ОЖ 377.5 (574) «1991/2007» олжазба ыында

СМАНЛОВА ЖАНАТ ЕРЕКЕНЫЗЫ

АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАЫ КСІБИ ЛИЦЕЙЛЕР

МЕН КОЛЛЕДЖДЕРДІ АЛЫПТАСУ ЖНЕ ДАМУ ТАРИХЫ (1991 – 2008 ж.ж.)

07.00.02 – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесiналу шiн

дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алматы 2010

Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны азіргі заман тарихы жне ылыми апараттар блімінде орындалды.

ылыми кеесші:	тарих ылымдарыны докторы, профессор Кнхожаев Н.Р.
Ресми оппоненттері:	тарих ылымдарыны докторы, профессор Садуаасова З.Т. тарих ылымдарыны докторы, профессор Байсарина.. тарих ылымдарыны докторы, профессор Ахметов.А.
Жетекші йым:	азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Р.Б. Слейменов атындаы Шыыстану институты

Диссертация 2010 жылы «27» тамызда саат 14.00-де азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институты жанындаы тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін беру жніндегі БД 53.33.01 Диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28).

Диссертациямен азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі ылым комитетіні Ш.Ш. Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны олжазбалар орында (050010, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28) танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы « » таратылды.

Диссертациялы кеесті

алым хатшысы, тарих

ылымдарыны докторы А.Т. апаева

КIРIСПЕ

Жмысты жалпы сипаттамасы. Диссертациялы жмыс азастан Республикасындаы ксіби лицейлер мен колледждерді 1991-2008 жылдардаы алыптасу жне даму тарихын, яни азастан мемлекетіні бкіл рылымы тбірімен айта рылан кезедегі бсекеге абілетті жмысшылар мен орта білімді мамандар дайындау ісін зерттеуге арналан.

Зерттеу таырыбыны зектілігі. Бір оамды рылым екіншісіне ауысанда оны саяси-экономикалы, леуметтік жне мдени-рухани мірін жаа уаыт талабына сйкестендіріп бейімдеу объективтік ажеттілікке айналады. Бл мселе азастан Республикасыны Президенті Н.. Назарбаевты 1992 жылы жары крген «азастанны егеменді мемлекет ретінде алыптасуы мен дамуыны стратегиясы» атты ебегінде тжырымдалды жне бкіл халыты олдауына ие болды. оамды трлендіруді бір баыты республикамыздаы білім жне ылым саласы. Соан сйкес, еліміз туелсіздік алысымен, халыаралы стандарта жне нары атынастарыны талабына бейімделу шін брыны ксіби-техникалы училищелер мен техникумдарды атаулары ксіби лицейлер жне колледждер деп згертілді. Екіншіден, оларды бсекеге абілетті жмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындаудаы міндеттері айындалды. Бл шынды. Себебі, нары жадайында ксіби оуды сапасы мен рылымы, болашаы жеке меншік иелеріне байланысты болатыны белгілі [1,3-б].

Мемлекет меншігіндегі нысандарды барлыы жаппай жекешелендірілді. Ондай жадайда жмыс берушілер мен ксіби оу орындарыны арасындаы арым-атынасты реттеу, ебек нарыы талабына сйкестендіру объективтік ажеттілікке айналды. Зерттеп отыран проблеманы зекті болуыны бір себебі осында жатыр.

азастан Республикасы кеестік кезеде з экономикасыны ай саласыны тиімді екендігін ажырата алмады. Оан оны ыы да болмады. Себебі, брін орталы шешті. Республика шикізат шыарушы ел ретінде ана аралды. Зерттеу жмысыны зектілігі міне осы мселеге де байланысты.

Туелсіздігін алан 19 жылды ішінде азастан экономикалы жне леуметтік дадарысты жеіп, шикізат шыарушы елден жаа технология еліне айнала бастады. Ел Президентіні бастамасымен индустриалды-инновациялы бадарлама жасалып, оны іске асыру шаралары ола алынды. Сонымен атар республика халына экономикасы дамыан 50 елді атарына ену бадарламасы да жарияланды.

азастан Республикасы лемдік ауымдастыты те мшесіне айналып, АШ, ытай, Франция, Германия, Англия, Корея сияты дамыан елдерді ылыми-техникалы серіктесіне айналды. Аталан елдер бізді мемлекетімізді болашаы зор екенін мойындады. Міне, осы аталан стратегиялы міндеттер халыа ызмет крсетуді барлы салалары шін бсекеге абілетті жмысшылар жне мамандарды дайындауды талап етті. Оларды білімі, икемділігі, абілеті халыаралы стандарта сйкес келуі задылыа айналды. Біз зерттеген ылыми жмысты зектілігі де осы талаптан туындап жатыр.

Ел Президенті Н.. Назарбаев, «ХХІ асырда білімін дамыта алмаан елді тыырыа тірелері аны. Біз болашаты жоары технологиялы жне ылыми амтымды ндірістері шін кадрлар орын жасатауымыз ажет. Осы заманы білім беру жйесінсіз рі алысты барлап, ке ауымда ойлай білетін осы заманы басарушыларсыз біз инновациялы экономика ра алмаймыз. Демек, барлы дегейдегі техникалы жне ксіптік білім беруді дамытуа баытталан тиісті шаралар олдануымыз шарт», [2] – дейді. Одан со «Жаа лемдегі Жаа азастан» атты 2007 жылы Жолдауында, «Ебек нарыыны даму серпіні мен келешегіне сйкес келетін білім беру мен ксіптік айта даярлауды халыаралы стандарттарынан амтамасыз етуге баытталан мемлекеттік саясат ажет» екендігін он жетінші баыт деп тжырымдаан болатын [3].

азастан Республикасыны Президенті 2008 жылы 1 шілдедегі № 626 Жарлыымен «азастан Республикасында техникалы жне ксіптік білім беруді дамытуды 2008-2012 жылдара арналан Мемлекеттік Бадарламасын» бекітті. Онда бл жйені азіргі жай-кйі, оны іске асыруды негізгі баыттары мен тетіктері, оны материалды-техникалы базасын жаарту, жйеде даярланатын жмысшылар мен орта буын мамандарыны бсекеге абілеттілік сапасын ктеру, басару мен аржыландыруды жетілдіру мселелері амтылды. «Бадарламаны іске асыру нтижесінде техникалы жне ксіптік білім беру жйесін дамыту сыныспен емес, сраныспен айындалатын болады. Бадарламада кадрларды даярлау мен оларды бсекеге абілеттілік сапасын амтамасыз ететін техникалы жне ксіптік білім беруді моделін алыптастыру болжанады», - делінген жатта [4].

з еліміздегі орта ксіби білімі бар мамандара жадай жасауымыз негізгі ажеттілікке айналды. Елімізді экономикасына зіндік лес осып жатан да осы орта ксіби білімі бар мамандар. йткені оларды кпшілігі болашата теориялы жолмен емес, наты іс жзінде жмыс істейтіндер. Дамыан елдермен бсекеге тсу шін де, ДС-а кіру шін де технологиямыз мыты болуы керек. Мысалы, ытай мемлекеті технологияны жасы дамытандытан кез келген елмен леуметтік-экономикалы бсекеге тсе алады. Оларда орта ксіби білімі бар мамандара барлы жадай жасалан. Сондытан здеріні німдерін сырты рынока ялмай шыара алады.

Зерттеу жмысы барысында еліміз туелсіздік алан, 1991-2008 жылдар аралыында алыптасып дамыан колледждер мен лицейлер тарихын тарихи материалдар мен жатты негізде саралап зерделеу диссертациялы ебекті зектілігін аартады.

оамды атынастарды жаа жйесіне кшкеннен бері орта оу орындарын бітірген маман жмысшылар нарыты жадайа бейімделе отырып, елімізді экономикасын рістетіп, леуметтік жадайын жасартуа елеулі лес осты.

Экономика саласына аса ажетті бірден-бір мселе – ебек нарыындаы сранымды анытау, ксіби лицейлер мен колледждерде соан сйкес маман дайындауды жолдарын крсете отырып, оларды келешекте ажетті салаа жмыса орналастыру болып табылады. Ол шін ксіби лицейлер мен колледждерді мамандарды оытуа лайытап, ндіріспен тжірибе алмасу барысын йымдастыру, оларды оуа ажетті жабдытарымен амтамасыз ете отырып, осы оу орындарына лайыты стаздар дайындау жне оушыларды лгерімін, ксіпті игерудегі икемділіктерін арттыру, баалау жмыстарын жзеге асыру басты міндетке айналды. Міне, ксіби дегейі жоары жмысшылар мен мамандар дайындауды басты талабы осы.

Жмыс берушілер з тарапынан оу орындарымен леуметтік серіктестік атынасты ныайтуа, оытуды мазмнын жне технологиясын жаыртуа, оларды ксіпорындарды скеле талабына бейімделуге, шкірттерді ебек нарыыны талабына сйкес дайындауа жадай жасайды. Сондытан туелсіздігімізді аланнан бергі ксіби лицейлер мен колледждерді алыптасу мен даму тарихын жаа талап трысында зерттеу отанды тарихнамаа осан лес болып табылады. азір еліміз 2010-2020 жылдара арналан жаа экономикалы Бадарламаны іске асыруа кірісті. Ол шін ксібі жоары жмысшылар мен орта буын мамандарын дайындау кезек кттірмейтін міндетке айналып отыр. Ондай мамандарсыз жаа технологияны енгізу ммкін емес.

Таырыпты зерттелу дегейі. 1991-2008 жылдардаы азастан Республикасындаы ксіби лицейлер мен колледждерді алыптасу жне даму тарихы тарихшылар тарапынан зерттелген жо. Ксіби лицейлер мен колледждер экономикалы, философиялы, педагогикалы ылымдарды трысынан ана зерттеу нысаны болан.

Жалпы туелсіздігімізді алана дейін ксіби-техникалы білім жйесін зерттеу барысы 60-70 жылдары ола алынып, нтижесінде бірнеше ылыми ебектер жары крді. Бл ретте Ф.К. Михайлов, Т. ожамлов, М.Х. Асылбеков, С.Б. Нрмхамедов, Н.Г. Пан жне т.б. алымдарды маман жмысшыларды дайындау барысына, жас жмысшыларды оыту мен трбиелеуге байланысты іс-шаралар жайында жазан ебектерін атап туімізге болады.

70-жылдары ксіби-техникалы оу орындарыны тарихы ана емес, оны теориялы, педагогикалы негізі туралы да бірнеше ылыми ебектер мірге келді. Академик С.Я. Батышев, К.А. Айманов, К.Б. Балахметов, Л.З.Рстемов жне т.б. алымдар жмысшы мамандыын алып жатан жастара педагогикалы трбие бере отырып, технологиялы процестерді мазмнын тсіндіруге, аналитикалы ойлауды ажеттелігіне, оларды йымдастыруды механизмдеріне де назар аудару керектігін ылыми трде негіздеген.

70-80 жж. ксіптік-техникалы оу орындарында мамандар даярлау барысы мен осы даярланып шыандарды ндіріс орындарына немесе ауылшаруашылыына жмылдыру, ылыми-техникалы прогрессті жастарды оытуда тигізген сері С.М. Слейменов, Н.А. Гуляев, А.Г. Сармрзин, Т.В. Шегай, Н.Р. Кножаев, Э.А. Тркебаев, Р.Т. Садыов, С.Бектров, М. лбеков, М.Ж. Тшенов, С.. Жаыпбеков, М..ойгелдиев жне т.б. алымдарды ебектерінде жан-жаты сараланып крсетілді.

Еліміз туелсіздігін аланнан кейін ажетті ндіріс орындары, ауылшаруашылыы, мдениет пен спорт, нер саласына ажетті мамандар дайындау мселесіндегі ксіби оу орындарыны рлі мен орнына арнап А.К. Асарбаев, С.Х. Байділдина, Ж.Е. Сманловалар кандидатты диссертация орады.

Диссертациялы жмысты деректік негізі. Диссертациялы жмыста азастан Республикасыны Задары мен За актілері, мраат жаттары, республикалы, облысты мерзімді басылым материалдары, таырыпты ашатын ылыми, саяси, педагогикалы ебектер, статистикалы жаттар дерек ретінде пайдаланылды. Ксіби лицейлер мен колледждерге атысты азастан Республикасыны За актілері, оны ішінде 1992-2001 жж. аралыындаы «Білім туралы» Заы жне оан енгізілген згерістер мен толытырулар, Р-да білім беруді дамытуды 2005-2010 жылдара арналан Бадарламасы, азастан Республикасыны техникалы жне ксіптік білім беруді дамытуды 2008-2012 жылдара арналан мемлекеттік Бадарламасы кеінен олданылды.

