саралаанда жаа оам ру жолында халымыз небір дауылды да дбірлі кезедерден ткендігінен хабардар боламыз.

Газет-журнал беттеріндегі хабарлар арылы ткенге кз жгірткенде, аза жастарыны білімге деген штарлыы мен ылымдаы алашы табыстарымен оса тоталитарлы жйе, ата идеологияа туелді бола тра жастар баспасзіні ктерген мселелеріні бгінгі скеле рпаа саба болар тарихи талымдарын зерделейміз. Диссертациялы жмысты зектілігі замана талаптарымен штасып жатандыында.

Таырыпты зерттелу дегейі. аза жастары баспасзіні ткен жолына атысты алыптасан ой-тжырымдар аза журналистикасыны тарихына арналан зерттеулер мен оулытарда зік-зік кездеседі. Мндай туындыларды авторлары алдарына жастар басылымдарыны тарихын зерттеуді масат етіп оймаандытан оларды тл шежіресі толымды трде ашылмай келеді.

аза баспасзіні тарихын зерттеуге алаш ден ойандар лт зиялылары болды. Е алашы болып жастар баспасзі туралы мселе ктерген лт зиялыларыны арасынан М. Дулатов, С. Сдуаасов, М. уезовті атаймыз. М. Дулатов «Ебеші аза» газетіне жариялаан «Баспасзіміз не кйде» атты мааласында азастанда шыатын газет-журналдарды арасынан жастарды «рте» газетін атап, жалпы баспасзді дамытуды діс амалдарын ктерсе, С. Сдуаасов зіні ылыми-публицистикалы «Жастара жаа жол» деп аталатын ебегінде азан ткерісіне дейін жастарды «Бірлік» йымыны «Балапан» жазба журналын шыарандыы жнінде мліметтер келтіреді. Ал 1926 ж. 10 мамырда лкелік партия комитетіні жаадан рылан баспасз бліміні мегерушісі болып Т. Рыслов таайындаланнан кейін, ол азастанда баспасз саласын дамыту жайында біратар маалалар жазып, жастар баспасзін дамыту мселелерін жан – жаты талылады [4].

азастанны баспасз тарихын зерттеу проблемасы бойынша дебиетші алым Х. Бекхожин «Дала уалаяты» – бірінші аза газеті» атты кандидатты диссертация орап, 1888-1902 жылдар аралыында шыып тран бл газетті ктерген мселелерін айындап берді. Филология ылымыны докторы, профессор Б. Кенжебаев аза баспасзіні тарихына арнап 50-жылдарды басында «аза баспасзі тарихынан» атты кітабын жарыа шыарды [5, 9 - б.]. Біра бл ебек шыысымен бірден сына шырады. «Социалистік азастан» газетіне жарияланан маалада оан «баспасз тарихын зерттеуде рескел ателіктер жіберді» деген жн-жосысыз айып таылды. Осындай ата адаалауды кесірінен лтты баспасз тарихын обьективті трыдан зерделеу ммкіндігі жабылып, зерттеушілер кімшіл - міршіл жйе, кеестік идеология аясынан шыа алмады.

1950 - жылды соы мен 1960 - жылдарды басында аза баспасзі тарихын зерттеген Т. Амандосов «Верныйдаы большевиктік тыш аза газеті» атты ебегінде, Верный аласында шыан «Кмек», «шын» жне т.б. басылымдарды ктерген мселелері мен осы газеттерді йымдастырушылар туралы мліметтер келтіреді. Газеттерде Кеес кіметіні ішкі жне сырты жауларына арсы крес барысы туралы маалалар немі жарияланып трандыын хабарлайды. Біра автор з ебегінде жастар проблемасы аталмыш басылымдарда алай ктерілгені жайлы наты жазбайды.

Мерзімді басылым беттерінде баспасз саласыны алыптасуы мен дамуына атысты материалдар жарияланып трды. Мселен, Х. Бекхожинны баспасз кніне орай аза баспасзіні кеес кіметін орнату жне ныайтудаы рлін саралаан мааласы жарияланды. Алайда бл ебекте де жастар баспасзі мселесі жеке арастырылмады.

аза баспасзіні материалдарын, сіресе «Дала уалаяты газеті» мен «Айап» журналыны брыны нмірлерін топтастырып, жина етіп шыаруа. Сбханбердина кп кш салды.

1962 жылы алым Т. Ккішев «Октябрь рені» атты ебегінде жастарды «рте», «Лениншіл жас», «Ебекшіл жастар», «Жас айрат», «Жас аза», «Пионер», «Кедей айнасы» сияты басылымдары туралы шаын болса да нды мліметтер келтіреді [6].

Осы жылы Б. Кенжебаев пен Т. ожакеевті «аза совет баспасзі тарихынан» атты кітабы шыып, Б. Кенжебаевты «Жастар баспасзі» деген зерттеуінде алашы жастар баспасзі атарында 1921 жылды 22 наурызынан бастап Тркістан республикасы комсомолдарыны аза тілінде шыа бастаан «Жас алаш» газеті аталды. Ол жастарды «Жас айрат», «рте», «Жас аза», «Лениншіл жас» сияты газет-журналдары туралы тыылыты мліметтер келтіреді. Бл зерттеу жастар баспасзін зге баспасзден бліп крсеткен жеке ебек боландыымен маызды.

Б. Кенжебаев пен Т. ожакеев з ебегінде 1917 - 1920 жылдары аза тілінде жары крген 24 газет пен журналды атауын келтіреді, оларды ішінде жастар басылымдарынан «Жас алаш» (1917), «Жас азамат» (1919), «Жаа ріс» (1920), «Ебекші жастар» (1920) газеттерін атап, бл басылымдарда ктерілген мселелер барысы мен онда траты маала жариялап отыран авторларды атын атап ткен [7]. Балалар журналы «Пионерді» шыу тарихы жайында Т. ожакеев «аза дебиеті» газетіне жариялаан мааласында аз да болса ажетті мліметтер келтіреді.

Х. Бекхожин «аза баспасзіні даму жолдары (1860-1930)» атты монографиялы ебегінде 1860-1958 жж. аралыында шыан аза баспасзіне жне р кезедегі тарихи оиалара байланысты ктерілген басты-басты мселелерге тоталады. [8].

Баспасз тарихын журналистика саласы бойынша зерттеген алымдар.Н. Бекхожин, С.. озыбаев, С.С. Матвиенколар з ебектерінде кеес кіметі орнааннан кейін шыа бастаан газет-журналдара тотала отырып, жастарды «Жас аза», «Екпінді жас» жне баса басылымдарыны шыуы мен оны айдарлары жайында малматтар береді.

Мерзімді басылымдарды азастан тарихыны дереккздері ретінде арастыратын болса, зерттеушілер К. Кереева-Канафиеваны, В.С. Толочко, В.Н. Алексеенко, Б.Б. Ермханов т.б. здеріні ебектерінде революцияа дейінгі орыс баспасзіні, оны ішінде скери басылымдарды азатар туралы жазылан материалдарына талдау жасайды. Зерттеліп отыран таырыпа тікелей атысы бар біратар кандидатты диссертациялар оралды. С.Н. Имашев «Работа Компартии по созданию и укреплению местной печати в Казахстане (1917–1925 гг.)», А.И. Ыдырысов «Деятельность Компартии в Казахстане по развитию партийной и советской печати Республики в период 1926 - 1932 гг.» таырыбында кандидатты диссертация орады. [9].

Еліміз туелсіздігін алан ХХ асырды 90-шы жылдары тл тарихымыз бен тіл мдениетіміз, аза баспасзі жнінде жаа кзараста жазылан ты зерттеулер жары крді. Онда осы уаыта дейін жазылан ебектердегі кейбір материалдар айта сараптан ткізіліп, уаыт талабына сай жаа тжырымдар жасалынды. Мысалы Т. ожакеевті 1991, 1992, 1995 жылдары жары крген жаа монографиялы зерттеулерінде ХХ. 20-30 жж. басылымдар тарихы, сол басылымдарды йымдастырушылар мен крнекті журналистер ызметіні лтты баспасз тарихымен тыыз байланыста арастырылуы осы саладаы зерттеу методологиясын алыптастыруа жол ашты.

аза баспасзіні шыу тегін, маызы мен мнін тілші-журналистермен атар, оны философиялы, педагогикалы, саяси мніне тере бойлаан ебектерді арасында А. Срсенбаевты, Л.С. Ахметованы зерттеуін атап ткен жн. Зерттеушілер з жмыстарында ХІХ асырды екінші жартысынан бергі лтты идеология майданында ызмет етіп келе жатан аза басылымдарыны тарихына тоталып ана оймайды, жалпы баралы апарат ралдарыны тл тарихымыз бен лтты ндылытарымызды лемге танытатын ндылы ретінде пайымдайды [10]. Соы жылдары ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды бас кезіндегі баспасзді азастан тарихы шін баалы дереккз ретінде іргелі ебектер жазып жрген деректанушы - алым. Атабаевты ебектерінде крсетілген мерзім арасындаы лтты басылымдармен атар, ірлік газет-журналдарды атаран оамды-саяси баыттары мен ызметі, дамуы жне жадайы, е алдымен зі мір сріп, ызмет еткен оам туралы азіргі зерттеушілер шін аза баспасзіні тарихи дерек ретінде сраныса енгендігін жан-жаты арастырады [11].

Жоарыда тарихнамалы шолу жасалынып ткен ебектерді барлыында да бізді зерттеу жмысымыза арау болып отыран жастар баспасзі мселесіне жете кіл блінбегендігін ескергеніміз жн. Бл авторларды кінсі емес. Оларды зерттеу таырыптары да, міндеті де біз зерттеп отыран таырыпты арнайы арастырмайды.

азастан баспасзін зерттеушілер тгелдей дерлік аза жастары баспасзіні рылу мерзімін Республика комсомолыны алаш аза тілінде шыаран газеттерінен бастау алады деп жазып келді. Бл кзарас тарихи шындыты брмалау, рі дістемелік трыдан аланда залалды, рі аиаттан адастыратын жола итермелейді. Зерттеу таырыбымыза жаын келетін таы бір кандидатты диссертацияа ерекше тоталып ткен жн. Ташкенттік А.А. Сайфутдинов «1918-1924 жылдардаы Тркістан АКСР-де жастар баспасзіні пайда болуы мен дамуына» арналан диссертациясында (1973 ) е алдымен збек тіліндегі газет - журналдара ден ойан. Кеестік дуірді алашы жылдарында аза басылымдары Тркістандаы баспасз жйесінде жетекші орын аланымен бл зерттеуде оны рлі кемсітіліп, ал збек тіліндегілерді брі мейлінше дріптеліп крсетіледі.

Комсомол тарапынан аза жастарына арналып комсомолды газет 1920 жылды шілдесінде шыарыла бастаан, РКЖО Орал губком органы ретінде аза – татар тілінде жары крген «Жас кресші» - «Яш коршче» газеті еді. Туысан екі халы тілінде шыан бл газетті 6 саны ана жары кріп лгеріп, деттегідей аржы тапшылыынан жабылып алды. Айта кету керек, аза – татарша, немесе таза татарша жастар газетін шыару талпынысы осы тста Омбыда, ызылжарда, Семейде де байалды. Бл – ресми билікті жергілікті лт жастарына арналан алашы басылымдарды шыару ісі республика орталыында емес, облыс, губерниялы алаларда басталанын крсетеді. Бл жерде партия жне комсомол органдарыны жастара арналып шыарылан газеттерді алдымен орысша, одан со азаша жариялананын ашып айтан жн. Орысша шыатын газеттерді з оырмандары болды. Оларды атарында бірлі – жарым болмаса, аза жастары жоты асы болатын. Тіпті, азаша – татарша шыан газеттерді де аланы оыан жастарыны бір блігі, ауылдардаы сауаты бар молдалар ана оитын, оларды таралымы да шектеулі болды. Сондытан е басты мселе – таза аза жастарыны газетін шыару болатын.

Диссертациялы жмысты орындау барысында аза зиялыларыны трлі кзарастаы кілдері жасаан ылыми тжырымдарынан рилы дегейдегі кптеген деректерді пайдаланды. Онда аза тарихыны кейбір мселелеріне арналан ебектерді басты ерекшелігі - оларды ккейтестілігі, ткірлігі, зектілігі, бір сзбен айтанда, з заманына орай оамды-саяси ой-пікір алыптастыра аландыы. Тіпті, маала, очерк аттарыны зі оырманды еле еткізіп, бірден зіне назар аудартады. Тіптен кейбір зерттеушілер басылымдара шекесінен арап, «бесіктен белі шыпай жатып, жрта аыл айтатын айдаы бір «жас брілер мен аш брілер» шыа бастады деп жазды [12].

Біра жастарды мерзімді басылымдары аза оамыны ккейтесті саяси - экономикалы мселелерін ктерумен болды. Кн тртібіндегі мселелерді шешуде жастарды рлін арттыруа кп кш салды. Жастарды рухын шыдап, жаымды асиеттерге баулып, пайдалы істерге жмылдырылды.

Зерттеу ебегімізде сол кезде шыан басылымдарды заман аымына арай станан баытын анытауды нысана етіп алды. йткені, басылымдарды шыан кезедеріні райсысыны зіне тн масат – мддесі болды. Соан орай басылым аласы мен журналистер редакция жмысыны бадарламасын белгіледі. Трлі рубрикамен, айдармен, беріліп тран маала, очерк, хабарлар сол кезені тынысынан нр алып, сабатасып жатты. аза жастары мерзімді баспасзі тарихыны осы жне зге де мселелері бойынша шындыты алпына келтіру шін аталан таырып арнайы зерттеуді ажет етеді.

Жмысты таырыпты мазмнын кеінен ашу масатында XX асырды соы жылдарында жары крген К. Нрпейісті, Д.А. Аманжолованы, М.. ойгелдиевті, Т. Омарбековты,. Ахмедовты, ебектеріндегі жне С.Ф. Мажитовты [13],. Пірманов, А.Т. апаева [14], С.. Смалова [15], Р.. Нрмаамбетова, А.Ш. Махаева, Т.. Мекебаев, М. л-Мхаммед, Ж. лмашлы, Д. амзабеклыны зерттеулеріндегі Алаш озалысына, озалысты басты масаты, азатты крес жолындаы лт зиялыларыны лтты басылымдар тарихына, оларды мірлік станымдары мен мдделеріне атысты нды деректер келтіреді. Біз сонымен атар, басылымдарды здерін де дерек кздері ретінде пайдаланды.

Академик К. Нрпейіс «Алаш м Алашорда» атты монографиясында «Жас Азамат» газетін Алаш озалысыны тарихы бойынша лкен деректемелік маызы бар басылымдар атарында атап крсетті [16, 25-б.]. алымны бл пікіріні шынайылыына біз аза жастарыны мерзімді баспасзі тарихын зерттеуде бірнеше деректерді салыстыру барысында кз жеткіздік.

Сол сияты М. ойгелдиевті «Алаш озалысы» туралы зерттеулері дістемелік трыдан біз басшылыа алан ебектер санатына жатады. Мселен, К. Нрпейісті «Алаш м Алашорда» кітабында «Жас азамат» газетіні жабылуы (1919 ж.) лихан Бкейханов пен Алашордадаы арсы кштерді рекеті екендігі длелденсе, М. ойгелдиевті «Алаш озалысы» атты монографиясында идеологиялы, саяси кресті задылытары айындалып, бл озалысты аза топыраында тууыны зіндік ерекшеліктерін тануа кмегін тигізеді [17, 213-б.]. М. ойгелдиевті кітабында жастар басылымдары аталмаанымен оны дниеге келуіне ажетті алышарттарды боланы ашып крсетілген.

Соы жылдары ХІХ. екінші жартысы мен ХХ. 20-30-шы жж. аза жне жастар баспасзіндегі мселелер, олара саяси жадайды ыпалы, ХХ асырды 20-30 жылдарындаы аза тілінде жары крген мерзімді баспасзді шыу тарихы мен деректік маызы жнінде зерттеулер жргізіп келе жатан С.О. Смалованы ртрлі маалалар топтамасында біршама тыянаты арастырылып келеді. Сондай-а М.С. Сулембекованы, Д. Махатты Д.И. Салынбекті [18] диссертациялары мен монографиялы ебектері де бізді зерттеуімізді нысанасында болды. Сондай-а мазмны жне дістемелік жаынан. Сбханбердина, Л. Нралиева, Н.. Асаров,. Саов, М. Барманловты жмыстары бізді зерттеуімізге етене жаын. Алайда аталмыш авторларды мліметтерін ылыми деректеме кзі ретінде алып араанда, біз ктеріп отыран таырыпа тікелей байланысы бар мселелерді арастырылмааны бірден байалады.

орыта айтанда, зерттеу таырыбымыза зек болып отыран жастар баспасзіні тарихы мен ондаы ктерілген мселелер мазмнын толы ашу масатымен аза баспасзі туралы жазылан ебектерге жалпылама шолу жасау барысында, жастар баспасзі жне оны беттерінде ктерілген ртрлі саланы амтыан маалалар з алдына жеке арастыруды ажет ететіндігіне, осы уаыта дейін арнайы зерттелмегендігіне кз жеткіздік.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. аза жастары баспасзінде жары крген материалдара Отанды тарих трысынан талдау жасай отырып, крсетілген кезедерге, Кеес дуірінде оам мірінен тере орын алан ата тоталитарлы жйе ырына баындырылан идеологияны аза жастары баспасзіні алыптасуы мен дамуына тигізген ыпалын ашып крсету жмысты басты масаты болып саналады. Осы масата орай ала мына міндеттер ойылды:

- 1900-1940 жж. аза жастары баспасзі шыу тарихыны зерттелу барысына тарихнамалы трыда талдау жасау;

- ХХ асыр басында шыан «Серке», «азастан», «Айап», «аза» жне зге де лтты басылымдарда ктерілген жастар мселесіні оамды маыздылыы мен мнін зерделеу;

- аза жастарыны йымдары мен оларды алашы басылымдары «Балапан», «Сада» сияты олжазбалы журналдарды шыу тарихы мен оларда ктерілген мселелерді айындау;

- 1917 - 1920 жж. аралыындаы жастар мерзімді баспасзіні даму тарихын зерделей отырып, алашы йымдастыру жмыстарыны иыншылытары мен ерекшеліктерін анытау, осы баытта ызмет еткен лт зиялыларыны ебегін сараптау;

- 1920-1940 жылдардаы кеестік жастар баспасзіні шыу тарихы мен ызметін саралай отырып, партия мен кімет тарапынан абылданан іс-шараларды жргізілу барысын ашып крсету;

- Кеестік жастар баспасзіні р басылымдарыны ерекшеліктеріне тоталып, оамды-саяси оиалара байланысты кзарастарды салыстыру;

- Ауымды саяси жне экономикалы-леуметтік реформалара сйкес 1920-1940 жж. аралыындаы жастар басылымдарында жарияланан маалаларды тарихты баыттары бойынша топа блу;

- лтты жастар баспасзінде ктерілген азастанны саяси, экономикалы жадайы мен мдениет мселелеріні Отан тарихы шін маыздылыын саралап крсету.