Диссертациялы жмысты деректік негізі ретінде азастан Республикасы Президенті мен Орталы мемлекеттік мрааттары жне Алматы аласы, Алматы облысы жне Талдыоран облысты мраат орларыны жаттары алынды.

Жмысты масаты мен міндетін ашуда Р Президенті мраатыны (РПМ) азастан Коммунистік партияны Орталы комитеті (708-.), Р Орталы Мемлекеттік мраатыны 1137, 1692, 1720, 1721, 1890, 1982, 2253, 2265, 2270 орларыны, сонымен атар Алматы облысы мраатыны 499 орыны, Талдыоран облысы мраатыны 2250 орыны ксіби лицейлер мен колледждерге атысты жатты деректері талдауа алынды.

Диссертациялы зерттеуді келесі деректік негізін азастан Республикасыны трлі апарат ралдары райды. Республикалы, облысты «Алматы ашамы», «Орталы азастан», «азастан малімі», «Семей таы», «Атырау», «Отстік азастан», «Жетісу», «Жас Алаш», «Президент жне халы», «За», «Атбе», «Ара ажары», «аза елі», «Астана хабары», «азастан ксіпкері – Профессионал Казахстана» жне т.б. мерзімді басылымдарда жарияланан ксіби лицей мен колледждерді алыптасуы мен даму жмысына атысты шыан маалалар ке олданыса енді.

Ксіби-техникалы оу орындарына байланысты абылданан кімет шешімдері мен аулы-арарлары, деректі материалдар мен Республика Президентіні халыа Жолдаулары зерттеу жмысында пайдаланылды. Мселен, диссертация барысында Елбасыны «азастан асырлар тоысында», «азастан-2030», «Жаару стратегиясы», «азастан дамуындаы жаа серпіліс жасау арсаында», «Жаа лемдегі Жаа азастан» (2007 жылы халыа Жолдауы), 2008 жылы «азастан халыны л-ауатын арттыру – мемлекеттік саясатты басты масаты», «Дадарыстан жаару мен дамуа» (6 наурыз 2009 жылы халыа Жолдауы) атты Жолдаулары ксіби білім жйесін дамыту мселелерін айындауда лкен кмегін тигізді.

Зерттеуді нысаны. Туелсіздігімізді аланнан кейінгі республикадаы ксіби лицейлер мен колледждерді алыптасу тарихы мен дамуына жне онда маман жмысшыларды даярлау барысына тарихи талдау жасау.

Зерттеуді пні. Ксіби лицейлер мен колледждерді нарыты экономика, ебек нарыы талабына сйкес бсекеге абілетті жмысшылар мен орта буынды мамандар дайындауын ылыми орытындылау.

Зерттеуді масаты мен міндеттері. Диссертациялы зерттеу жмысы республикамыз туелсіздік аланнан кейін ксіби лицейлік жне колледждік білім жйесіні алыптасуы мен даму тарихын тарихи, теориялы, дістемелік жне деректемелік негізде арастыра отырып, объективті трде баалауды масат ттады.

Осы масатты іске асыру шін тмендегі міндеттер ойылды:

- азастан лицейлері мен колледждерін алыптастыруды алы шарттарын анытау;

- азастанда лицейлер мен колледждерді ажеттілігін натылаудаы кзарастара талдау жасай отырып, баа беру;

- колледждер мен лицейлерге атысты кіметті аулылары мен шешімдеріні мнісін айындай отырып, бл оу орындарын дамыту ажеттілігін длелдеу;

- лицейлер мен колледждерді дамытуды баыттарын натылау;

- техникалы жне ксіби білім саласы жйесіндегі бсекеге абілетті жмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындауды трлері мен тсілдерін анытай отырып, жйелеп крсету;

- экономиканы рбір салаларына ажетті ксіп иелерін дайындаудаы колледждер мен лицейлерді рлін крсету;

- дадарыс жылдарында ксіби оу орындарыны иыншылытарын крсете отырып, нарыты экономика талабына бейімделуін дйектеу;

- лицейлер мен колледждерді материалды-техникалы базасыны жадайын жне оны леуметтік серіктестерді атысуы арылы ныайтуды шараларын зерделеу;

- бсекеге абілеттілікті іске асырудаы лицейлер мен колледждерді білім беру трлері мен тсілдерін талдау, лемдік стандарта сйкестігін анытау;

- лицейлер мен колледждерді инженер-педагог кадрлармен амтамасыз етілуін жне оларды біліктілігін ктеру ісін анытау жне ылыми баа беру.

Диссертацияны ылыми жаалыы. Бл жмыс теориялы жне дістемелік трыда 1991-2008 жылдар аралыындаы колледждер мен лицейлерді алыптасу мен дамуын алашы рет кешенді ылыми негізде арастырады. Жмыс барысында ебекті мынадай маызы мен жаалытарын атап крсетеміз:

- азастан лицейлері мен колледждерін алыптастыруды алы шарттары жаа методологиялы діс-тсілдерді олдана отырып, жйелі трде тарихнамалы талдау жасалынып арастырылды;

- алаш рет лицейлер мен колледждерді ажеттілігіне атысты туындаан пайымдаулар мен тжырымдар жйелене сараланып, баа берілді;

- ксіби-техникалы оу орындарына атысты кіметті аулы арарлары мен шешімдеріні мнісі натыланып, бл оу орындарын дамытуды ажеттілігі дйектеліне отырып, тарихи трыда жан-жаты айындала зерделенді;

- лицейлер мен колледждерді дамытуды баыттары 1991-2008 жж. абылданан кіметті бадарламалары негізінде натыланып, ылыми айналыма енгізілді;

- техникалы жне ксіби оу орындарында бсекеге абілетті жмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындау барысыны трлері мен тсілдері жйелі трде аныталып, бааланды;

- нерксіп, ауылшаруашылыы, клік салаларына ажетті ксіп иелерін дайындаудаы колледждер мен лицейлерді рлі тыш рет талдана арастырылып, дйектелінді;

- дадарыс жылдарында лицейлер мен колледждерде кездескен иыншылытар аныталып, оларды жоюды негізгі жолдары жне нарыты экономика талабына сай бейімделу барысы жан-жаты сараланды;

- ксіби-техникалы оу орындарын дамытуда ажетті материалды-техникалы базаны кеейтуді негізгі баыттары натыланып, оларды ныайтуды негізгі шаралары аныталды;

- бсекеге абілетті жмысшылар мен мамандар даярлаудаы лицейлер мен колледждерді жзеге асыран іс-шаралары жне білім беруді трлі тсілдері аныталып, оларды, лемдік стандарта сйкестілігі ашып крсетілді;

- маман жмысшыларды даярлаудаы лицейлер мен колледждерді педагогты рамын мамандармен амтамасыз етілуін жне осы мамандарды біліктілігін ктерудегі жргізілген іс-шараларын аныталып, ылыми дістемелік жолмен зерделенді.

Таырыпты хронологиялы шебері. Зерттеу жмысыны хронологиялы шегі 1991-2008 жылдар аралыын амтиды. Жмыста аталмыш жылдар аралыындаы еліміздегі экономикалы жне леуметтік дадарыс барысындаы ксіптік-техникалы білім беру жйесіні барысы, брыны ксіптік оу орындарын колледждер мен лицейлік оу жйесіне, нарыты экономикаа сай бейімдеу, осы оу орындарыны экономикалы жне леуметтік жадайы мен даму тенденциясы, жмыссыздарды ксіби оыту мен айта дайындаудаы, лицейлер мен колледждерді рлі, даярланан мамандарды жмыса орналастыруды жадайы, мамандарды даярлаудаы оу-трбие жмысы мраат жне зге де деректі материалдар негізінде арастырылады.

Зерттеуді олданысты маызы. Диссертацияда тжырымдалан ой-тйіндер, пікірлер, сыныстар мен ылыми нтижелер техникалы жне ксіби оу орындарыны нарыты атынас, ебек нарыы жадайындаы адам жне оам міріндегі орнын крсетеді, экономика мен халыа ызмет етудегі мнін тсініріп береді. азастан Республикасындаы азіргі ебек нарыы икемділігі тмен мамандарды емес, бсекеге абілетті, біліктілігі, шеберлігі, дадысы жоары жмысшылар мен мамандарды ажет етеді. Диссертацияда жасалынан негізгі тжырымдар мен орытындыларды жне алынан нтижелерді ылыми ебектер, оу-дістемелік ралдар, оулытар дайындауа сонымен атар леуметтік гуманитарлы баыттаы доктор, магистр, бакалавр мамандары шін Отан тарихыны теориялы жне дістемелік мселелеріне байланысты арнайы курстар дайындауда, кпшілік тжірибе жмысында, оу орындарыны инженер-педагог кадрларыны білімін ктеру курстарында жне жалпы білім беретін мектептерде, оу орындары мен ата-аналар арасында жастара ксіби бадарлама беруде кеінен олдануа болады.

Зерттеуді теориялы жне дістемелік негіздері. Зерттеу жмысыны дістемелік негізін айындауда брыны кеестік жйеден бас тарта отырып, жаа негіздегі тсілдер олданылды. Туелсіздігімізді аланнан кейін азастанда алыптасан лицейлер мен колледждерді даму тарихын наты мраатты фактілер, ылыми зерттеулер мен мерзімді басылым материалдары, кіметтік занамалар арылы салыстыра крсету басшылыа алынды.

Зерттеу барысында саралау, талдау, орытындылау, жйелеу сияты тсілдер ке трде олданылды. Автор егемендігімізді аланнан кейін алыптасан ой пікірлер мен тжырымдара, техникалы жне ксіби оу жйесіне туындаан кзарастара сйенді жне таырыпа идеялы, дістемелік трыда ыпал еткен іргелі теориялы ебектерді ке трде пайдаланды.

орауа сынылан тжырымдар. 1991-2008 ж.ж. азастан Республикасыныдаы ксіби лицейлер мен колледждерді алыптасуы мен даму тарихы жнінде мынадай тжырымдар жасалынды:

- 1991-2008 жылдар аралыында азастандаы лицейлер мен колледждерді алыптастыру барысы тарихнамалы трыда жан-жаты талданып, оны алы шарттары аныталды;

- азастандаы ксіптік-техникалы оу орындарын алыптастыруа байланысты туындаан кзарастара тарихнамалы талдау жасалынып, ылыми баа берілді;

- колледждер мен лицейлерді алыптасуына атысты кіметті аулылары мен шешімдеріні мнісі натылана айындалып, экономикамызды дамытуда осы оу орындарында мамандарды даярлауды аса маыздылыы длелденді;

- 1991-2008 жж ксіби лицейлер мен колледждерді дамытуды негізгі баыттары натылана крсетілді;

- техникалы жне ксіби оу орындарыны нарыты экономикаа лайыты бейімделген жмысшылар мен орта білімді мамандарды дайындаудаы трлері мен тсілдері саралана, жйелі трде крсетілді;

- нерксіп, ауылшаруашылыы салаларына аса ажетті маман иелерін дайындаудаы колледждер мен лицейлерді орны мен рлі мраат жне ылыми зерттеу арылы жаа ырынан негізделді;

- экономикалы дадарыс жылдары барысындаы лицейлер мен колледждердегі аражат мселелеріне байланысты туындаан иындытар мерзімді баспасз жне мраат жаттары арылы ылыми негізде дйектелініп, осы оу орындарыны нарыты экономика талабына сай бейімделуіні басты ырлары натыланды;

- ксіби лицейлер мен колледждерді дамытудаы материалды-техникалы базасы мен оны ндіріс орындарымен байланысы мраат материалдары мен баса деректер негізінде зерделенді;

- лицейлер мен колледждерді білім беру трлері мен тсілдері лемдік стандарта сйкестігілігі аныталды;

- ксіби техникалы оу орындарыны маман оытушылармен амтамасыз етілуі барысы мен оларды біліктілігін ктеру мселелері жаа мраат деректерімен толытырыла айындалып, ылыми баа берілді.