Зерттеу жмысыны негізгі нысаны – аза лтты жастар баспасзі тарихы. Осыан сйкес ХХ асырды бас кезінде алыптасып, аза оамыны айнасына айналан баспасзді лтты туелсіздік жолындаы кресті, оамды саяси мірді, леуметтік жадай мен рухани дамуды озаушы кші болуымен атар, сол жріп ткен тарихи срлеуді жанды кусы боландыын айындау, алашы жастар баспасзі беттерінде жарияланан материалдар мен маалалар арылы аза жастарыны оам мірінде алар орнын анытау болып табылады.

Зерттеу пні. 1900-1940 жж. азастандаы жастар басылымдарыны тарихын жан-жаты зерделеп, оан объективті трыдан баа беру, кпшілікке беймлім деректерді ылыми айналыма енгізу.

Таырыпты хронологиялы шебері. Диссертацияны аралып отыран таырыбына сйкес оны амтылу аймаы мен уаыты наты белгіленді. 1900–1940 жылдар аралыы - аза жастар баспасзіні алыптасуыны алышарттары, негізгі атаран міндеттері мен онда ктерілген жастар мселесі, экономикалы, мдени реформалар арастырылады.

Зерттеу жмысыны деректік негізі. Зерттеліп отыран таырыпты деректемелік негізі, оны масаты мен міндеттеріне сйкес мраатты жаттар, басылымдарда жарияланан трлі материалдар, кеес кіметі мен партияны шешімдері мен аулы-арарлары, жаттар мен материалдар жинатарынан жне мерзімді басылымдарына атысты баспасз ызметкерлеріні жарияланан жинатары мен мемуарлы ебектерінен трады.

Жмысты орындау барысында негізінен мынандай мраат орлары ылыми айналыма енгізілді: азастан Республикасы Президенттік мраатыны (Р ПМ) 880-орыны 1-тізбесінде азАКСР-ны Халы аарту комиссариаты жанындаы баспасз бліміні 1900-1940 жж. арасындаы жинатаан мліметтері, РК (б)П ырыз лкелік партия комитетіні (139-.), БК(б)П аза лкелік партия комитетіні деректері 141-ор, 142-ор, 160-ор; азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мраатыны 81-оры 1-тізбесіндегі АКСР-і айраткерлеріні жеке паратары, мжіліс хаттамалары мен аулы, арарлары, азмембаспаны жмыс жоспары, журналдарды кшірмесі, анкеталар, мерзімді басылымдарды, коллегиясыны циркулярлары, 1873-ор, 5-ор; Солтстік азастан облысты мемлекеттік мраатыны 1634-ор 1-тізбесіндегі «Бостанды туы» газеті редакциясыны жаттары.

Деректерді басым блігін 1900-1940 жж. аза лкесі баспасзіндегі жастар мселесіне атысты жары крген хабарламалар, ылыми-танымды, публицистикалы материалдар райды.

Сонымен атар 1900 -1917 жж. аралыында шыып тран аза тіліндегі мерзімді баспасз материалдары, «Сада», «Балапан» жне «Жас азамат» басылымдарыны, 20-жылды басынан 30-жылды аяына дейін шыан «Лениншіл жас», «Жас айрат», «рте», «Пионер» жне т.б. басылымдарды оамды-саяси, леуметтік - экономикалы мселелерді ктерген материалдары да дерек ретінде олданыса енгізілді. Жастар баспасзі мселелерін талылауда А. Байтрсынов, М. Дулатов, С. Сдуаасов,Т. Рыслов жне т.б. лт зиялыларыны маалалары мен ебектері пайдаланылды.

Диссертацияны ылыми жаалыы. Отанды тарих ылымында алаш рет аза жастары лтты баспасзіні шыу тарихы азіргі тарих ылымына ойылатын талаптара сай жне объективті трыда жан-жаты талданды. Зерттеуді мынандай ылыми жаалытарын крсетуге болады:

- Алаш рет 1900-1940 жж. жастар баспасзіні шыу тарихы мраат, баспасз материалдары жне ылыми дебиеттермен тарихнамалы трыда жан-жаты зерделенді;

- ХХ асыр басында шыан лтты басылымдарда ктерілген жастар мселесіні оамды маыздылыы алаш рет ке ауымды, тарихи трыда сараланды;

- ХХ асырды алашы он жылдыында рылан жастар йымыны «Балапан», «Сада» сияты олжазба басылымдарыны шыу тарихы мен ктерілген мселелері айындалып, оны маыздылыына тиісті баа берілді;

• аза жастары баспасзіні пайда болуыны алышарттары аныталып, оны атаран басты міндеттері крсетілді. Жастар баспасзін алып-тастырудаы лт зиялыларыны ебегі натылы зерттелінді;

- ХХ асырды 20-40 жылдарындаы кеестік жастар баспасзіні шыу тарихы мен ызметіне партия мен кіметті аулы-арарлары арылы талдау жасалынды;

- лтты жастар баспасзіні даму барысы мен р басылымны ерекшеліктері арастырылып, жастар баспасзін ктерудегі кзарастара баа берілді;

- жастар басылымдарында жарияланан азастанны саяси жне экономикалы-леуметтік жадайына атысты материалдар срыптап алынып, ылыми айналыма енгізілді;

- лтты жастар баспасзінде ктерілген азастанны саяси-экономикалы жадайы мен мдени рылыс мселелеріні Отан тарихы шін маыздылыы сараланып крсетілді;

- тыш рет азастан жастарыны мерзімді басылымдарындаы елімізді оамды-саяси ахуалы мен шаруашылыты жетілдіру, мдени рылыс пен леуметтік-экономикалы мселелерге атысты материалдары кешенді трде зерделеніп, азастан тарихы шін маыздылыы аныталды жне ылыми айналыма енгізілді.

Зерттеу жмысыны методологиялы негізі мен зерттеу дістері ретінде аза жастары баспасзі тарихыны, онда ктерілген кейбір мселелер р ырынан арастырылып, тере зерттелінді, ты тжырымдармен толытырылды. Бгінгі тадаы отанды тарих ылымында алыптаса бастаан жаа -тжырымдар мен зертеу дістері басшылыа алынды. Диссертациялы зерттеу мраатты деректер, баспасз материалдары, ылыми, ылыми-танымды дебиеттерді талдау, сараптау, салыстыру жне жйелеу дістерін олдана отырып, алыптасан методологиялы жйелілік, объективтілік пен тарихилы аидаларына негізделді.

Таырыпты зерттеуге елімізді жетекші тарихшы-алымдарыны ой-пікірлері мен оларды жаа тарихи кзарасы трысынан жазылан ебектері, диссертациялы зерттеулері методологиялы негіз ретінде алынды.

Зерттеу жмысыны орауа сынылатын тжырымдары мынадай:

- ХХ асыр басынан 1940 жж. аралыындаы аза жастары баспасзіні алыптасуы мен даму барысы оамды-саяси санасыны оянуына ыпал етті.

- «Серке», «азастан», «Айап», «аза» жне таы баса лтты басылымдарда ктерілген жастар мселесі жан-жаты айындалып, оларды тарихи ндылыы натыланды;

- «Балапан», «Сада» олжазбалы журналдарды шыу тарихы мен бл журналдарды шыарудаы аза жастарыны лесі айындалды;

- 1917-1920 жж. аралыындаы жастар мерзімді баспасзіні даму тарихын зерделей отырып, алашы йымдастыру жмыстарыны иыншылытары мен ерекшеліктерін саралау барысында лт зиялыларыны ебегі бааланды;

- 1920-1940 жылдардаы азастан жастары баспасзіні алыптасуына атысты БК(б)П мен кеес кіметі аулылары мен шешімдеріні кеестік идеологияны насихаттаудаы мнісі жне жастар баспасзін дамытудаы іс-шаралар мен басылымдарды басты ерекшеліктері айындалып, олара зіндік баа берілді;

- 1920-1940 жж. аралыындаы жастар басылымдарында жарияланан маалаларды баыттары натыланып, Отан тарихы шін тарихи маыздылыы аныталып, мраат жаттары мен ылыми ебектер салыстырыла талданды;

- 1900-1940 жж. елдегі саяси оиалар мен экономикалы реформаларды жргізілу барысы жне мдени рылысты ркендету ісі баспасз материалдары мен мраат жне ылыми зерттеулер негізінде жаа ырынан дйектелінді.

Зерттеу жмысыны ылыми-практикалы жне олданбалы маызы. сынылып отырылан диссертация – ХХ. басынан 40 - жылдара дейінгі азастанда алашы баспасзді алыптасуы мен ондаы жастар проблемасын арнайы зерттеу ретінде, оны теориялы жне методологиялы негізін жасауа ммкіндік беретін жалпы ылыми ебек. Зерттеу барысында келтірілген мліметтер мен жасалан тжырымдар азастан тарихын тере мегеруге, жан-жаты білуге мтылатын кпшілік оырман ауымны да ткенімізді жааша саралауына септігін тигізеді. Диссертациялы ебекті азастан тарихын толы танып-білгісі келетіндерге, тарихшы мамандара, зерттеушілерге, жоары оу орындарыны студенттері, аспиранттар мен магистранттара жне тарих факультеттерінде арнайы курс пен семинар сабатары ретінде пайдалануа болады.

Диссертациялы зерттеуді нтижелері аза халыны мдени дамуына тікелей атысты боландытан, жмысты орытындылары мен жекелеген тжырымдары мдени рылыс таырыбына жазылан ылыми ебектерде, журналистика тарихы жне мдениеттану курстары бойынша жоары оу орындарыны оулытары мен дрістерінде пайдалануа болады.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Диссертация азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институты Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімінде орындалды, осы блімні мжілісінде талыланып, орауа сынылды. Зерт-теуді негізгі мазмны мен тжырымдары 11 маалада жарияланды. Оны 8-і халыаралы-теориялы, айматы конференцияларда баяндама ретінде ылыми кпшілік назарына сынылды. 3 маала Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті бекіткен тізімдегі ылыми басылымдарда жарияланды.

Зерттеу жмысыны рылымы. Зерттеу жмысы ысаран сздер тсініктемелерінен, кіріспеден, райсысы екі таырыптан тратын ш тараудан жне ортынды мен пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Жмысты Кіріспе блімінде зерттеу таырыбыны зектілігі, міндеті мен масаттары айындалып, зерттелу дрежесіне тарихнамалы трыда талдау жасалынан, методологиялы негізі мен олданбалы маызы, ылыми жаалыы мен орауа сынылатын тжырымдары берілген.

«ХХ асыр басындаы лтты мерзімді басылымдар жне жастар мселесі» деп аталатын бірінші тарау екі тараушадан трады. Бл тарауда ХХ асыр басындаы аза даласыны оамды-саяси мірі, оны ішкі рылымы, сол кездегі аза баспасзіні атаран ызметі арастырылады.

«ХХ асыр басы баспасзіндегі жастар мселесі» деп аталатын бірінші тараушада ХIХ асырды аяы мен ХХ асыр басында шыып тран аза тіліндегі газеттерде жастар мселесі арастырылып, оларды ызметі тарихы ш баытта баяндалан:

- жастар баспасзі бастауында, жаа алыптасып келе жатан, Ресейді жоары оу орындарын бітіріп, елді оамды-саяси міріне ке араласа бастаан лт зиялылары трды:

- жастарды білім алуа, оам ісіне еркін араласуа, ескі дет-рыптан арылуа, жааша мір сру салтына шаыра отырып, осы жолда здеріні де лгі-неге болуы шін лт зиялылары мерзімді баспасз арылы гіт-насихат жмыстарын рістетті:

- олар жастара аса ажетті аыл-кеестер бере білді.

«лтты жастар йымдары мен оларды алашы басылымдары» атты екінші тараушада, ХХ асырды басында рылан жастар йымдарыны алдарына ойан масат - міндеттерін жзеге асырудаы мерзімді баспасз ызметі арастырылады.

Е алашы йым Омбы аласында 1914 жылы «Бірлік» деген атпен алыптасып, з бадарламасында ала ойан масаттарын: «аза халыны мдени м деби жаынан ілгергі атардаы жрттара осу, лтшылды сезімін туызу м лтты сатау» деп крсете келе, оан жетуде біріншіден, жастар арасында лтты сю сезімін сідіру, екіншіден, халы дебиетін жинастыру арылы деби кітаптар бастыру, шіншіден, театр кітаптарын шыару, тртіншіден, газет-журналдар шыару, бесіншіден, бастауыш, орта дрежелі мектептерге оулы кітаптар жазу жне шкірттерді даярлайтын курстар ашу, аражата мтаж шкірттерге аржылай кмек крсету шін трлі ойын-сауытар йымдастыру, алтыншыдан, тменгі тап кілдерін байларды тепкісінен тару, аза йелдеріне тедік перу екендігін атап тті.

«Бірлік» йымыны 1916-1918 жылдары «Балапан» атты олжазбалы журналы шыып, алашы редакторы Мажан Жмабаев, йымны баытын «Балапан анат аты» атты мааласында айын крсетеді [19, 20-21-бб.].

ХХ асырды басында аза зиялылары, жастар арасына тез тарайтын олжазба журнал шыаруды ола алып, здерін толандырып жрген мселелерді, деби шыармаларын жариялап отырды. Бл журналдар бір жаынан, жастарды оу - білімге, ала мтылыса жетелеген, жастарды басын біріктірген басылым болса, екіншіден, рбір жасты бойындаы талантын ааз жзінде жариялауа, оны жастар арасына танытуа жол ашты.

Сонымен, «аза», «Алаш» секілді лтты басылымдармен атар рылан «Балапан», «Сада», «Жас азамат» сияты зге де жастар басылымдары аз уаыт ана мір срсе де, халы, оны ішінде аза жастарыны рухани санасында сілкініс туызан басылым болды. Осы бір халыты болашаы шін ызмет еткен лтты басылымдар мен жастар баспасзі беттерінде жары крген маалалар ккейтесті мселелерді – оу-білімге мтылу, ылым жетістіктеріне талпыну, лтты дербестік, тедік, лтты мдде салт-сана, ркениеттік дамуа ол жеткізу, сол арылы дін, тіл т.б. мселелер ктерді. Мны зі арпалыса толы ХХ асыр басындаы аза даласында орын алан оамды-саяси мірді тануа, оны ішкі рылымын, сол кездегі аза баспасзіні атаран ызметін баалауа ммкіндік береді.

аза жастарыны Оралда «Жігер», Семейде «Жанар», Орынборда «Игілік», Петропавлда «Талап» атты одатары мен йірмелері рылды. Олар аза жастарын парасаттылыа, оамдаы ділетсіздік пен анаушылы рекеттерге ашы трде арсы труа шаырды.

«1920-1940 жылдардаы жастар баспасзі тарихы мен ызметі» атты

екінші тарау екі тараушадан трады. Бл тарауда азастанда жастар баспасзіні алыптасуына Ресейде шыып тран басылымдарды тигізген ыпалы арастырылады.

Соларды лгісімен 1917 жылды аяында Ташкентте Тркістанды алашы басылымдар – орыс жне збек тілдерінде шыа бастады. Олар: «Молодежь востока» газеті, «Известия Туркестанского краевого комитета РКЖО» журналы. 1920-1921 жылдары збек, аза, ырыз тілдерінде «ызыл ешлар» («ызыл жастар»), «Еш Шарк» («Жас Шыыс»), «Шарк ешлары» («Шыыс жастары») атты газеттер дниеге келді. Дл осы жылдары Ташкентте йыр тіліндегі тыш жастар басылымдары «ызыл оучы» (1921) жне «Яш уйгур» (1922) журналдары жары крді.

Е алашы жастар журналы «Авангард Красного Востока» деп аталды. Ол Орынборда орыс тілінде шыты. Журналды 7 саны жары кріп, 1921 жылы тотап алды. рбір нміріні жартысынан астамы мскеулік басылымдардан, «Правда» газетінен кшірілген ресми жаттардан трды, аза жастары туралы жазыландар аз болды. Негізгі таырыбы жмысшы жастар, алалардаы комсомол йымдары, бкілресейлік ауымда жргізілетін трлі саяси науандара атысу, марксизм-ленинизм теориясын насихаттау, съездер мен пленумдарды аулы-арарларын басу, т.б. болды. 1920 жылдары жары крген орыс тілді жастар баспасзі туралы апараттар біраз басылымдарда берілген. Онда азастан журналистикасыны тарихы, орыс тілді басылымдар мен аза жастары мерзімді баспасзіні зара байланысы, бір - біріне ыпал - сері арастырылады.

«Жастар баспасзін алыптастырудаы БК(б)П мен Кеес кіметіні саясаты» атты бірінші тараушада кеестік кезедегі баспасзді лениндік аидалары жастар баспасзінде танылып, трбие ралы ретінде кнделікті басшылыа алынуа тиіс боландыы крсетілді. Осы трыда баспасзді жас рпаты ебекке трбиелеу жнінде атаратын ызметі мына ырынан белгіленген еді.

Біріншіден, ебекті сюді, рметтеуді жастарды бойына сііре отырып, комсомол баспасзі ндірістік ызметті озы тсілдерін насихаттау арылы оларды идеялы-саяси дрежесін жетілдіруге, коммунистік рылыса белсене атысу шін аса ажетті біліммен аруландыруа тиісті еді.

Екіншіден, революциялы крес мектебінен тпеген жігіттер мен ыздарды мірге жаа ана ая басып келе жатаны ескеріліп трбие жмысыны трлері мен дістері жетілдіру барысы арастырылды.

шіншіден, Кеестік идеологияны пайымдауынша, жаа оамны «тап жаулары» коммунистік идеяа арсы идеологиялы кресін е уелі жастара баыттайды. Албырт жастарды санасына кіметке арсы пікір мен бисаясатты пиылдарды тыпалауа тырысады, баса да неше трлі айла-тсілдер олданады. Осындай жадайда кеестік баспасз жастар ызметіні шынайы мотивтерін, социализм тсындаы ебекті лкен трбиелік мнін ашып крсетуі ажет болды.

Осылайша лт зиялылары мен Алаш азаматтарыны ткерісшіл баыттаы іс-рекеттерінен саба алан аза жастарыны санасында рухани серпіліс жріп, болашаа деген сенім пайда болды.

«Жастарды лтты басылымдарыны дамуы мен ызметі» атты екінші тараушада, ХХ асырды 20-жылдары жастарды бірнеше газет-журналдары жары кргені туралы айтылады. Соларды ішінде е алашы басылым ретінде «Жас алаш» пен «рте» газеттерін атап теміз. «Жас алаш» газеті 1921 жылы 22 наурызда Ташкентте жары крсе, 1922 жылы Орынборда шыан «рте» газеті жастарды елді ішіндегі ішкі жаалытар, саяси оиалармен, оу-аарту мселелерімен таныстыруа мтылды. Жастар йымдарыны андай жмыстар атару керектігін белгілей отырып, оларды міндеттері жайында жазылан маалаларды басты. Бл газетке С. Сдуаасов «ткен кндер, азіргі хал м болаша» атты мааласы жарияланып, онда жастарды боса жатпай іске араласып, не істеу керектігін ойланып, жмыса белсене араласуа шаырды. «ше жас жрек, ше аарман, тарих – сендік. Болаша сенікі! Алдыдаы ааларыша бос белбеу, боса болмай, болашаыа одап даярлан», - деп жазды, ол з мааласында [20]. Бл газетті бар-жоы 6-а нмірі шыып, «саяси стамсыздыы» шін жабылып тасталды. Оны орнына 1923 жылды азанынан азастан айматы жастар комитетіні органы «Жас аза» журналы шыты.