Зерттеуді сыннан туі. Диссертациялы жмыс БМ К Ш.Ш.Улиханов атындаы Тарих жне этнология институтыны азіргі заман тарихы жне ылыми апараттар блімінде орындалып, осы жне Кеес дуіріндегі азастан тарихы блімдеріні кеейтілген мжілісінде талыланып, орауа сынылды.

Зерттеу нтижелері мен орытындылары жалпы 1 монографияда, 33 ылыми ебектерде, оны ішінде ылым жне Білім саласындаы Баылау комитеті бекіткен ылыми басылымдар тізіміне сйкес – 16, зге ылыми басылымдарда – 4, шетелдік басылымдарда – 4 жарияланып, халыаралы жне республикалы конференцияларда 9 баяндама кпшілік назарына сынылып, материалдар жинатарында басылды.

Диссертацияны рылымы: Ала ойан масаты мен міндеттерге байланысты диссертациялы жмысты рылымын кіріспе, 5 тарау жне орытынды мен пайдаланылан дебиеттер тізімі райды.

НЕГІЗГІ БЛІМ

Жмысты кіріспе блімінде диссертациялы жмыса жалпы сипаттама беріліп, таырыпты зектілігі негізделіп, жмысты зерттеу нысаны, масаты мен міндеттері, ылыми жаалыы, методологиялы негіздері, хронологиялы ауымы, практикалы маызы жне орауа сынылатын негізгі тжырымдар крсетілген.

«Зерттеу жмысыны тарихнамасы, дерек кздері жне дістемесі» деп аталатын бірінші тарауда таырыпты теориялы-дістемелік негіздемесі мен тарихнамасы арастырылып, дерек кздеріне талдау жасалды.

«Зерттеуді теориясы мен дістемесі» атты блімінде зерттеу ижмысына атысты теориялы-дістемелік станымдар мен тжырымдар баяндалды.

Теориялы, йымды жне жоспарлы зерттеу трысынан аланда ылым шындыты белгілі бір саласын тану шін ртрлі діс-тсілдерді пайдаланады. Сондытан ылым туралы айтанда зерттейтін пнін ана атап оймайды, оны абылдау дісін де ескереді. Бдан шыатын орытынды, ылымны тсілі азды-кпті траты жне маызды. Мні жаынан ылым пнді жне тсілді де анытайды.

Бір жаынан алып араанда ылым тсіл мен теорияны диалектикалы бірлігі болып саналады. Тсілді жйелі білім алу трысынан араанда ылымнан блуге болмайды. Себебі тсілді зі де шындыа жетудегі ілім болып саналады. ылыми танымны тсілі туралы ілімді дістеме деп атайды.

Диссертацияны дістемелік негізін ылыми танымны объективтілік, тарихилы, жйелілік, детерменизм жне даму трізді мбебап аидалары алады. Мысалы, тарихи принцип республикамызда техникалы жне ксіби білімні даму кезедерін, оны оам міріндегі орнын, ондаы сапалы згерістерді, осылара сер еткен наты тарихи жадайды тжырымдауа тікелей ммкіндік жасады. Даму принципі ксіби білімні білім жйесіні рамдас блімінен экономикалы жйені рамдас бліміне айналып отырандыын длелдейді. Еліміз демократиялы оамды толы орнатып, мемлекеттікті ныайту шін шикізат шыарушы елден (бл кеестік кезені 70 жылын жне туелсіздікті 15 жылын амтыды) шыарылан німді жаа технология негізінде деуші елге айналды. Индустриалды-инновациялы бадарламаны енгізіп, бсекеге абілетті 50 елді рамына осылу шін жаа технологияны мегере алатын жан-жаты абілетті жмысшылар мен орта білімді мамандар ажет. Онсыз халыа ызмет крсетуді сан ырлы салалары арыштап дами алмайды. Бл дамыан елдерді тжірибесі. Бл тарихи міндетті ксіби білім жйесі атарады. Сондытан да жоарыда жазанымыздай, бл жйе экономиканы да рамдас бліміне айналып отыр.

зара те жекеменшік алыптасып, стемдікке айналып отыранда ксіпорындар бсекеге абілетті жмысшылар мен орта білімді мамандарсыз з міндеттерін атара алмайды. Бізді бл жйені даму процесін зерттеуіміз оны жеке адам жне оам міріне тікелей тиімді экономикалы жне леуметтік рлі мен маызын анытауа ммкіндік берді.

Диссертацияны дістемелік тырына лайыты тсілдерді олдануа лкен мн берілді. Автор ылыми танымны талдау, салыстыру, зерделеуді санды дісі, синтез трізді дістемелеріне ара сйейді. Талдау дісі ксіби білім беруді зара байланыстарын, сапалы мнін, табиатын крсетуге ол жеткізді. Салыстыру дісі ксіби білімні экономикалы жне халыа ызмет ету саласыны р трлі, р ырлы салаларына тарайтындыын, ажеттілігін жне оларды тиімділігін арттыруды негізі екендігін анытауа ммкіндік береді. Талдау дісіні таы бір ерекшелігі – жекеменшік стем болып тран оамда адам мірі оны ксібіне байланыстыын, соан сйкес ксіпті бірде тозып, бірде жаару орын алатындыын анытауа ммкіндік берді. Бл талапа сйкес адам бкіл з мірінде оумен, алан ксібін дамытумен айналысу ажеттілігі туындайтындыын, ажеттілігін тсінеді.

Республикамызда ксіби-техникалы білім жйесіні даму кезедерін, ксіпті адам жне оам міріндегі орнын, ондаы сапалы згерістерді, олара сер еткен наты тарихи жадайды тжырымдауа тікелей жадай жасады. ылыми танымны тарихилы принципін басшылыа ала отырып, біз з зерттеуімізде ксіптік-техникалы білім жйесіні алыптасуыны бірнеше кезедерін анытады. Халыа білім беру жйесі сияты ксіби-техникалы білім саласы да белгілі алыптасу кезедерін басынан ткізді. Зерттеуді тарихи принципін анытаанда ксіптік-техникалы жйені тарихын зерттеген Ф.К. Михайловты, Т. ожамловты, М.Х.Асылбековты, С.Б. Нрмхамедовты, Н.Г. Панны, С.М. Слейменовты, Н.А. Гуляевты, А.Г. Сармурзинні, Н.Р. Кнхожаевты баса да осы саланы зерттеген белгілі алымдарды, кеестік кезеде жазылан аламынан туан дниелерді басшылыа алды.

Адам баласы оам дамуыны р кезеінде халыа ксіби білім беру ісіне назар аударылан болатын-ды. Орта асырлы Шыысты ататы ойшылдары Ибн Сины, Аль-Бруни, Ибн-Хальдун таы басаларды ебектерінде балаларды ебекке трбиелеу мселелеріне айтарлытай назар аударылан. Кемегер Ыбырай Алтынсарин тек адал ебек ана адам зат баытыны негізі деп есептеген. Ал лы Абай ебек ету керек, ксіпті иесі болу адам міріні бір саласы деді. «Егер мал керек болса, олнер йренбек керек. Алдау оспай адал ебегін сатан олнерші азаты тресі сол», - деген Абай.

ылыми теория мен методологияны тарихи жне жйелілік тсілі азастанда білім беру процесі за жылдарда кеестік лгі (модель) білім жйесі негізінде тарихи дамыандыын крсетті. Оны жаымды жаы халы барасыны білім алуына жол ашытыы болды, ксіби-техникалы оу орындары рбір ауданда, алаларда, облыстарда болды, училищелер мен техникумдара оушы абылдау ке трде іске асырылды, рбір ксіби білім алам деуші жастара толы ммкіндік жасалды, тіректік мекемелер институты мір срді.

Сонымен атар бл теориялы-методологиялы атынас ксіби-техникалы жйені тмендегідей кемшіліктеріні бетін ашуа да ммкіндік берді. Ксіби-техникалы оу орындарыны лемдік білім процесімен байланысы болмады. Еліміз лемдік ауымдастыа енуіне байланысты бл кемшілікті жоюды масатында біз ашы жне жаын шетелдер ксіби-техникалы білім жйесін орытты.

«Зерттеу жмысыны тарихнамасы мен дереккзі» атты блімінде колледждер мен лицейлерді алыптасу тарихыны зерттелу барысы мен деректік негізі талданып крсетіледі.

1960-1990 жылдарды аралыында ксіби-техникалы оу орындарыны пайда болу, алыптасуы жне даму тарихы туралы кптеген ылыми ебектер жары крді, ылыми диссертациялар оралды. Оларды ішінде бізді зерттеуімізге тікелей атысты Ф.К. Михайлов, Т. ожамлов, М.Х. Асылбеков, С.Б. Нрахмедов, Н.Г. Пан, С.М. Слейменов, Н.А. Гуляев, А.Г. Сармрзин, Т.В. Шегайды ылыми зерттеу ебектерін айтуымыза болады [5]. Бл ебектерде ксіби-техникалы училищелерді р кезедердегі даму тарихы, оу-материалды базасы, экономикасы, экономиканы сан трлі салаларын аматамасыз етуге дайындалан маман жмысшылар, мамандыты трлері, оытушылар рамы туралы натылы материалдар орытылан. Дегенмен аталмыш авторларды ебектерінде ксіби-техникалы оу орындарыны атаран ызметтері шан-теіз екендігі, ел экономикасыны барлы салаларын мамандыы белгілі дегейде жоары жастармен амтамасыз етіп отыраны баяндаланымен де, олардаы оуды жйесі, оны трлері мен тсілдері жайында наты айтылмайды. ндіріс орындарында кзге тскен озаттарды тек ксіптік-техникалы оу орындарын бітіргендігі жнінде мліметтер келітірлген. Зерттеу жмысы барысында жоарыда аталан авторларды ктерген ойлары мен орытындылары басшылыа алды.

Маман-жмысшыларды дайындау Н.Р. Кнхожаев, А. Сармрзинні клемді ебектерінде белгілі орын алан [6]. Бл ебектерде ксіби-техникалы оу орындарын бітірушілерді ел экономикасыны ртрлі салаларын маман жмысшылармен амтамасыз етудегі рліне ке трде тоталан, ал Н.Р. Кнхожаевты «Тжірибе мен шеберлік – жастара» атты кітапшасында ксіби-техникалы оу орындарын бітірушілерді шеберлігіні артуына, сіресе селолы оу орнын бітірушілерді жмыса орналасуына белгілі орын берілген.

70-жылдарда ксіби-техникалы училищелерді ксіби жмысшылар дайындаудаы териялы негізі туралы да бірнеше ебектер мірге келді. Соларды негізгілеріні біріне академик С.Я. Батышевты, сол кездерде КСРО мемлекеттік ксіптік-техникалы комитетіні сол мерзімдегі траасы болан А.А. Булгаковты монографиялы ебектерін атап туімізге болады. Онда ксіптік-техникалы оу жйесіні пайда болуы, дамуы, болашаы айындалды, сонымен атар бларда жмысшы мамандыын алу шін оып жатан жастарды ебекке баулу, тжірибелі жмыстармен ынталандыру, оларды оу бітіргеннен кейін мамандыы бойынша тиісті орындара орналастыру барысындаы жетістіктер мен кемшіліктер барысына баса назар аударылып, ылыми негізделді [7].

80-жылдара дейінгі маман-жмысшылар дайындау жне оларды орны М.Ж. Тшенов, С.К. Жаыпбеков, М.К. ойгелдиев, Т.С. Садыов, В.И.Кузнецов, Т.К. Бертисконов жне т.б. алымдарды ылыми ебектері мен диссертацияларында жан-жаты арастырылып, зерттелді. Біра авторлар ндіріс орындары аталан оу орындарыны тлектерін пайдалануы аншалыты тиімді боландыын атамаан [8].

алымдар Э.А. Тркебаев пен Р.Т. Садыов, С. Бектров, В.А. Бабкина жне А. ошановтар [9] ылыми ебектерінде 1959-1980 жылдар аралыындаы ауыр нерксіп саласындаы ылыми-техникалы прогресс мселесін, соан сйкес осы саладаы разрядтары тмен жмысшыларды саныны кемігенін жне оларды ксіби-техникалы оу орындарын бітірушілерді есебінен толытырыланын орытады.

Республиканы сол кездерде ксіби-техникалы мемлекеттік комитетіні траасы болан И.А. Афонов, халы аарту саласыны министрі К.А. Айманов пен К.Б. Балахметов, С.М. Яренская жне Л.З. Рустемов ебектерінде де 70 жж. оу орындарыны жалпы жадайы жне болашаы аныталса [10], ал техникумдарда орта буын мамандар дайындау барысын Р.Я. Байлыбеков пен С.М. Сахов кандидатты диссертациялы зерттеулерінде арау еткен [11]. Р.Я. Байлыбековты зерттеу жмысында зоотехник, ветеринарлы дрігер, баса да мал шаруашылы саласын орта буын мамандарымен амтамасыз ету мселесінде статистикалы мліметтер жан-жаты келтіріп, ал оу орындарыны олардан баса да мал шаруашылыына орта буын мамандар дайындауын жеткіліксіз екендігін айындап крсеткен.

Ал С.М. Сахов диссертациялы жмысынан оу орындарына атысты кеестік идеология барысыны ыпалын аара отырып, арнаулы орта білімді мамандарды ел экономикасы мен мдениетіні талабына сйкес дайындалу жне оларды анааттандыруына аз назар аударыландыын байауымыза болады. Бл жмыста оу орындарын бітірген жастарды жмыспен амтамасыз етілуі, арнаулы орта білімді малім, трбиеші жне денсаулы сатау саласыны мамандарын дайындау барысы аныталмаан. Мнда мселені тек партиялы трыдан ана арау бл оу орындарыны болашаын анытауа, трлі сыныстар енгізуге жеткілікті ммкіндік бермеген, автор сонымен атар, арнаулы орта білімді мамандар ндіріс орындарыны ндірістік ажеттілігін теуі жне жмыс берушілерді пікірі зерттелмеген, автор оларды санды крсеткіштерін орытумен айналысан. Автор зіне дейін арнаулы орта білімді мамандар дайындауды тарихыны зерттелмегендігін баса крсетеді. Ол орынды, себебі жоарыда біз атаан, баса да зерттеушілер, экономиканы трлі салаларын орыта отырып, оларды орта білімді мамандармен амтамасыз ету мселесіне назарды статистикалы мліметтер трысынан араан. Жалпы республика тарихында арнаулы орта білім жйесіні тарихын зерттеу ылыми трыда арнайы мселе болып з мнісінде ойылмаан.

Арнаулы орта оу орындарыны тарихнамасын айтанда Р.С. Шимашованы «азастан Республикасында педагогикалы училищелерді пайда болуы, алыптасуы жне даму тарихы» (1920-1990 ж.ж) [12] атты диссертациясы тарих ылымдарыны кандидаты дрежесін алуа арналып жазылан.

Диссертациялы жмыста. дайбергенов, Х. бжанов, Н. Кенжебаев, Б. бжаппарова, Ж. Тасынов, Ж. арасов, Э. лпейсов, Л. Гуревич, С. алдыбекова, О. Амелин, Р. Розенбург, А. Ишмханбетов, С. убкіров, О. Рыбаков, Г. Овшинникова сияты алымдарды интеллигенцияны алыптасуы, дамуы, леуметтік бейнесі туралы ылыми ебектерін, диссертацияларын пайдалануа тырысты [13]. Аталмыш авторларды жмыстарында арнаулы орта білім мамандарыны интеллигенцияны рамын толытыруы мен алыптастыруындаы орнына аз назар аударылан.

Соы 15 жылды ішінде шыан Ч. Мусин, А. Кзембайлы, Е. біл, Э.бдкімлы жне баса да зерттеушілер азастан тарихыны келелі мселелерін зерттеуге атысты ебектерінде білім жйесі, оны ішінде ксіби лицей жне колледждерді алыптасуы мен даму тенденциясына ыса да болса белгілі орын беруге тырысан [14]. Соларды ішінде алым Н.Р. Кнхожаев «Туелсіз азастан тарихы» [15] атты ылыми ебегінде ксіби лицейлер мен колледждерді жаа жадайдаы жмысын ысаша орытып, ксіби білім алуды адамны сапасы деп есептеп, оларды ебек нарыыны жмыс берушілерді талабына сйкес жргізіліп жатан жмыстарына баа берген.

азастан Республикасындаы колледждер мен лицейлерді алыптасу тарихы мен даму барысын зерттеуде мраатты жаттар, жарияланан жаттар мен материалдар жинаы, библиографиялы крсеткіштер мен мерзімді баспасз материалдары дерек ретінде айналыма тартылды.

Зерттеу жмысымызды деректік кзіне азастан Республикасы кіметіні, Парламентіні, Білім жне ылым министрлігіні бастауыш жне орта ксіби білім туралы задары, за актілері, аулылары, бйрытары жне ртрлі нсаулары, ережелері, ксіби білімні задылы негіздері жатады. 1991-2008 жж. колледждер мен лицейлерді алыптасуы мен даму тарихына байланысты бар жаттарды кіметіні абылданан аулы-арарлар мен нсауларынан, стенографиялы, статистикалы, актілер жинаыны есептері алынды. Сонымен атар Р-ны техникалы жне ксіптік білім беруді дамытуды 2008-2012 жылдара арналан Мемлекеттік Бадарламасын басшылыа алды.

Мраатты жаттарды жинастыру ісі азастандаы мрааттарда жргізілді. Зерттеу жмысына мынадай мраатты: азастан Республикасыны Президент мрааты, азастан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мрааты, Талдыоран, Алматы облысты мрааттарыны жаттары дерек ретінде тартылды. Осы аталан мрааттарда саталан Кеестік жйе тсындаы ксіптік-техникалы оу орындары мен елімізді туелсіздік аланнан кейін рылан колледждер мен лицейлер тарихына атысты жатты деректер алынып, салыстырмалы трде талдау нысанына айналды.

азастан Республикасыны мемлекеттік мраатыны 1137, 1692, 1720, 1890, 2265, 2270 орларынан Білім министрлігіні оу орындарыны за жылы ызметі, Х-ХІ бесжылдытаы оуды бітірген маман жмысшыларды санды жне сапалы рамы, орта білім беретін 309 ксіптік-техникалы оу орындарыны іс-рекеті, Халы аарту министрлігіне арайтын колледждерде (техникумдар) 1991-1994, 1998 жылдардаы студенттер абылдау барысы мен оларды бітіргендер туралы рбір оу орындары бойынша жазбаша жне статистикалы материалдар, Халы аарту министрлігіне арайтын колледждер мен ксіби лицейлерді 2001-2005 жылдар арасындаы жмысы туралы жне оларды рбір жекелеген облыстарда жмыса орналасандыы, оу-материалды базасы, мамандар рамы, ауылшаруашылы министрлігіне арайтын колледждерде 1991-1998 жылдарда рбір мамандытар бойынша студенттер абылдау, оларды бітірушілер туралы, студенттерді лтты рамы, оу лгірімдері, оытушыларды біліктіліктері туралы мліметтерді кеінен алып пайдаланылды.

азастан Президентіні 708-орынан ксіби-техникалы оу орындарыны 1990 жылды басындаы оу-материалды базасына сипаттама берген, инженер-педагог мамандар мен ызметкерлерді пайызын крсеткен, 629-орда ксіби-техникалы мектептерді республика жоары оу орындарын бітіруші жас стаздарды есебінен толытырыландыын баяндаан, педучилище малімдерін аттестаттаудан ткізуді орытындысы мен оларды жмысын талдау туралы жаттар ылыми айналыма енгізілді.

Сонымен атар Алматы облысы мраатыны 499 орындаы ксіби лицейлер мен колледждердегі 1997-2000 оу жылындаы оу-трбие жмыстары, оуды бітірушілерді жмыса орналасуы туралы материалдар мен Талдыоран облысы мраатыны 2250-орында саталан осы облысты ксіби лицейлері мен колледждеріні 1993-2000 жылдар арасында оушылар абылдауы, оларды бітірушілерді жмыса орналасуы жне трлі жаа мамандытар бойынша оларды дайындаулары жайлы кптеген наты материалдар олданыса тартылды.

1991-2008 жылдар аралыындаы колледждер мен лицейлерді алыптасу тарихы мен даму барысын айындауда «Егемен азастан», «Алматы Ашамы», «Орталы азастан», «азастан малімі», «Семей таы», «Атырау», «Отстік азастан», «Жетісу», «Жас Алаш», «Президент жне халы», «Атбе», «Орал ірі», «аза елі», «Астана хабары» «Денсаулы» жне т.б. газет-журнал материалдары негізгі дерек кзі болып табылады.

Бларды ішінен 1990-2006 жылдары «Егемен азастан» газетінде ксіби лицейлер мен колледждер туралы – 65, «азастан мектебі» журналында – 45, «азастан малімі» газетінде – 48 маалалар диссертациялы жмыса негіз болды.

«1991-2000 жылдарындаы ксіби лицейлер мен колледждерді тарихи алыптасуы» деп аталатын екінші тарауда аталмыш жылдар аралыындаы ксіби лицейлер мен колледждерді алыптасу тарихы жне оларды ебек нарыына бейімделуі жан-жаты арастырылады.

азастанны туелсіздігін жариялап, нарыты экономикаа кшіп, оамны даму баыты рт жааша арнаа ауысан жадайда техникалы жне ксіптік білім беру жйесі де айта рылуды брыны згерістерден млдем ты да жаа кезеіне енді. Бл тста азастан Республикасыны жаа Конституциясы жне «Білім туралы» Заы да абылданып, брыы ксіби-техникалы мектеп лицейге, ал техникумдар колледждерге айналды. 1991-1999 жылдар аралыында экономикалы, одан туындаан леуметтік жне ебек нарыындаы дадарыстара байланысты ксіби-техникалы училищелер жне оан абылданатын оушылар саны айтарлытай ысарды. Осы жылдарда ксіби-техникалы оу орындарыны саны 471-ден 1998 жылы 302-ге дейін ысарды, оны ішінде 97-і селолы училищелер еді.

Кейбір жекелеген облыстарда да осы жылдарда ксітпік-техникалы оу орындарын тым кп ысартылды. Мселен, араанды облысы бойынша – 16, Жамбыл облысы бойынша – 9, останай облысы бойынша – 10, Солтстік азастан облысы бойынша – 5, баса облыстарда осы тріздес оу орындары ысаруа тскен. Сонымен атар оушылар саны 225 мынан 94,9 дейін, яни 2,5 есеге кеміді. Дайындалан жмысшыларды саны 146 мынан 50,6 мыа кеміген. Міне, осындай жадайда ксіптік-техникалы лицейлер дадарыса шырады. Бл оу орындары здеріні пайда болып, мірге келген кездерінен бастап-а дадарыса шырауыны тере негізі аланан. Оларды бітіргендерді ксіби мамандыы тмен болды, олар мектептерде лгірімі нашар, тртіп бзан оушылар есебінен толытырылды. Кеестік кезеде оларды бітіргендер жмыса жолдамамен іске асырылды, жмыс беруші оны шеберлігі, икемділігі жо болса да абылдады.

Ксіби-техникалы оу орындарын бітіргендер жмыс таба алмай жатанымен жаа меншік иелері з шаруашылытарын жргізу шін маман жмысшыларды кн сайын ажет ете бастады.

1988 жылы республика ксіби-техникалы комитеті жне оны жергілікті йымдары таратылды да, бл жйе Халы аарту министрлігіне жне р трлі салалы министрліктерге блініп берілді. Халы аарту министрлігінде ксіби-техникалы білім бас басармасы рылды, ал облыстарда да осындай згерістер болды. Халы аарту министрлігі жне оны жергілікті йымдары ксіби-техникалы оу орындарын осындай ауыр жадайда басаруа дрменсіз болды, тжірибелері жетіспеді. Міне, осындай еріктен тыс пайда болан экономикалы дадарыс жылдарында халы шаруашылыыны сан ырлы салаларын маман жмысшылармен амтамасыз ету кн тртібіндегі негізгі мселені біріне айналды, ол усырып арап отыру ммкін еместігін мір талабы крсетті.

Халы аарту министрлігіні 1996 жылды 27 мамыр кнгі № 152 бйрыы бойынша азастан Республикасы ксіби-техникалы оу орындары оу-дістемелік басармасы рылымы мен облысты ксіби-техникалы білім беру оу дістемелік кабинеттері туралы Ереже бекітілді.