Журналды бірінші санында: «...Бізді осы стімізде тран дуірде е бірінші плана шыарып оярлы жалпы ебекші жастарымызды арасында істелетін екпінді, міндетті жмыс, жаа жмыс – коммунист трбиесін алу, саяси билік алу. Бл журнал –...ебекшіл жастарды орташыл йыма кіргізіп, жауыз дшпандарымызды айткенде жеетін жолды сілтейтін, адастырмайтын аза жастарыны быланамасы (компос)», - дей отырып, зіні масаты мен тілегін айындап крсетті. Соында: «за мір жасап, з ажетінше ойдаыдай пайдалануы шін ебекшіл жастар журналды дайы оып жрер» делінді.

Негізінде «Жас аза» журналыны «дебиет», «нер-білім», «Саяси», «Оу-трбие», «Балалар», «Ресми», «Сырты хабарлар», сияты рубрикалары ашылып, онда осыан лайыты материалдар басылды. Мселен, журналды бірінші санында Тілектес есімді авторды «Жастарды міндеті» деген мааласы жарияланып, онда ол жастарды болашата атаратын басты міндеттерін тізіп берді. «азірде жртты кбі жастара алай арауын білмейді. Біреулер матайды, біреулер матады, біреулер орытады» - дей келе, жастарды коммунистік партия ізбасарлары болулары шін олара дрыс баыт, жол сілтеу керектігіне ндейді. Осы нмірде Т-и дегенні «Саяси хал», Мхамет - Ханафия азанаплыны «Баспасз», «дебиет» рубрикасында Жнеуді «рмаш», журналды 2-3 сандарында Таа дегенні «ойшыл там», Серік атты авторды «аза кедей жастарын йымдастыру» [21, 51-53-бб.] деген маалалары жарияланды.

1922 ж. тамыз айынан «Жас айрат» газеті шыа бастады, ол 1924 ж. басынан сол атымен журнала айналып, алашы редакторы Ерали Алдоаров, 1922 ж. Сдуас Баймаханов басшы болды. Ол зіні жайдары мінезі, сергек ойлылыымен алыр журналисті бейнелесе, одан кейінгілер жалыпас стаз трізді, аса ебекор болды. Бларды екеуі де бардан – жотан рап газет шыаран иын кезеде істеп, ааз, аржы табу, тілшілер, авторлар сіруде комсомолды Орталы Комитетіне, оны хатшысы. Мратбаева ара сйеп отырды.. Мратбаев редакторлытан босаанымен, газеттен ол збеген. Ал 1927 жылдан бастап бл журнал «Лениншіл жас» деген атпен газет ретінде шыарыла бастады. Оны редакторлыын Ерали Алдоаров, ал жауапты хатшылыын Ахмет Елшібеков атаран.

аза жастарыны газетін шыару ісі жаа ана рылан лкелік мемлекеттік баспаны жастар секторына тапсырылды. «Юношеский сектор Госиздата» аталан осы жаа мекемені йымдастыру жаын РК(б)П ыробкомы Ерали Алдоарова жктеді. 1925 ж. 17 апанында РКЖО ыробкомыны саяси-аарту блімі газетті шыаруа ажетті аржылы жне йымдастырушылы жаынан дайынды жмыстары жасалды деп тауып, газетті атын «Жас айрат» деп атап жауапты редакторына Е. Алдоаровты бекітті. Газет редакциясына кімдерді кіргізу мселесін Е. Алдоаровты зі шешіміне алдырды [22, 1т.- 55 іс-40 - бб.]. «Жас алаш» газетіні орнын басан «Жас айрат» газетіні бар-жоы отыза жуы нмірі шыты.

Семейде «аза тілі» газеті 1923 жылдан жмасына бір рет, соы параында «Ебекші жас» шыып, жауапты редакторлыын Саи Бейсебаев атарды. «Жеткіншек» зіні «Бостанды туы» газетіне осымша ретінде шыатындыын айта келе, «Баспасз тап ралы – деген Ленин атамыз, ту стап газет оыса, тегістікке басамыз» деп жазып, газетке жазылысы келгендер «Бостанды туына» жазылса «Жеткіншекті» де ои алатындыын ескертіп теді [23]. «Жеткіншек» газетіні «Ауылдаы комсомолдар трмысы», «Трлі хабарлар», «Оу-білім» сияты рубрикалары болды.

1925 жылды атарында жас жеткіншектерге арналан «Пионер» журналы шыты. Ол 1920-1930 жылдар аралыында бірде шыып, бірде тотап, 1931 жылы «Екпінді жас» деп аталды. «Пионер» журналы мектеп оушыларын ндіріс озаттарыны ебектегі негелі жетістіктерімен немі таныстырып отырды.

лкелік жастар комитеті мен Халы аарту комиссариатыны ауыл пионері мен мектеп балаларына арналан он кнде бір шыатын лкелік органы ретінде 1930 жылды 5 арашасынан бастап «Пионер» газеті де шыып трды. Оны жауапты редакторлыын Ахмет Нралин атарды. Газетті 1 жылдыына орай 1931 жылды 30 тамызында болан жас пионер тілшілеріні слетінде А. Нралин баяндама жасап, газетті ала ойан міндетін пионерлерді кмегімен ебекші балаларды йымдастыру, олара кмекші-жрдемші болу деп тсіндірді.

Бл жнінде «Пионер» журналы мен «Октябрь балалары» газетінде латын рпімен жазылан материалдарда жасспірімдерді кеестік идеология аясында трбиелеу міндетін ала ойды. Пионер» журналында басылан М. уезовты «Абай - кемегер лы аын» мааласында, аза халыны нер-білімге жетуіні, оны мегеруді жолын крсеткен лт тлалары Шоан, Абай, Ыбырай деп атап крсетілген. Н. Островскийді «рыш алай шыныты», Б. Майлинні «Ленин мектебі», С. Бегалинні «ыран туралы дастан» секілді алашы туындылары осы журналда жары крді.

Жастар басылымыны атары жыл сайын толыып отырды. Соларды бірі ретінде Ташкенттегі Ортаазия коммунистік университетінде оитын аза студенттері «Кедей айнасы» журналын шыарды. Жылына бір реттен шыып, 1923-1929 жж. аралыында 5 саны жары крді. Оны жмысына тебай Трманжанов, Шамали Сарыбаев, Скен Сейфуллиндер белсене атысты.

Журналда университет мірі, студенттер мен оытушылар рамы, оу - трбие процесі, оу бадарламалары, оу ралдары, жастар арасындаы саяси - идеологиялы жмыс жайында маалалар жарияланып трды. Сонымен бірге лкен саяси маызы бар кімет пен партияны іс-шаралары; кмпескелеу, жер-су реформасы, индустрияландыру, ауыл шаруашылыы, халы аарту мселелері туралы тере мазмнды маалалар жары крді.

1923 жылдан бастап «аза тілі» газеті зіні 4 бетін жастар міріне арнады, «Ебекшіл жасты» ашуда Семейдегі педагогикалы техникумны студенттері белсенділік танытты. «Ебекшіл жасты» жауапты редакторы болып Саи Бейсебаев таайындалып, газет лкедегі хабарларды жастара з уаытында жеткізіп отырды.

1926 ж. «ызыл ту» газетіне осымша «Жастар дауысы» газеті шыарылып, редакторы К. теалиев болды. Бл газет жайында тарихшы алым С.О. Смалова: «Жастар дауысы» газеті жастарды міндеттері, оларды жаа мір, жаа трмыса бейімдеу турасында маалалар жариялап трды. Газет ауыл шаруашылыын ктерудегі аза комсомол жастарыны рлін, сондай-а, жастар арасында тіп жатан жиналыс, конференциялар турасында дайы хабарламалар басып отырды. Мселен, 1926 жылды 19 арашасында ткен Бкейдегі жастар конференциясы турасында шаын маалада кздеген масатын анытап крсетіп берді. Жастар ісімен атар пионерлер арасындаы ызмет барысын жандандыру, этика, мораль мселелерін де ктеріп, оларды ебек етуге, нер-білімге, революциялы жне коммунистік рухта трбиеленуге шаырды» [15], - деп жазды.

ХХ асыр басындаы аза жастар баспасзіні дамуына ызмет еткен лт зиялыларыны басты кздеген масаты мынадай болды деген тжырым жасауымыза болады: е алдымен, олар аза оамын дамытуды бастауы ретінде лтты мдде мен ркениет ндылытарын бірттастыта арастыруы болса, екіншіден, аза даласында оамды-саяси идеяларды біріктіру, топтастыру арылы жастарды бостанды жолындаы креске дайындау; шіншіден, рухани серпіліске жету жолында лтты білім беру жйесін дамытуды тменгі сатысы ауыл мектептерін кптеп ашу арылы жастарды білімге деген штарлыын ояту; бл масатты орындау барысында аза балаларына арналан оулытар дайындау мен баспасз йымдастырылды; жастарды оамды мірге дайындауа баытталан кптеген йірмелер мен йымдар ашу арылы саяси санасыны алыптасуына ыпал етті.

аза халыны болашаы – жастар екендігіне кміл сенген лт зиялылары баспасз беттерінде халыты леуметтік мселелерін ктерген ірі-ірі маалалар мен ледер, орыс дебиетінен жне шетелдік басылымдардан, аудармалар жариялап отырды, рі з маалаларын да орысшаа аударып жариялауа кіл блді.