Трлі мамандытара даярлауда айматы жне территориялы ерекшеліктерге сйкес оу жоспарлары мен бадарламасын жасап пайдалануды жне оу мерзіміні кп ырлы болуы масатында Халы аарту министрлігі «азастан Республикасы ксіби-техникалы мектептеріне арналан оу жоспарыны жаа лгілері» жатын жасап, бекітті. Бл оу жоспарларында жекеленген ксіп трлері бойынша ндірістік оу мен практика лесі 30–40 пайызды райтын болды.

Экономикалы дадарыстан шыуды сан-салалы тсілдері іздестірілді. Соны ішінде нарыты экономиканы талабына бейімделу процесі жргізілді. Біріншіден, оу-материалды базасы нашар оу орындары базасы жасы оу орындарымен осылды, яни оу орындарыны саныны кемуі сапалы згерістерге жеткізді. Республика бойынша 126 селолы лицейлер алды. Бірігу нтижесінде ірі оу орындары пайда болды. Екіншіден, ксіби лицей жымдары ебек нарыына ажетті мамандарды зерттеді, оларды анытады, сапалы трде дайындауа кірісті. ыса мерзімде 70 жаа ксіп маманды трлері пайда болды. шіншіден, дадарыс кезінде аржыны жетіспегендігінен шыу шін оу шеберханаларында трлі бйымдарды шыарып жне селолы лицейлерді оу шаруашылыынан шыарылан німдерді сату арылы аржы табуа мжбр болды, ал аржы жалаыа, трлі саймандар алуа жмсалды.

Осы йымды жмыстарды нтижесінде ксіби лицейлер дадарыстан шыып сапалы маман жмысшылар дайындау ісінде бірсыпыра табыстара жетті, з болашатарыны негізін алады.

Ебек нарыыны талаптарына орай маманды трлері де айта аралып бекітілді. Оны талабына жауап бере алатын жаадан мірге келген ксіптер: жеке автосервисті йымдастырушысы, шаын ксіп иелері, ауыл шаруашылыы ндірісіні фермер-жалгері, бау-баша ожайыны, аспаз, наубайшы, кондитер, даяшы, слесарь-жндеуші, нерксіп жабдытарын реттеуші, тоазытыш ондырыларыны машинисі, электр жабдытары мен трмысты техниканы жндеу жне ызмет крсету шебері, бармен (шет тілі оса оытылады), гувернант (гувернер), конфетші, бисквитші, метродель, тігінші, тігін шеберханасыны иесі, шаштараз, макияж жасаушы т.б.

Батыс азастан, Алматы, Талдыоран, Атбе, останай, Солтстік азастан баса да облыстарды Алматы аласыны ксіби лицейлері нарыты экономиканы талабына тез арынмен бейімделе алды.

Республика бойынша 1996 жылды 9 айы ішінде оу шеберханалары мен оу шаруашылытары шыаран німні клемі 171,5 млн тегені рады, бл 1995 жылы крсеткішке араанда 120 млн тегеге арты еді. Демек, 1996 жылы рбір оу орны орта есеппен 507,4 мы тегені німін ндірген. Алматы облысыны ксіби лицейлеріні 1998 жылды 9 айында оу шеберханалары жне оу шаруашылытары 23 млн тегені німін, 714 мы тегені халы ттыну тауарларын, 2 млн 210 мы тегені ауылшаруашылы німдерін шыаран, коммерциялы іс рекеттен 1 млн 135 мы теге табыс тапан. Облысты № 5, 2, 4, 6, 13, 8 ксіби лицейлері белгілі табыстара ол жеткізді [16].

Мндай нтиже жаынан Шыыс азастан облысыны оу орындары – 19,7, Жезазан – 11,2, Маыстау – 8,2, Павлодар – 18,3, Солтстік азастан – 16,6, Торай – 13,4 миллион тегені бйымдарын дайындап, іскерлік лгілерін крсетті.

Атбе облысында 1997-1998 оу жылында 15 ксіптік-техникалы лицей жмыс істеді, осы мерзімге дейін 9 лицей бірікті. Ала аласындаы №2 жне №6 ксіптік лицейлер біріктірілді. Атбедегі №5 ксіптік лицей, №3, №7 жне №8 лицейлер біріктірілді. Олар ебек нарыы талап ететін жаа жмысшыларды дайындауа кірісті: аспаз-кондитер, сатушы, йелдерді жеіл киімдерін тігетін пішуші – шебер, тігінші, крме жне блшек сауда желісіні коммерсанты, шет тілін білетін аспаз-даяшы, бухгалтерлік есепті мегерген коммерсант. Осы облысты Ойыл ауданындаы №9 жне №10 училищелер бірігіп ебек нарыыны талабына сйкес фермер-бухгалтер, экономист-менеджер мамандарын дайындай бастады [17].

Батыс азастан облысында 29 лицейден 21-і алды, аладаы №4,6 лицейлер №5 лицеймен бірігуі нтижесінде оны оу-материалды базасы лдеайда ныая тсті. Лицей жымы аса зор ыждааттыпен андай жаа маман-жмысшылар ажеттігін зерттеуге кірісті. Лицей компьютерде жмыс істей алатын секретарь-референт, аспаз, тігінші, шаштараз дайындауа кірісті. 1 жыл 10 ай мерзімде оитын жеке автосервис, автоклікті дейтін жне оан ызмет ететін механик дайындай бастады. Блар 1998-1999 жылдары тгелдей жмыса орналасты. Лицей 2 жыл 10 айда бітіретін банкі ісін білетін ЭВМ-ны оператор-программистерін дайындауа кірісті. 1 жыл 10 айда бітіретін радиотелевизиялы аппаратты дейтін жне ызмет ететін механиктерді дайындады. Оытушылар мен оу шеберлеріні жоары ксібі з істеріне икемділігі, кабинеттер мен шеберханаларды жасы жабдыталандыы, ебек нарыына бейімделгендігі з нтижесін берді, лицейді 840 оушысыны 70 пайызы «4» жне «5» деген бааа лгерді, 2000-2001 оу жылында облысты жарыста лицейді аылшын тілі кабинеті бірінші орынды иеленді.

Солтстік азастан облысында 12 ксіби лицей бірігіп 16 лицей алды. Осы облысты Есіл ауданындаы 3 лицей бірігіп, №19 лицейге осылды, сйтіп, 19 маманды бойынша жмысшылар дайындауа кірісті.

1997-2001 жылдары осымша табыс алан лицейді оу шаруашылыы кпсалалы оу-ндірістік рылыма айналан, ол азіргі заманы оу-материалды жабдытармен жасаталан. Лицей бидай, арпа, слы, картоп, таматы даылдар, ккніс еккен, ст, ет алады, ауылшаруашылы техникалары жнделеді жне олара ызмет крсетеді. Лицейді басалармен осылу нтижесінде 1710 гектар жері, 250 бас шоша, 28 ірі арасы, 34 жылысы болан.

1991-1999 жылдар аралыында экономикалы дадарыс орта буын мамандар дайындайтын колледждерді де амтыды. Оларда, егер де 1990 – 1991 оу жылында 247 мы оушы болса, 1999-2000 оу жылында 142 мыа дейін кеміген, яни 100 мыа, ал оуды бітірушілер саны осы жылдарда 69,8-ден 52,0 мыа дейін ысарды. Еліміз нарыты атынаса кшкен жылдарда оу орындарын стайтын аражат кеми бастады, оуды бітірушілерге де сраным азая бастады, оларды кеестік жылдарда алан мамандытарыны сапасы жмыс берушілерді анааттандырмады.

50 жылды тарихы бар Астанадаы азастан ттыну оамыны сауда-экономикалы колледжі осы жылдарда 120 адамнан тратын «бухгалтерлік есеп» жне «товароведения» мамандарын дайындайтын жыл сайын 500 маман дайындайтын елге танымалы ттыну кооперациясыны 134 арнаулы орта буын мамандарын дайындайтын оу орындарыны ішінде зіні адірлі орнын тапан оу орнына айналса, Орал газ, мнай жне салалы технологиялар колледжі алашыларды бірі болып нарыты экономикаа тез трде бейімделіп, жыл сайын орта есеппен мнай, газ, баса да нерксіп, рылыс жне ауыл шаруашылыына 600-ден астам ксіби мамандыы жоары мамандар дайындап келеді. Мнда 1993-1996 жылдары 400 – 450 оушылар оитын болса, 2006 жылы кндізгі блімде – 1790, оны 702-сі бюджет есебінен оыды, мемлекеттік тапсырыс 275, оны 175-і мемлекеттік тілде оыды. Егер колледжде оу 1992-1993 жылдарда 8 ксіп бойынша жргізілсе, 2006 жылы 31 ксіп (маманды) бойынша жргізілді.

Петропавл гуманитарлы-техникалы колледжі нерксіп, рылыс жне автоклік саласына р трлі салалы мамандар дайындап, оны тлектері ірі-ірі зауыттарды жне рылыс мекемелерін басарып, ндірістерде ебек етуде. Сондай-а Щучинскідегі гуманитарлы-техникалы, араанды политехникалы, Екібастз политехникалы колледждерінде білікті жмысшы мамандарын даярланды жне даярланып жатыр.

Колледждер мен лицейлерді бітірушілерді жмыса орналасуы да иындай бастады. Алматы облысында 12 колледж жмыс істеп, оларда оушылар 40 ксіп бойынша дайындалан. 1998 жылы бл оу орнына 682 оушы абылданса, 1999 жылы 255-а оушыны абылдады. Жамбыл, ызылорда, Атбе, Орал облыстарыны оу орындарын бітіргендер кпшілік жадайда здері жмыссыз алып, з беттерінше жмыс іздеуге мжбр болан [18].

Барлы оу орындары аржылы дадарысты бастарынан бір дегейде ткізген жо, оларды кейбіреулері йымдастыру жмыстарыны нтижесінде мір срулерін жоары дегейде жаластыра білді, ебек нарыыны талабын тсіне біліп, оан бейімделуді жолдары шін кресті.

1997-1999 жылдардаы кемшіліктерден саба алуды жаа лебі пайда болды, соны нтижесінде колледждер олда бар базаны тиімді пайдаланып, дадарыстан туындаан кемшіліктерді жее білді, з жмыстарын ілгері дамытуды алы шартын жасады. Республиканы колледждері, оларды жымдары ел экономикасына орта білімді мамандарды ажеттігін, онсыз экономиканы ктеруді жне халыа ызмет етуді ммкін еместігін тсінді.

«2000-2008 жылдардаы ксіби лицейлер мен колледждерді дамуы» атты шінші тарауда ксіби лицейлер мен колледждерді экономикалы жне леуметтік жадайы, ксіби лицейлерді, колледждерді даму тенденциясы, жмыссыздарды ксіби оыту жне айта дайындаудаы тарихи аспект, Ксіби лицейлер мен колледждерді халыаралы ксіби оу орындарымен байланысы талдана крсетіледі.

1999-2008 жылдар аралыында «Білім туралы» За абылдааннан кейін, бастауыш жне орта ксіби білім саласына атысты 100-ге жуы нормативтік ыты актілер жарияланды. Осы задардаы талаптара сйкес техникалы жне ксіби білім стандарты жасалынып, оулы жне оу-дістемелік кешендер дайындалды, оларды апараттандыру бадарламасы да жасалынды. Барлы облыстарда айматы «Кадр» бадарламасы жасалынып іске асырыла бастады.

Облыс кімшіліктері «леуметтік серіктестік» Заына сйкес маман жмысшылар мселесін шешу масатында облысты кеес жне леуметтік серіктестікке сйкес жмыс берушілер бірлестігімен біріккен келісім-шарттара ол оя бастады. Ксіби мектептер шін 128 ксіп бойынша жне 177 колледждерге арналан мемлекеттік стандарт ылыми сараптамадан ткізілді.

Оуды сапасын арттыру масатында оу орындары арасында республикалы конкурс-сайыс ткізіліп трды, бл шара оушыларды да, оу шеберлерін де ынталандырды, бл сайыстарды туіне жмыс берушілер де ынталы болды. Республикалы, облыс аралы сайыс-конкурстар кеестік кеестік кезеде ткізілмеген еді, ал азір бл шара осы кнге дейін іске асырылуда жне оуды, мамандыты сапасын арттыруа тікелей сер етуде.

2000-2007 жылдардаы білім жне ылым министрлігіні ала мжілісінде техникалы жне ксіби білім жйесіні жадайы 14 рет аралан, ал облыстар мен Алматы жне Астана аласы кімшіліктерінде жыл сайын аралан. Осы жылдарда 12 халыаралы конференция ткізілген [19].

Ксіби лицейлерді алыптасу жне дамуы жайлы задылы жне йымды негізі аланды. Ксіби лицейлер техникалы жне ксіби білім беруде, осы саланы бсекеге абілетті жмысшыларын дайындауда белгілі жетістіктерге ол жеткізді. 2001 – 2007 жылдарында 307 ксіби лицейлерде жыл сайын 105,5 мы оушы оыды. ндіріс орындарына ажетті мамандар мемлекеттік тапсырыс бойынша дайындалды, бл жаа технологияны енгізуге баытталан экономиканы талабы еді. Алайда, ксіби лицейлер облыс, аудан жне ала халыны сранысына сйкес техникалы мамандармен атар халыа ызмет ететін маман жмысшыларды да дайындап жатыр.

Ел экономикасыны алыпты даму жадайына тсуіне байланысты ксіби лицейлерге абылданатын оушылар саны жылдан жыла кбейе тсті. 2001 жылмен салыстыранда 2007 жылы оларда оитын оушылар саны 17 мыа кбейді, ал мемлекет есебінен оитын оушылар да 17 пайыза скен. 2007 жылы оыан 105,5 мы оушыны 92,1 мыы мемлекет аржысы есебінен оыды.

2005-2007 оу жылдарында оыан 105 мы оушыны 19,4 пайызы ауыл шаруашылыына, ызмет крсету саласына – 19,7, нерксіпке – 24,2, рылыса – 13, клік саласына – 10,3, экономика саласына – 4,6, мнай мен газа – 1,1, басалара – 7,7 пайызы дайындалан. Бдан кретініміз, оу орындары экономиканы жне халыа ызмет крсету салаларыны бріне маман жмысшылар дайындалу стінде.

Ксіби лицейлерді 1999-2000 жылы – 52,0, 2000-2001 жылы – 43,7, 2001 -2002 жылы – 49,7, 2002-2003 жылы – 59,9, 2003-2004 жылы – 60,4 мы мамандар бітіріп трлі салалара жмыса жіберілген [20]. Оларда 19443 мы оушы 9 сынып негізінде, ал 9023 оушы 11 сынып негізінде оыан. 34 ксіби лицей мемлекеттік емес деп есептелінеді, оларда 772 оушы 9-сынып, 3885 оушы 11-сынып негізінде оыан.

Ксіби лицейлер «азастан Республикасында білім беруді дамытуды техникалы ксіптік білім беруді 2008-2012 жж. арналан Мемлекеттік бадарламасын» іске асыру масатында арнайы іс-шаралар жасады, Р-ны «Білім заын», «Мемлекеттік Бадарламаны», Р-ы кіметіні 2000 жылды 13 мамырындаы №721 «азастан Республикасында бастауыш жне орта ксіптік білім беруді одан рі дамыту шараларын» басшылыа ала отырып з жмыстарын жетілдіре тсті.

азастанда, атап айтса ызылорда аласындаы №7, Астана аласындаы №3,17,16,22,13, Алматы аласындаы №8, Солтстік азастан облысыны №3, Батыс азастан облысыны №7, №9, араанды облысыны №6, №14, №19, останай облысыны №18, Семиозер, № 24 Забеловский, №29 Владимир, Алматы облысындаы №18 лицейі, Шыыс азастан облысыны №24 баса да лицейлер болды.

Солтстік азастан облысыны.Мсірепов атындаы №12 ксіби лицей (2005 ж. 50 жыл толан) жымы дадарыс жылдарында зіні оу-материалды базасын, тжірибелі оу шеберлерін сатап алды. Нарыты экономикаа ту, ебек нарыыны скеле талаптары лицей жмысындаы жаа кезе болды. Брыны тракторист, комбайнер, машина жргізушілерге осымша «ауылшаруашылы ндірісіні жне фермер шебері», «тракторист-машинист», «ВС» категориялы жргізуші, «й шаруашылыыны иесі» (хозяйка усадьбы), «аспазшы», «тігінші» мамандытарын дайындай бастады. Бл оу орнында 2002 ж. – 104, 2003 ж. – 120, 2004 ж. – 160 жастар оуды бітіріп, оларды 85 пайызы жмыса орналасан. Осы жылдарда 24 оушы ртрлі сайыстарда, здік орындарды жеіп алан. Лицейді 460 гектар егістік жері, зіні трактор, комбайндері, баса да ауылшаруашылы техникалары бар. Егістік жерді деу, егісті егу оны кту технологиялары, жинауы тгелдей оушыларды кшімен іске асырылан. Жерлеріні р гектарынан жыл сайын 18-20 центнерден нім алды. Ауылшаруашылы жмысын жргізуде, маман-жмысшылар дайындауда лицейді алыптасан дстрі бар. Осы жыл ішінде 24 мы маман жмысшылар: тракторист, жргізуші жне комбайнер дайындаан. Лицейді бітірген Н.А. Карпухин, П.М. Никифиров «Социалистік Ебек Ері» атаын иеленген, К. Сейтов «Ленин» орденімен марапатталан. Сондытан да аудан ебекшілері тарапынан лицей рметке бленуде, тжірибелі малімдер жымы алыптасан.

Солтстік азастан, Амола, останай, Атбе, Орал, баса да облыстарды селолы лицейлері ауылшаруашылы жмысы кезінде машина-трактор агрегаттарына техникалы ызмет крсететін звенолар йымдастыран. Бл облыстарды селолы лицейлеріні оушылары ндірістік тжірибені кешенді асты жинайтын топтар мен оларды рамына тіп отырды.

Республиканы 88 селолы лицейлері мал фермаларыны шопан-механизаторын, машинамен сауатын шебер, операторлар баса да маман-жмысшылар дайындауда. Мраат материалдарын сйенсек, 1955-1960 жылдары 6 училищеде ана мал оралары болан екен, ал 2005 жылы 3500 мал басына арналан оралар болан, оларды кпшілігінде мал басын р трлі ауруа шалдытырмайтын жадайлар жасалынан [21].

Ауыл шаруашылыы саласына маман-жмысшылар дайындау ісі тгелдей шешілген деп айтуа болмас. 2007 жылды басына дейін 24 селолы ауданда ксіби лицейлер жо. Ксіби лицейлерде авиация техникасы, теіз техникасы, химия техникасы мен технологиясы, ттыну тауарлары, энергетика, лазерлік ондырыларды юшысы, лифтер, т.б. мамандытар осы мерзімге дейін дайындалмай келеді.

2007 жылдан бастап жергілікті бюджет аржысы есебінен 2 ксіби лицей салынды. Жамбыл облысыны ланды ауданында 720 орынды жне останай облысыны амысты ауданында 360 орынды. Бл шаралар оушылар санын таы да 15 мыа кбейтуге ммкіндік берді.

Ел Президенті Н.. Назарбаевты халыа Жолдауына сйкес (2005 жыл, 18 апан) республикалы бюджет есебінен 4 аймааралы райсысы 700 орынды Атырау, Павлодар, Отстік азастан жне Шыыс азастан облыстарында ксіби лицейлер ашылады. 2007 жылды бірінші жартысында оларды жобалы-сметалы жаттары дайын болан. 2007 жылды мамыр айында Білім жне ылым министрі Ж.Тймебаев кімет отырысында есеп беріп, онда экономиканы р трлі салаларына азірді зінде 115 мыдай маман-жмысшылар жетіспейтінін хабарлады.

Ебек нарыыны білікті мамандара ажеттілігі техникалы жне ксіптік білім беретін оу орындарыны тлектері есебінен тек 30-40 пайыза ана анааттандырылады. Білікті мамандарды жетіспеушілігі рылыса – 9900, ауылшаруашылыына – 9600, машина жне жабдытар технологиясына – 7600, ызмет крсету саласына – 6800 адам. Білікті мамандара аса зрулік араанды облысында – 5410, Шыыс азастан облысында – 4921, останай облысында – 3711, Астана аласында – 3175 мамандарды ажет етеді.

2007 жылы 20 арашада кімет басшысы К. Мсімов кімет отырысын ткізді, онда техникалы жне ксіби мамандыты дайындауды жасарту мселесі талыланды. Білікті кадрлара деген сраныс араанды облысында – 5400 адама, Шыыс азастанда 5 мыа дейіні артты. Осы отырыста Экономика жне бюджетті жоспарлау министрі Б.Слтанов мемлекеттік бюджетті масатты трансфертінен Астанада 850,3 млн тегеге, араанды облысыны араралы аласында 552,1 млн тегеге салыну жоспарланан ксіби мектептерді іргетасы алана бастаанын хабарлады.

кімет отырысында техникалы жне ксіби білім беретін оу орындарыны жетіспейтінін ескеріп, азастанны леуметтік-экономикалы дамуыны орта мерзімді кезеіні жоспары негізінде 2008 – 2010 жылдары жалпы ны 22 млрд 896 млн теге болатын техникалы жне ксіби білім беретін 24 оу орны салыну жоспарлананы аталды. Сондай-а оу орындарыны зертхана, шеберханаларын жаалап, жаа ондырылармен жабдытау арастырылды. Ксіби білімні 48 лицей мен колледждерге жатахана салу жоспарлананы аталды.

азастан Республикасыны техникалы жне ксіптік білім беретін оу орындарындаы білім алушылар контингенті 2007 жылы 1 атара 55 700 адамды рады. Оны ішінде колледждерде – 45 525 адам, ксіптік мектептерде (лицейлерде) – 108175 адам оыды. Ксіптік мектептерде (лицейлерде) білім алушыларды 93 пайызы жне колледждерде білім алушыларды 16 пайызы мемлекеттік бюджет есебінен оыды [22].

Жалпы 122 колледждерде 109,4 мы адамды рады, яни барлы оушыларды 27,7 пайызын рады. Олар: «клік техникасы» жне «клікті пайдалану», «информатика жне есептеу техникасы», мнай-газ ісі бойынша, «Электротехника», «рылыс жне коммуналды шаруашылы», «Байланыс, радиоэлектротехника жне телекоммуникация», «Автоматика жне басару», «Тау ісі жне металлургия», «Машина технологиясы», «Электромашина рылысы», «Электро жне электромеханикасы», «Геодезия жне картография», «Геотабии азбаларды зерттеу», «Полиграфия», «Энергетика», «Теіз техникасы» т.б. орта буын мамандары. Дегенмен колледждерде рылыс кпірі, гидроэнергетика жне гидравлика электрстанциялары, аэрофотограмметрия, кркем керамика, ветеринарлы санитария, ветеринарлы тері деу жне а терісі технологиясы, темекі ндірісіне ажетті мамандар дайындалмай отыр.

азастан Республикасыны индустриалды-инновациялы бадарламасын іске асыру барысында мнай жне газ, ара жне тсті металлургия, машина рылысы, шикізаттарды деу салалары бойынша орта буын мамандарды ке клемде дайындауды ажет етеді. Республика колледждері 2006-2007 оу жылындаы 397,6 мы оушыны экономика саласына - 21, білім саласына - 18, медицина саласына - 7,8, мдениет жне нер саласына - 10, ауыл жне орман шаруашылыы саласына - 2,6, нерксіпке - 12, рылыса - 2, клікке - 7,5, мнай жне газ саласына - 3,0, баса салалара - 16,1 пайызын дайындауда.

Ксіби білім саласында мемлекеттік емес сектор да жігерлі трде дамуда, 2006-2007 оу жылында 230 колледждер жмыс істеді, оларда 95,4 мы адам оыды, негізінен гуманитарлы жне экономикалы мамандытар бойынша [23].

2006 жылды арсаында колледждер шін 177 ксіп бойынша мемлекеттік жалпы міндетті стандарттар дайындалып ылыми сараптамадан ткізілді. 2000 жылдан экономиканы рлеу, мамандара деген ажеттілікті артан мерзімінде колледждер мен жмыс берушілерді арасындаы келісім шартта жаа сипат ала бастады.