Жастар баспасзіні елді отырышылыа, мдениетке, оу-білімге ндеуіне, халыты ой-санасын сіруге кмекші рал ретінде прогрессивті рл атара алатындыына, жастарды жаа мірге икемделуіне баыт беретін кш ретінде олданды.

лт зиялылары лт мддесі жолындаы ызметі мен саяси кресінде е алдымен жастарды олдауы мен белсенділігіне лкен сенім артты. алы бараны саяси санасын оятуда жастар йымдарыны ызметі мен баспасзін жан-жаты дамытуа кш салды.

лт зиялылары аталмыш кезеде аза оамыны рухани рлеуіне баыт крсете отырып, аза жастарыны йымдары мен басылымдарыны іргетасын алады.

«Жастар баспасзіндегі азастанны экономикалы жне мдени мірі» атты шінші тарау екі тараушадан трады. Бл тарауда жастарды мерзімді басылымдарында аза оамыны ккейтесті саяси–экономикалы жне мдени мселелеріні алай арастырыланы туралы айтылады.

«Жастар баспасзіндегі азастанны экономикалы жадайы» атты бірінші тараушада жастар газетіні елімізді экономикалы мселелерін зіні алашы нмірлерінен бастап жариялай бастады. Азамат соысынан кейін кйреген, ашаршылы тсында тралаан шаруашылыты алпына келтіріп, экономикамызды дамыту шін жастарды кші ажеттігін айта отырып, жастар басылымдары оларды алда ола алатын міндеттерін наты крсетіп берді. «рте» газетіне жариялаан «азаа не керек?» деген мааласында С. Сдуаасов экономикамызды ілгері жылжуы шін не істеу керектігіне тоталып, оны бірнеше жолдарын крсетіп берді. «Бірінші аза ебекшілеріні ойлайтын ісі - здеріні шаруашылы жайы. Брыныдай азаты стін енді баса біреу пайдаланбайды, енді де аза з стімен з баласын асырауа кірісті. Біреудікін емес, зінікін пайдалану ят емес», - дей отырып, елімізді азба байлыыны мол екендігін, біра оны дейтін орындарды жотыын айтып, біріншіден, болашата осы істі ола алу керектігін ктерсе, екіншіден, мыдаан шаырыма созылып жатан ке-байта ауматы бір-бірімен байланыстыру, ел экономикасын глдендіру шін шойын жол (теміржол) салу керектігіне ндейді. Бл мселені кіметті тез арада ола алуы ажеттігіне тоталады. С. Сдуаасовты шінші ктерген мселесі оу-аарту ісі болды. «Оу трмысты зор тірегі. Оусыз адам уысыз тігілген й секілді. азаты ебекшісі оымай кпке жете алмайтындыы айдан айын. Баса жрт бізді ісімізді істеп бермейді» – деп, кімет осы мселені жылдам ола алып, жер-жерлерге ажетті малімдерді даярлап жіберсе деген тілегін айтады [20, 265-267-бб.].

Кеестік кезеде республикамыздаы жастар баспасзіні тарихы арнайы зерттелмей, ол тек жалпы баспасз тарихы атарында арастырылып келді. Ал шын мнінде бл салада кптеген мселелерді сол кезеде ордалананы белгілі. Міне, сондытан да бгінгі аза баспасзі, баспасз бостандыыны нтижесінде зекті айтылан маалаларды батыл жариялай отырып, сол кезедегі аза жастарыны жаа трпатты баспасзіні алашы адамдарын, аа буын кілдеріні олара басшылы ызметін, жастарды ылым мен білімге мтылысын ел шежіресіні бір параы ретінде арастырып келеді. Бгінгі жастара тарихи тжірбиені тлім-трбие ретінде батыл пайдалануа болады. Сол кездегі кеестік билікті з кезінде жастара, оларды трбиесіне андай мн бергені жнінде егемен елімізді мерзімді басылым беттерінде сындарлы маалалары жары круде. Жастар баспасзі оларды трбиелеуде дем беруші кш, рухани ару ретінде пайдаланылатыны брімізге аян.

Жастарды басылымдарындаы республиканы мдени рылыс мселелері атты екінші тараушада ХХ асырды 20 - 40-жылдарындаы аза мерзімді баспасзіні жергілікті халыты арасында сауатсыздыты жою, жастарды оу-білімге шаыру, лтты кадрларды дайындау жне бара халыты жаа мірге бастаудаы ызметі талданып, арастырылады. аза баспасзіні ала ойан міндеттеріні бірі - оу-аарту, мдени ндылытарымызды жаырту мселелері еді. Е бастысы оу-аарту, яни сауатсыздыты жою арылы жастарды оам жмысына тарту, сіресе аза ыздарын оыту, оу-аарту йлерін, ызыл отаулар, кітапханалар, клубтар мен театрларды руа жастарды атысуын, мдени жорытаы комсомолдарды белсенділігін арттыру ісін мерзімді баспасз арылы насихаттау болды.

азастанны 1921 ж. 11-18 маусымда ткен облысты бірінші конференциясында кркем дебиет саласыны асап отыраны айтылып, оны ктеру, жаа туындыларды жариялау жайлы, арар абылдананан кейін, аза баспасзінде арнайы дебиет блімі ашылып, аза аын-жазушыларыны ебектерін насихаттауа ммкіндік туды. Бл іске жастар баспасзі де белсене кірісті. Жалпы, аза жастары баспасзі мдени-аарту саласындаы ол жеткізген істерді насихаттап, жаа бой ктеріп келе жатан жеткіншектерді, нерді, кркем дебиетті сйюге йретуді масат ттты. Газет-журнал мдени ндылытарды жетістіктерін крсетуді ана емес, кемшіліктерге де сыни кзбен арауды да з міндеті санады.

«рте» газетінде Е. Алдоаров кіметті алда атаратын жмыстарыны атарында аарту саласы мен халыты мдениетін ркендету мселесі трандыын айта келе, «Бл сыылды иын, ауыр жмыстарды орындау шін, біз уелі ата рыптан алан ескі мінез, теріс ыныстарды, трлі «шылытарды» ртып, зімізді басымызды тазартуымыз керек. Мны ртпаса, ойымыз тередемейді, жасы мен жаманды, залал мен пайданы айыра алмаймыз. Бір революционер болмай негізгі мселелерді еш уаытта шеше алмаймыз» – деп, жастармен атар оуа есейікіреген жігіттерді де ынтасы ауып отырандыын келтіреді. Ал Смал Сдуаасов кіметті алдындаы атарылатын ірі міндеттеріні атарынан оуды атаан.

Республикалы мдени рылысы Кеес кіметі тсында ерекше арынмен шарытап дамыандыы мерзімді жастар басылымыны негізгі таырып зегіне айналды. азан ткерісінен кейін кеестік азастанда мдени салада іргелі айта рулар жзеге асты. Мдени революция барысында сауатсызды жойылды, жалпыа бірдей бастауыш жне жеті жылды білім беру жйесі енгізілді, орта мектептер, техникумдар мен жоары оу орындары дамыды. Ебекшілерге оамды-саяси білім беру барынша рістеді. Сондай-а, ылым, дебиет, кркем нер саласында да жаа рлеу басталды. Осыларды негізінде аза халыны Кеестік «трі лтты, мазмны социалистік» деп аталатын жаа мдениеті алыптасты. аза кеес мдениетіні даму тарихы крделі, де ауымды былыс.

оамны сан-салалы мірінде болып жатан былыстар жайында апараттар жеткізіп отыратын мерзімді баспасзге ажетті ксіби журналистер жетіспей жатты. Осы олылыты орнын толтыру шін 1940 жылы жеке журналистика институты азМУ - ды рамына енгізіліп арнайы факультет ретінде ашылды. Университеттегі студенттер саны 500-ге дейін кбейді. абылданан 2675 студентті 1925-і азатар, оны 290-ы аза ыздары болды. Соыс арсаында Оралда «Комсомол рпаы» атты облысты газет шыып трды, онда 1939 жылы жас аын Жбан Молдаалиевті тырнаалды леі басылды. Баса бір деректе 1933-1935 жж. З. Трарбековты «Комсомол рпаы» газетіні редакторы боланы айтылады. Мны зі аза мдениетіні дамуындаы лкен тарихи оиа болуымен атар, аза еес интеллигенциясыны рлеуін танытатын фактор, жастар баспасзіні алыптасу тарихын баяндайтын дерек.

20-40 жылдары мдениет саласы саяси крделі иыншылытара толы былыстара тап болды, келесіздіктер орын алды. Мдениетті жасау мен оны рту былыстары атар жрілді. Бір жаынан, мдениет ауырт ркендеді; екінші жаынан, сіресе ызыл саяси террор лт мдениетіні аймаы – зиялыларды ынадай ырды. Барша мірді жаппай идеологияландыру халыты мдениетіне, адамдарды ой-рісіні еркін дамуына орны толмас орасан нсан келтірді. Мндай лкен крделі таырыптар сол кездегі басылымдарда бірді-екілі жазыланымен, толы айтылан жо. Олар жайында азіргі туелсіздік жылдарында ана кеінен жазылуда.

Сондай-а оамды-саяси мірді алыптасуы мен дамуын жіті баылап, тек бір ана билікті жетегінде стаан тоталитарлы жйе з стемдігі мен билігін осы баспасздер мен оны ызметі арылы ныайтып ана ойан жо, баспасзді зіне толытай баындырды. Сйтіп, оамны гіт-насихат ралы болып табылатын баспасз, сіресе жастар баспасзі социалистік оамды алыптастырудаы лениндік-сталиндік баытты халыа кеінен таратушы, насихаттаушы болды.