Орта буын мамандар дайындайтын оу орындарына педагогикалы жне медицина мамандарын дайындайтын колледждер жатады, оларды райсысыны 40-60 жылды тжірибелері бар. Колледждер ауылшаруашылы ндірісіне де орта буын мамандар дайындады. Талар агробизнес жне менеджмент, Кксу, Есіл ауылшаруашылы, Шамалан су шаруашылы жне айматы сайыс-конкурстарда «здік колледж» атаын иеленді. «здік оу орны» атаын беру рдісі туелсіздік кезінде басталды, ол оу сапасын арттыруа тікелей сер етті. Олар электрмеханик, техник-механик, агроном, жер рылысы, жеміс-жидек сатау жне деу т.б. орта буын мамандар дайындады [24]. Колледждер нерксіпке, экономикаа, клік жйесіне, мнай жне газ саласына, ауыл шаруашылыына, халыа білім беру жне денсаулы сатау саласына орта буын мамандар дайындаан. Оуды сапасын арттыру, оытушылар мен оушыларды ынтасын арттыру масатында жыл сайын р трлі мамандытар бойынша сайыстар ткізіліп, озаттар марапатталан. Сонымен атар оу орындарыны арасында да, мамандар дайындаудаы жетістіктерін баалау масатында белгілі ататар беру сайысы да немі жйелі трде іске асырылып отырады. Біз атаан колледждерді кпшілігі «здік оу орны» ататарын иеленді. Оу орындарыны маман дайындау жмысында азастан Республикасыны «леуметтік серіктестік» Заы белгілі жаымды рл атарды. Бл зады ксіби лицейлер мен колледждер ана басшылыа алып келеді. Сондытан да оларды бітіріп жмыссыз жрген жоты асы. Жмыс берушілерді кмегімен мамандытарды тадай білді, бл оларды ынтасын арттырды жне жмыса орналасуларын жеілдетті. Экономикалы рлеу, ел тратылыы ксіби оу орындарыны даму тенденциясын да тратандырды, болашатарын анытауа ммкіндік берді.

Экономикалы дадарысты нтижесінде пайда болан жмыссыздарды оыту жне айта дайындауды іске асыру шін ксіби лицейлер мен колледждер конкурсты негізде тадап алынды. Онда оларды материалды базасы жне педагогтар рамыны сапасы негізге алынды. Ксіби оыту жне айта дайындау 37 ксіп бойынша жргізілді. Алматы аласыны, Солтстік азастан, Алматы облысы, араанды, Батыс азастан, Атырау, Маыстау, Атбе, баса да облыстарында жмыссыздарды оыту жне айта дайындауды трі мен тсілдері колледждер мен лицейлерде ола алынды. Семей политехникалы, Атбе мнай жне газ, Щучинскі техникалы, скемен политехникалы колледждері жне Семейдегі №14, ызылордадаы №7, Екібастздаы №18, 14, Павлодардаы №20, Зырян ауданындаы №20 колледждері бл салада тжірибе жинатап, жмыссыздар тарапынан рметке бленді. останай трмысты сервис лицейі соы 10 жылда 180 р трлі ксіп иелерін дайындап жне айта дайындаан.

Орал «Газ, мнай жне салалы технология» колледж ісі негізінде жмыссыз халыты дайындау, айта дайындау жне олара маманды беру масатында 587 газэлектробалытушы, срлеуші (страпильщик), газдандырылан котельныйды операторы, азушыларды кмекшісі, буровой ондырыларды монтажниктері сияты мамандарды айтадан оудан ткізген. Компьютерлік білімін ктеру жне оларды ндіріс масатына пайдалану курсынан 150 адам ткен, 15 адам ндіріс орындарында есепшілік жмысын жргізу курсынан ткен.

Техникалы жне ксіби оу орындары халыаралы ксіби оу орындарымен тыыз байланыста болды. сіресе АШ, Жапония, Корея, Франция, Австрия, Германия, лыбритания елдеріні тжірибесі жинаталды. Бл елдерде ксіби білім туралы ртрлі аттармен Задар абылданан. Олардаы ксіби білімні лтты жйесіні ерекше белгісі, сапасы білім процесіне, мемлекетпен оса жмыс берушілер де жне баса да леуметтік серіктестер тартылан. Оу процесін йымдастыру жне басаруды тсілдері р елде р трлі. Австрия, Германия мен Швейцарияда оушылар жетісіне 3-4 кн оуды ндіріс орындарында, 2-3 кн оу орталытарында теді.

Маман-жмысшыларды дайындауа баытталан ксіби білім мен ксіби оу лем елдеріні басым блігінде білім саясатыны маызды саласы болып алыптасан. Оу орындары жергілікті жмыс берушілермен тікелей байланысты. 2001 жылды араша айыны 5-12-ні арасында азастанны ксіби білім саласыны 7 укілі Францияда болып, онда алыптасан ксіби білім жйесіні тжірибесін зерттеді.

Оларда ебек министрлігі жанынан адам ресурстарыны дамуы туралы ызмет атаратын мекеме йымдастырылан, ол маман -жмысшылара ажеттілікті зерттеумен жне дайындалан мамандарды сапасын баалаумен айналысады. Бл ызмет органы жмыс берушілермен бірлесіп дайындалан мамандарды сапасын, белгілі мамандыты дегейін зерттейді жне сертификат береді. Германияда оу белгілі орталытарда, ал практиканы ндірісте теді. Ксіби оумен негізінен ндіріс орындары айналысады, оуды сапасымен орталыты федералды жерді нерксіп палатасыны халыаралы орталыы айналысады, солар емтихан комиссиясыны рамын жасатайды. ФРГ, Жапония, Сингапур, Отстік Корея, Франция баса да елдерде «жмыс беруші неге оу керектігін, ал білім жйесі алай оыту керектігі туралы» аиданы басшылыа алып, ксіп иелерін дайындайды.

Елімізді ксіби-техникалы оу жйесі брыны кеестік республикалармен біртектестігін ескеріп Ресей жне збекстан республикаларындаы ксіптік-техникалы оу жйесін, оларды баытын орытты. збекстанда 2006-2007 оу жылында орта мектепті 9 сыныбын бітірген оушыны 63,4 пайызы лицейлер мен колледждерге абылданан, 36,6 пайызы оуын 10 сыныпта жаластыран. Ксіби лицейлер мен колледждер мемлекеттік бюджеттен аржыландырылады.

Бл елдерді тжірибесі бізді елімізге р жаынан ызыты. Германияны, Кореяны, Францияны тжірибесі азастан шін ккейкесті мселе болып табылады, йткені білім беруді ндіріске лайытап, онымен байланыстыруа ммкіндік береді. Аталан шет елдерді тжірибелері республиканы барлы лицейлері мен колледждерінде талыланан. Тжірибе алмасу лицейлер мен колледждерді тжірибесін байытты, оу процесін жасартуа тікелей сер етті.

«Ксіби лицейлер мен колледждерді материалды-техникалы базасы жне оларды бітірушілерді жмыса орналастыру» деп аталатын тртінші тарауда лицейлер мен колледждерді материалды-техникалы базасы, лицейлер мен колледждер тлектерін жмыса орналастыруды жадайы айындалып, баа беріледі.

1990 жылы ксіби-техникалы оу орындарында 25190 орны бар типтік оу йлері, 894 шеберханасы, 750 оу орны бар 45 оу учаскесі, 21 оу полигоны, 57 мы оу орны бар 1903 оу кабинеттері мен зертханалары болды. Ауыл шаруашылыына жмысшы дайындайтын училищелерде 67070 орны бар 2234 оу кабинеттері, трактор жне ауылшаруашылы машиналарыны 800 зертханасы, 152 автоклік жргізушілерін дайындайтын шеберханалар, тракторлар мен автокліктерді техникалы жаынан баылайтын жне дейтін 62 шеберханалар болды [25].

Халы аарту министрлігіне берілген 73 техникумдарды оу-лабораториялы йлеріні жалпы клемі 401043 м2 болан, бір оушыа 6,9 м2 келген, бл млімет оларды амтамасыз етілуіні 90,3 пайызын рады, айсы бір оу орындарында бл крсеткіш 15,1, 11,9, 10,4, 16,1, 10,9, 10,2, 14,5, 21,1, 15,5, 10,5, 13,4 м2 -ді рады.

Колледждерді кндізгі блімдерінде 1991 жылы 5165 студент оыса, оларды 105-ні ана жатайі болан, яни оушыларды 78,9 пайызы ана жатайімен амтамасыз етілген, бір оушыа орта есеппен 9,5 м2 орыннан келген. Алматы индустриалды, скемен, ызылорда, Петропавл педагогикалы, рылыс, араанды, Талдыоран индустриалды-педагогикалы, Теміртау рылыс, Шымкент автомеханик баса да колледждерде бл крсеткіштер жоары болды. Кейбір техникумдарда жатайі бір адама шаанда 6,5, 7,4, 4,3, 6,2, 8,7, 6,8, 1,9, 1,35, 4,4, 3,9, 7,2 м2-ден келген [26].

1991-2007 жылдар аралыында техникумдарды (колледждерді) бірде бірінде оу жне жатайі салынбаан. Еліміз экономикалы жне леуметтік дадарыстан шыуымен мемлекет ксіби лицейлер мен колледждерді аржыландыруа ке клемде шаралар кре бастады.

Ксіптік бастауыш білім беру саласына 2000 жылы – 2693 млн, 2001 жылы – 3018, 2002 жылы – 3910, 2003 жылы – 5299, ал 2004 жылы – 6540 млн теге жмсалан. 2005 – 2010 жылы бадарламаа сйкес ксіби оу орындарына блінетін аржы 2,5 есе кбейе тсуі жоспарланан. Республика колледждеріне 2000 жылы – 2662 млн, 2001 жылы – 2568, 2002 жылы – 2989, 2003 жылы – 34905, 2004 жылы – 5001 млн. теге блінген, яни аржы 2005 жылы 2000 жылмен салыстыранда екі есе скен.

2008-2012 жылдара арналан бадарлама бойынша техникалы жне ксіби білім беру жйесін аржыландыру 2007 жылдан бастап 1,5 – 1,8 есе артты, яни материалды базаа осы жылдар ішінде 58178,9 млн теге жмсалда, ол 5943,04 млн тегеге оу орындарына крделі жндеу іске асырылады [27].

Талдыоран аласындаы № 1, Павлодардаы №19, останайдаы № 15, Шымкент аласындаы № 3, Асу аласындаы № 19, Астанадаы № 1 баса да ксіби лицейлерді материалды-техникалы базасы ныая тсті. Павлодардаы №19 ксіби лицей 1997 жылы ксіптік-техникалы училище базасы негізінде рылан болатын, 19 маманды бойынша жмысшылар дайындайды. Тапсырма беруші Есіл ауылшаруашылыжымдары 1997-2001 жылдар арасында 35 млн.теге осымша табыс алынан, олар материалды базаны ныайтуа жмсалан. Лицейді 1710 гектар жері, 250 шоша, 28 ірі ара, 34 жылысы бар. «Шебер-слесарь» мамандыын дайындау шін техникалы ызмет крсету стансасы (СТО), типті шеберхана йымдастыран. Тігін цехы ндірістік тігін машинасымен жасаталан. Клікті жргізетін тренажер кабинетінде «КамАЗ-2», «Газ-52,-2», «Волга», «Уаз», «Газель» автокліктері де бар [28].

Техникалы жне ауылшаруашылы мамандарын дайындауа бюджет есебінен мемлекеттік тапсырысты лі де шектеулігі бл республиканы білім беру жйесіні жмсалатын аржысыны 3-4 пайызын ана раан. 2006 жылды мліметі бойынша блінген аржыны 54 пайызы жалаыа жне леуметтік салыа, 23 пайызы киім-кешек жне шкіртаыа, 10 пайызы коммуналды ызметке, 3 пайызы ызмет крсетуге, 10 пайызы баса ажеттіліктерге жмсалан. Ел Президенті Н..Назарбаевты 2005 жылы халыа Жолдауына сйкес республика бюджетінен 700 орынды Атырау, Павлодар, Отстік азастан жне Шыыс азастан облыстарында 4 айматы орталы ашылды.

2007 жылы республикада 185 мемлекеттік колледждер болды, оларда 151596 студент оыды, ал оларды за мерзімді алыптасан тарихы бар. Олар экономикалы жылдарында кездескен иындытарды жее біліп, з жмыстарын дамыта тсті.

Алайда колледждерді материалды-техникалы базасы 1991-2008 жылдарда аз дегейде жаартылан. Кптеген колледждерде техникалы жне ауылшаруашылы мамандарды дайындау ескі, жарымжан жне моральды жаынан тозыы жеткен, ндірісті жаа технологиясыны талабына сйкес келмейтін, оушыларды ндірістік оуын жоары сапада жргізуге абілетсіз техникаларды негізінде іске асырылып келеді. Кптеген оу орындары аылы оудан тскен аржылармен з ажеттіліктерін теп келді. 2007 жылы 185 мемлекеттік колледждерді 139-ны ана жата йлері болды.

1991-1999 жылдары ксіби оу орындарын бітіргендер жолдамамен жмыса орналаса алмады. Алматы, Талдыоран, Отстік азастан, Жамбыл, ызылорда облыстарыны ксіби лицейлері мен колледж оушыларыны жмыса орналасуы облысты оу блімдеріні жылды есебі бойынша 38 пайызды рады [29]. Баса да облыстардаы жадай осындай болан, оуды бітірушілер з ауылдарында, ауыл тратарында з беттерінше орналасан, ал жмыс таппаандары жмыссыздар атарына осылды.

2000 жылдан бастап жадай згере бастады, оу орындары ебек нарыыны талабына бейімделе бастады. Олар ауданды жне алалы оу блімдері жне кімшіліктермен байланысып, ртрлі шыармашылы топтар рып ебек нарыына андай жмысшылар мен мамандар керектігін зерттеді.

Шымкент, Жамбыл, араанды, скемен, Алматы алаларына 2 мы шаштараз, аспазшы ажеттігі аныталды. Амола облысыны ты колледжі халыты тілегін ескеріп механик, бухгалтер, экономист мамандытарын, Талар ауылшаруашылы техникумы, ауылшаруашылы экономисі, агроном, жер лшеуші, бухгалтер, тама бйымдарын сатаушы деген мамандытарды дайындауа кірісті. Ауылшаруашылы министрлігіне арайтын барлы колледждер мамандыты трлерін айта арап, ебек нарыына ажетті мамандарды дайындауа кірісті. Алматыны экономикалы колледжі бухгалтер-экономист, кондитерлік ндіріс экономисі, экономист жоспарлаушы, Атырау теіз (морской) колледжі, балы технологиясы, мздатыш (холодильник) механигін, кеме жргізуші мамандарын дайындап балы нерксібіне жмыса жолдады, осы техникумны тлектеріні жмыса орналасуы 1996 жылы 90 пайызды рады [30]. Ебек нарыына ажетті жмысшыларды зерттеу, олармен тікелей байланыс жасау, оларды тілегін анааттандыру жмысы барлы облыстарда, аудандарда, алаларда жргізілгендігі диссертациялы жмыста белгілі орын алды. Сйтіп, 2000 жылдан бастап ксіби оу орындары ебек нарыыны талабын тсініп, соан сйкес мамандар дайындауды алыпты жадайа тсіре бастады. Екінші жаынан, бкіл ел, ата-аналар, рбір жмыс іздеген жастар да ксіби білім алмай, оны иесі болмай з ммкіндігін тарата алмайтынын, тіпті кн кріске ажетті аражат таба алмайтынын тсіне бастады. Р-ны кіметі 15 мамыр 2001 жылы № 721 санды «Р-да бастауыш жне орта ксіби оу орындарын одан рі дамыту» туралы аулы абылдады, ол бойынша білім жйесіні осы секторын тратандыру, оларды бітірушілерді жмыса орналастыру жмыс берушілермен байланысты жасарту туралы мселені шешуде маызды адам болды. Сонымен атар кптеген иындытара арамастан ксіби оу орындарында жмысшылар мен орта буын мамандар дайындауа, оларды сапасын жасартуа база назар аударыла бастады.

Сйтіп, азастан з туелсіздігін алып, нарыты экономикаа кшіп, оны алашы нтижесін кре бастаанда, оамны даму баыты жаа арнаа тсіп, ксіби оуды мазмны, рылымы, баыты брыны згерістерден, жоарыда жазанымыздай, млдем ты жаа кезеге ене бастады. Бан тікелей сер еткен жаа жйе пайда болып, алыптасып келе жатан меншік иелеріні, яни жмыс берушілерді жмыс кшіне деген ажеттілігіні артуы.

2000 жылды желтосан айында азастан Республикасыны Парламенті «леуметтік Серіктестік туралы» За абылдады. Бл За ТМД елдерінде бірінші рет абылданан За еді. Бл Заны негізгі масаты - леуметтік серіктестермен, яни жмыс берушілермен оу орындарыны арасындаы байланысты ныайту, ебек нарыында сранымды ажет еткен жмысшылар мен орта буын мамандарды анытау, соан сйкес жмыс берушілер мен оларды дайындауды сан ырлы мселелері бойынша шарта тру жне оу орнын бітіргендерді жмыса орналастыру болып табылады.

Отанды жне шетелдік озат тжірибелер крсеткеніндей, ебек нарыындаы жадайды, сонымен атар халыты мір сруін жасартуды, экономиканы леуметтік ауа райын жне оны тратандыруды бір шешуші факторы - леуметтік серіктестік болды. Осы Заа сйкес серіктестік республикалы, салалы, айматы дегейде йымдастырыла бастады.

леуметтік серіктестерге жататындар: Мемлекет, себебі ол аражат бледі, мамандар дайындауа тапсырыс береді, екіншіден Ебек жне халыты леуметтік орау органдары, Білім жне ылым саласыны жоарыдан тменге дейінгі органдары, ауданды, облысты кімшіліктер, оу органдары жне жмыс берушілер, ата-аналар.

азастан Республикасында осы Заа сйкес шжаты келісім-шарт 2002, 2005, 2007 жылдары осы рылымдармен жасалынды, ол барлы облыстарды, екі аланы тгелдей амтыды. Бл Заны оятын шарты нары экономикасынан, жмыс берушілерді талабынан туындайды. Келісім-шарт жасаудан брын аталан органдар бірігіп, ебек нарыына ажетті жмысшылар мен мамандара рбір айма (регион), ала, аудан бойынша сранымды анытайды.

леуметтік серіктестік – жаа техниканы мегерген ебек нарыында жоары сраныса ие, зырлы (компонентті) жмысшылар мен мамандар дайындаудаы азіргі ауымдастытаы сапалы саласы.

Білім жне ылым министрлігіні з жаттарында серіктестікті лі з кезегінде алыптаса алмай келе жатанын атаан. Бл министрлікті лде де леуметтік серіктестікті алыптастырудаы шалаайлыынан туындап отыр. рине, біз білеміз, барлы лицейлер мен колледждер, облыс, аудан жне ала кімшіліктері кемшілікті барын жасы тсінеді.

2001 жылдан бастап «леуметтік серіктестік туралы» Заы жмыс істей бастады, кптеген ксіби оу орындары сол Заны талабына сйкес з шкірттерін жмыса орналастыруда жасы нтижелерге ол жеткізді.

Ксіби лицейлер мен колледждерді бітірушілерді жмыса орналасуы біртіндеп жасара бастады, бл крсеткіш 1994-1999 жылдар аралыында 30 – 35 пайыздан аспаса, 2003 жылы – 72, 2004 жылы – 75 пайызды рады. Жоарыда аталан Мемлекеттік Бадарламаа сйкес техникалы жне ксіби оу орындарынын бітірушілерді 2008-2012 жылдар аралыында жмыса орналасу лесі 80 пайыза дейін лаятын болады.

Ксіби оу орындарын бітірушілерді жмыса орналасу жадайын орыту ебек нарыында р трлі мамандара р трлі сраным мен сыныс барлыын крсетті. Кейбір ксіби топтарды ажеттілігі оларды бітірушілерге сйкес, ал баса бір мамандытар бойынша олар ебек нарыыны ажеттілігінен арты екенін крсеткен (олар – экономика, за, газ, мнай бырын пайдалану мамандары). Сондытан оу орындары ебек нарыында сранымы азайан мамандарды дайындауды ысартып, сраным кбейгендерді оуа абылдауды кбейткен.

2000-2004 жж. колледж бітірушілерді жмыса орналасуын орытанда беделді болан мамандытар – ы жне экономика мамандары. Ал, 2005 жылы олара сраныс азайанда, ажеттілік мнай, газ жне рылыс техникалы мамандытара 22 жне 34 пайыза артан. Облысты, Астана жне Алматы алаларыны білім департаменттеріні мліметі бойынша 2002 жылы ксіби лицейлерді бітірушілерді 24400-і (65,7 пайыз), 2003 жылы 25200 (67,2 пайыз), 2004 жылы 23400 (66,2 пайыз) жмыса орналасан. 2002 жылы шкірттерді 2988-ы (8 пайыз) жоары оу орындарына, 1487 (4 пайыз) оушы скер атарына алынан. Республикадан тыс жерге 786 (2,1 пайыз) адам кеткен. Толы аланда, республика бойынша ксіби лицейлерді бітіргендерді 2002 жылы 85,9 пайызы ебекпен жне оумен амтылан.

Колледжді бітірушілерді, облысты жне Астана, Алматы алаларыны департаменттеріні мліметі бойынша 2002 жылы 17080-і (54 пайыз) жмыса орналасан, жоары оу орнына 7062-сі (22,4 пайыз) тскен, скер атарына 1068-і (3,4 пайыз) алынан, 1173-ы (3,7 пайыз) республикадан тыс жерлерге кеткен. Сонымен 2002 жылы колледжді бітіргендерді 79,8 пайыз жмыспен жне оумен амтылан [31].

Ебек нарыыны бос орныны 90 пайызын жмысшылар райтынын ескерсек, ксіби оу орындарыны з тлектеріні жмыса орналастыру крсеткіштері лдеайда жоары болуы шынды. Біра жоары ксіпті жмысшылар мен мамандара деген сраным мен сынысты бзылуыны нтижесінде ебек нарыында бос орындарды мамандыы жо адамдар да иеленуде.

Жмыссыздарды, сіресе жастарды тарапынан орын алуы жмыс берушілерді жне оу орындарыны талап етілмеген жмысшылар мен мамандарды дайындауынан да болып отыр. Бан ата-аналар, сол жастарды здері де кінлі. Жоарыда келтіргеніміздей кптеген мектеп бітірушілер, оларды ата-аналары жоары оу орындарында оыанды дрыс деп табуда.

Ксіби мектептер мен колледждерді бітірушілерді жмыса орналастырудаы орын алып отыран кемшіліктер жмыс берушілерді шет елді мамандарын шаырумен де байланысты. 2003 жылы млімет бойынша шет ел жмысшылары республиканы экономикалы жігерлі халыны 0,14 пайызын раан. Жмыс берушілер республиканы ксіби оу орындарыны тлектерін жмыса алмауын оларды ксіби шеберлігіні тмендігімен тсіндіруде. рине, ондай кемшіліктер жо деп айтуа болмайды. Жмыс берушілер ксібі жоары жас мамандарды зор ынтамен абылдайды, оларды дайындауды кптеген шыынын здеріне алады. Міне, леуметтік серіктестікті жан-жаты дамытуды ажеттілігі де осындай жадайлардан туындайды.

Дамыан елдерде ксіби мектепті аржыландыруды блаы жмыс берушілерді салытан тскен аржысы есебінен іске асырылады. Кптеген елдерде жмысшылар мен мамандарды дайындауа деген арнаулы ор рылан, мемлекеттік жрдем де беріледі. Ол жмыс берушіні жаа жмыс орнына жмысшылар дайындауа ынталандырады. Сонымен атар ксіби – техникалы оу орындарыны тлектерін абылдап жне жмыса тратандыраны шін жмыс берушілерге жеілдік те беріледі.

Индустриалы-инновациялы бадарламаа сйкес еліміз шикізатты экономикадан жаа технология негізінде деуші экономикаа теді. 2015 жыла арай азастан экономикасы 3,5 есе артуы керек, бл ебек нарыында жмысшылар мен мамандара сранымды кбейтеді, бастауыш жне орта ксіби оу орындарын жаырту бадарламасын жасауды талап етеді.

Диссертациялы жмысты бесінші тарауы «Ксіби лицейлер мен колледждерді оу жне трбие жмысы» деп аталып, бсекеге абілетті жмысшылар мен орта білімді мамандар дайындауды талабы, лицейлер мен колледждердегі пнаралы байланыс – мамандарды дайындауды сапасын, лицейлер мен колледж оушыларыны шыармашылы жігерлігін арттыру, лицейлер мен колледждерде инженер-педагог кадрлармен амтамасыз ету жне оларды біліктілігін ктеру, болаша жмысшылар мен арнаулы орта білімді мамандар арасындаы саяси-трбие жмысын жргізу барысы жан-жаты арастырылады.