оамдаы леуметтік-экономикалы иыншылытара арамастан кптеген ол жеткен жетістіктер мен мдениетімізге, лт тарихына, деби мраларымыза атысты сыаржа айтыс-тартыстарды кбеюі де, баспасз беттеріндегі стірт жасалан сындар да осы ХХ асырды 30-40-жылдарыны лесінде екендігі белгілі. Оны жарын мысалы ретінде «аза ССР ылым академиясыны тіл жне дебиет институты жмысындаы саяси рескел ателер туралы» азастан Коммунистік большевиктер партиясы Орталы Комитетіні 1947 жылы атышулы аулысын айтуымыза болады. Бл аулы талай лт зиялылары мен крнекті тарихшы, дебиетші, жазушыларымызбен атар баспасз саласын барынша тралатып кетті.

1989 жылдары елімізде айта ру дуіріні жылы лебі соа бастаан тста халы жадынан ше бастаан небір рухани мраларымыз бен лт зиялыларыны мір тарихы ортамыза айта орала бастады. Оан себеп болан азастан Компартиясы Орталы Комитеті мемлекеттік Комиссиясыны «дебиет пен нер мселелері бойынша 30-40-жылдар кезеі мен 50-жылдар басында абылданан аулыларды зерттеу жніндегі» орытындысы еді.

азастан ылымы мен жоары мектептер туралы мселені ты жатан соны таырып деп арамаса болмайды. Диссертациялы ебегімізді хронологиялануыны аясында аза халыны едуір табыстара ол жеткізгені де шынды. Осыны брі азастан мемлекетіні босаасы берік, басалармен терезесі те ел дрежесіне жету жолындаы адамдарыны крінісі.

Зерттеуімізді орытындысында диссертациялы ебегімізді наты нтижелері мен тжырымдары айтылады.

Сонымен біз зерттеуімізді орыта келе, жастар баспасзіні алыптасып, дамуына мына факторлар ыпал етті деген тжырыма келдік:

- ХХ асыр басындаы оамды-саяси жадайлар, яни Апан ткерісі, Уаытша кіметті билік етуі, осы мезгілдегі кейбір демократиялы бостандытара ол жеткізу жне осы оиаларды аза даласына сері;

- асырлар бойы отарлы езгіде болып лтты болмыс пен тарихи сана, мдде, діл мен дінінен айырыла бастаан халыты оу-білімге деген мтылысыны артуы;

- оамды-саяси санасыны оянуы, з ытары мен арман-тілектеріне ол жеткізу жолында ртрлі йымдар мен одатар руы жне соларды рамына тартылуы;

- лт зиялыларыны жаа оам ру жолындаы креске жастарды бейімдеуі, трбиелеуі;

- лтты басылымдарыны кшбасшысы болан «аза», «Айап», «азастан», «Ебекшіл аза», «Бостанды туы» т.б. газет-журналдарды жастара саяси рух бере отырып, жастар йымдары мен басылымдарыны жмысын жандандыруа кш-жігерін жмсауы.

Бгінгі ХХI асырда баспасздi оамды-саяси мірдегі белсенділігі кн санап арта тсуде. Елбасы Н.. Назарбаев: «Идеологияны басты мраты - туелсіздігімізді баянды ету, мына шыралаы мол дадарыс кезеінен елді аман-есен алып ту, осыан дейінгі асырлар бойы жасалып келген рухани байлытарымызды айнарларын бзбай, оны рісі ке лемдік ркениетке ластыру» деп баспасзге лкен міндет жктегені баршамыза белгілі деген еді [24].

Бгінгі демократиялы азастанда осындай жауапкершілік жгін аралаан баспасздi оамдаы рлi айтарлытай дрежеге сті. Ол енді брыныдай насихатшы ана емес, сонымен бiрге оамды ой-санамызды сараптаушысы жне оамды ой-пiкiрдi алыптастырушы ызметін де атаруда.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 ожакеев Т. Тарих длдікті сйеді // аза дебиеті. – 1964. – 5 маусым.

2 Сбханбердина. «Айап» бетіндегі маалалар мен хат-хабарлар. - Алматы: азмембас, 1961. – 156 б.; Соныкі. азаты революциядан брыы мерзімді баспасзіндегі материалдар. - Алматы: азССР А баспасы. - 1963. - 292 б.; Соныкі. «Дала уалаятыны газеті». - Алматы: ылым, 1995. - 216 б.; Айап. / растырушылар:. Сбханбердина, С. Дуітов. – Алматы: аза энциклопедиясы, 1995. – 368 б.

3 Дулатов М. Баспасз ммесі // Ебекші аза. – 1923. – 5 мамыр.; Соныкі. Шыармалары. - Алматы. - 1994. 184 б.

4 Рыслов Т. Баспасзді мнісі // Ебекші аза. – 1926. – 17 мамыр.; Соныкі. Избранные труды. – Алма–Ата: Казахстан, 1984. – 259 с.

5 Кенжебаев Б. аза баспасзіні тарихынан: Тарихи очерк. – Алматы: азмембаспасы, 1950. – 37 б.

6 Ккішев Т. Октябрь рені. – Алматы: «азаты мемлекеттік кркем дебиет баспасы», 1962. – 204 б.; Соныкі. Сада. Эссе. – Алматы: Жалын, 1986. – 264 б.; Соныкі. «алияда» оыан азатар // Егемен азастан. – 2006.– 3 тамыз. – №205-208.

7 Кенжебаев Б., ожакеев Т. аза совет баспасзі тарихынан. – Алматы: азмембас, 1962. – 63-б.

8 Бекхожин Х. аза баспасзі тарихыны очеркі (1860-1958). – Алматы, 1981. – 239 б.

9 Идрисов А.И. Деятельность Компартии Казахстана по развитию партийной и советской печати Республики в период 1926 - 1932 г. – Алма - Ата. 1972.

10 Ахметова Л.С. Жоары білім мен ылым саласындаы мемлекеттік саясат жне оны азастанда жзеге асуы: тарихи талдау (1985-2005жж)

11 Атабаев. Мерзімді басылым ХІХ асырды аяы ХХ асырды басындаы азастан тарихыны дерегі ретінде. – Алматы: «аза университеті», 1998. – 192 б.; Соныкі. Деректануды теориялы мселелері. - Алматы: аза университеті, 1999. – 44; Соныкі. аза баспасзі азастан тарихыны дерек кзі (1870-1918). – Алматы: «аза университеті», 2000. – 356 б.

12 Р ОММ. 81-., 2- т., 105 – іс, 17-18 - пп.

13 Мажитов С.Ф. Жизнь и деятельность и исторические взгляды Бекмаханова Е.Б.: автореф.... к.и.н. – Алматы, 1992. - 27 с.

14 Пірманов., апаева А. аза интеллигенциясы. – Алматы: Атамра. – 160 б.

15 Смалова С.. лтты интеллигенция жне ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басындаы азастандаы аграрлы мселе: тарих ыл. канд.... дисс. авторефераты. – Алматы, 1999. – 28 б.; Соныкі. ХХ асырды 20-30 жылдардаы жастар баспасзіндегі мселелер // Абай атын азПУ Хабаршысы. – 2006. - № 3. – 87-91-бб.; Соныкі. «аза тілі» газеті жне онда ктерілген мселелер // Абай. – 2007. - № 4. – 80-84-бб.

16 Нрпейіс К. Алаш м Алашорда. – Алматы: «Ататек», 1995. – 256-б.

17 ойгелдиев М. Алаш озалысы. – Алматы: «Санат», 1995. – 368 б.; 1916 жылы ктеріліс жне лт зиялылары // аза тарихы. - 1999. - №2. - 33-б.; ойгелдиев М., Омарбеков Т. Тарих талымы не дейді? – Алматы: Ана тілі, 1993. - 208 б.; ойгелдиев М. лтты саяси элита. ызметі мен тадыры (ХІІІ-ХХ.). Зерттеулер. – Алматы: Жалын. – 212 б.

18 Салынбек Д.И. азіргі аза баспасзі жне ондаы мдениет рылысы проблемалары (1991-2000 ж.ж.). Тарихи талдау: т..к.... дисс. авторефераты. – Алматы, 2004. – 30 б.

19 Жмабаев М. Кп томды шыармалар жинаы. – Алматы: жазушы. – 2002. – Т. 1.; Елеукенов Ш. Мажан: мірі мен шыармагерлігі. Оу ралы. – Астана: Астана-полиграфия. – 2008. –277 б.

20 Садуааслы С. ткен кндер, азіргі хал м болаша // рте. 1922. №1.; Соныкі. Екі томды шыармалар жинаы. 2-том. – Алматы, «Алаш», 2003. – 360 б.

21 Р ПМ. 139-., 1т.- 51-53-бб.

22 Р ПМ. 141-., 1т.- 55 іс-40 - бб.

23 Солтстік азастан облысты мемлекеттік мрааты. 1634-., 1-т. «Бостанды туы» газеті.

24 азастан Республикасында тарихи сананы алыптасу тжырымдамасы // Егемен азастан. - 1995. - 14 ыркйек.

ДИССЕРТАЦИЯЛЫ ЖМЫСТЫ

НЕГІЗГІ МАЗМНЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН МААЛАЛАР

1 Публикация К.И. Сатпаева о Джезказгане как центре металлургии Казахстана на страницах журнала «Зерде» // «Айматы даму стратегиясындаы ылым мен білім». Академик.И. Стбаевты туанына 100 жыл толуына арналан республикалы ылыми-теориялы конференция материалдары. – араанды: Орталы азастанны жоары оу орындары ректорларыны айматы кеесі. – 1999, 1-2 азан. – араанды, 1999. - 61-64-бб.

2 «Зерде» журналыны бетінде жары крген «лы Жібек» жолы бойындаы ортаасырлы алаларды тарихи сипаттамасы // Тркістан аласыны 1500 жылдыына арналан «Кшпелілер мдениеті мен лы Жібек жолы: асырлар схбаты» таырыпты халыаралы ылыми-теориялы конференцияны ебектері. – Шымкент: М. уезов атындаы Отстік азастан мемлекеттік университеті. - Шымкент, 2000. - 16-18-бб.

3 Тема «Евразийства» в журнале «Зерде» и научной жизни университетов // Казахстан на рубеже III тысячелетия: человек, культура, цивилизация. Сборник материалов международной научно-теоритической конференции (30 июня – 1 июля 2000 г.). – Алматы: КазГАСА, 2000. - 119-123-бб.

4 Роль Омска в формировании взглядов казахской демократической интеллигенции в XIX в. // Степной край: зона взаимодействия русского и казахского народов (XУIII-XX вв.). II Международная научная конференция. Тезисы докладов и сообщений. - Омск-Кокшетау: ОмГУ, КГУ им. Ш. Уалиханова, ТомГУ, 2001. – Омск: ОмГУ, 2001. – С. 114-116.

5 Военное дело казахов: роль батырства на страницах журнала «Зерде» // «Казахстанский патриотизм: Опыт, проблемы и перспективы». Сборник материалов республиканской научно-практической конференции. – Петропавловск: ПВВУВВ, 2002. – С. 362-365.

6 Балалар мен жасспірімдерге арналан аза баспасзі тарихынан // Отан тарихы. - 2007. - № 3. - 127-133-бб.

7 Омский период творческой деятельности Ч. Валиханова на страницах в периодической печати. // Вестник НАН РК. – 2008. - № 2. – С. 68-69.

8 «Зерде» журналы жне этнопедагогика пні // аза тарихы. - 2008. - № 4. - 28-31-бб.

9 аза жастар баспасзі тарихынан // «Марлан оулары - 2009» халыаралы ылыми конференцияны материалдары. – Петропавл:.Х. Марлан атындаы Археология институты; М. озыбаев атындаы СМУ. - 22-25 суір 2009 ж. – Петропавл, 2009. - 40-43-бб.

10 аза тіліндегі алашы жастар басылымдары: «Серке», «Сада», «балапан», «Жас азамат» // азастандаы тарих ылымыны зекті мселелері: Р А академигі, тарих ылымдарыны докторы, профессор, ылыма жне техникаа ебегі сіген айраткер М.Х. Асылбековты 80 жылды мерейтойына арналан Халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. – Алматы, 2009, 29-30 мамыр. – 443-448-бб.

11 XX. басында аза жастар йымдары мен басылымдар мселесі // «озыбаев оулары - 2009» республикалы ылыми-тжірибелік конференция-ны материалдары. – Петропавл: М. озыбаев ат. СМУ. - 20 араша 2009 ж. - Петропавл, 2009. – ІІ т. - 68 -71-бб.

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата наук по специальности 07.00.02 – Отечественная история (История Республики Казахстан)

БИМАКАНОВА ЗЫЛЫЙХА ШАХМЕТОВНА

История создания казахской молодежной периодической печати

(с начало ХХ века – по 1940 гг.)

Актуальность темы исследования. Диссертационное исследование посвящено истории создания в Казахстане молодежной перодической печати на казахском языке за период с 1900 по 1940-е гг. В исследовании прослеживается процесс появления казахской периодической печати в начале ХХ вв., а также проблемы, поднятые на страницах газет «аза», «азастан», «Серке», «Айап», рукописного издания «Сада», «Балапан» и других относительно просвещения молодежи, ее участия в общественно-политической жизни края в переломные моменты истории, как в период первой российской революции 1905-1907 гг., восстания 1916 года, февральской и октябрьской революции 1917 г.

Основное внимание в диссертации уделяется истории издания молодежной печати в Казахстане в первые годы после установления советской власти, политика ВКП(б) и советского государства, направленная на разрушение традиционной структуры жизнеобеспечения казахского этноса в кочевых и полукочевых районах, социально-экономическим и культурным преобразованиям в республике в 1920-1940 гг., осуществленным на основе жесткой классовой борьбы и их отражение на страницах молодежной печати.

Целью диссертационной работы является исследование истории возникновения казахской молодежной печати в начале ХХ в., ее становление и развитие в 1900-1940 годы. Основу исследования составили архивные данные, в которых отражены конкретные даты и события, связанные с изданием различных органов печати, предназначенной для молодежи. В связи с этим были поставлены следующие задачи исследования:

- проанализировать возникновение периодической печати в Казахстане в конце ХIХ – начале ХХ вв. как предпосылки появления таких органов печати как журнал «Айап», газеты «аза», «азастан», «шын», «Алаш», «Сарыара» и др., а также рукописных изданий «Сада», «Балапан»;

- осветить работу казахской печати по просвещению и вовлечению молодежи в общественно-политическую жизнь в начале ХХ в.;

- осветить деятельность молодежных организаций и историю появления их печатных органов «Тіршілік», «Жас аза», «Жас айрат», «рте» и др;

- исследовать появление периодической печати для молодежи в советский период.

Научная новизна работы заключается в том, что в ней впервые в отечественной исторической науке, на основе вводимых в научный оборот новых архивных материалов и сведений, освещена история создания и становления казахской периодической печати для молодежи в период с 1900 по 1940-е гг.

Положения, выносимые на защиту:

• На основе архивных источников и научных трудов, а также материалов печати обоснованы новые парадигмы политических событий, процессов экономических реформ и культурного развития;
• определена историческая значимость молодежной периодики 1900-1940 гг., для Отечественной истории, проведен сопоставительный анализ научных трудов и архивных документов;

- исследуя историю развития молодежной печати 1917-1920 гг. раскрыты трудности организационной работы и ее особенности, дана оценка национальной интеллигенции, внесшей вклад в развитие данного направления;

- проанализированы постановления советской власти и ВКП(б) в становлении Казахстанской молодежной печати 1920-1940 г. выявлены основные особенности в деятельности и развитии молодежной печати;

• оценена роль казахской молодежи в истории издании рукописных журналов «Сада», «Балапан»;

Структура работы. Диссертация состоит из списка сокращений, введения, трех разделов, заключения и списка использованной литературы.

SUMMARY

of the thesis submitted for the scientific degree of candidate of historical sciences on specialty 07.00.02 – History of the Homeland

(History of the Republic of Kazakhstan)

BYMAKHANOVA ZYLYIKHA SHAKHMETOVNA

History of formation of kazakh periodical press for the youth

(beginning of the XX century - till 1940-ies)

Urgency of the research. The dissertation work is devoted to the history of formation of periodical press for the youth in Kazakh language from 1900 till 1940-ies in Kazakhstan. We can see the process of appearing Kazakh periodical press at the beginning of the XX century, as well as the problems lifted on the pages of the newspapers “Aiqap”, “Qazaqstan”, “Qazaq”, “Serke”, handwritten editions “Sadaq”, “Balapan” and others which were devoted to the illumination of the youth and its participation in the social-political life of the country in the critical time of the history, foe example as the period of the first Russian revolution of 1905-1907 years, uprising of 1916 year, February and October Revolutions 1917 year.

The main attention is paid to the history of edition of the periodical for the youth in Kazakhstan during the first years after the establishing of the Soviet power, where the policy of ACP(B) (all-union communist party of Bolsheviks) and soviet state were directed to the destruction of traditional structure of support of the Kazakh nation in nomadic and semi-nomadic regions, social-economic and cultural reforms in the republic in 1920-1940 years, which was exercised on the basis of tight>

Aim of the dissertation work is research and study of the history of formation of Kazakh periodical press for the youth at the beginning of the XX century, its establishment and development in 1900-1940 years. The ground for the dissertation was archive data, which reflects authentic dates and events connected with edition of different publishing bodies, designated for the youth. In connection with this the following tasks were studied in the dissertation:

• to analyze the formation of periodical press in Kazakhstan at the end of the XIX – beginning of the XX centuries as the background for appearance of such periodic bodies as the journal “Aiqap”, newspapers “Qazaq”, “Qazaqstan”, “Ushqyn”, “Alash”, “Saryarqa” and others, as well as handwritten editions “Sadaq”, “Balapan”;
• to illuminate the work of the Kazakh press devoted to the education and involvement of the youth to the social-political life at the beginning of the XX century;
• to illuminate the activity of youth organizations and history of occurrence of them in the periodical bodies “Tirshilik”, “Zhas qazaq”, “Zhas qairat”, “Orteng” and others;
• to study the occurrence of periodical press for the youth in the soviet period;
• to analyze the materials of the Kazakh periodicals for the youth devoted to the illumination of process of social-economic reforms in the republic in 20-30 years of the XX century;
• to define the level of illumination of the process of the cultural construction in Kazakhstan and its>

Scientific novelty of the research is concluded in the following, that the history of formation and establishment of the Kazakh periodical press for the youth during the period from 1900 till 1940 years were illuminated for the first time in the homeland historical science on the basis of the new archive materials and facts including them into scientific circle.

Statements passing on to the defense:

- new paradigms of the political events, processes of economic reforms and cultural development were proved on the basis of archive sources and scientific works as well as materials of the press;

- studying the history of the development of the periodicals for the youth in 1917-1920 years were revealed the problems of the organizational works and its specific features, as well as wee given the evaluation to national intelligentsia who contributed into the development of the given direction;

- the historical significance of the periodicals for the youth of 1920-1940 years were defined for the homeland history, were made the comparative analysis of the scientific and archive works;