WWW.DISUS.RU

БЕСПЛАТНАЯ НАУЧНАЯ ЭЛЕКТРОННАЯ БИБЛИОТЕКА

 

ОЖ 94 (574.1):351.755 «19» (043) олжазба ыында

АМАН ЛІБЕК БАЫТЖАНЛЫ

Батыс азастанны ауыл халы: тарихи-демографиялы аспект (ХХ асырды 20-80 жылдары)

07.00.02.- Отан тарихы

(азастан Респубикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін дайындаан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Орал, 2009

Жмыс М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні азастан Республикасыны тарихы кафедрасында орындалды

ылыми жетекші: тарих ылымдарыны докторы,

профессор Т.З.Рысбеков

Ресми оппонеттер: тарих ылымдарыны докторы,

профессор Ауанасова А.М.

тарих ылымдарыны кандидаты, доцент Срсенов А.С.

Жетекші йым: л – Фараби атындаы

аза лтты университетіні азастанны жаа жне азіргі заман тарихы кафедрасы

Диссертация 2009 жылы 30 маусым кні саат 14.00-де М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті (090000, Орал аласы, Досты даылы, 162) жанындаы БД 14.61.26 Біріккен Диссертациялы Кеесті мжілісінде оралады.

Диссертациямен М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні ылыми кітапханасынан танысуа болады.

Автореферат 2009 жылы 30 мамырда таратылды.

Диссертациялы Кеесті

алым хатшысы,

тарих ылымдарыны докторы Б.Г. Шинтемирова

КІРІСПЕ

Таырыпты зектілігі. Туелсіздік аланнан кейінгі кезеде елдегі алыптасан демографиялы ахуала орай тарихи-демографиялы мазмндаы зерттеу жмыстарыны маызы арта тсті. Ел президенті Н.. Назарбаев зіні «азастан-2030» атты халыа жолдауында елімізді демографиялы даму мселелеріне баса назар аудара отырып «лтты ауіпсіздік басымдытарыны дегейіне мыты демографиялы жне кші-он саясаты шыарылуы тиіс»,-деп елімізді демографиялы жне кші-он саясатын жетекші басымдытар атарына жатызады [1, 41 б.].

азіргі кезедегі елімізді демографиялы даму жадайы ткен тарихымызбен тыыз байланысты. Себебі леуметтік-экономикалы жне саяси дамуымыз секілді этнодемографиялы даму тарихымызда бір-бірімен сабатас. Халыты санды сімі, табии жне механикалы сімі, лтты, леуметтік рамы мен жынысты-жасты рылымындаы згерістер тарихы бір-бірімен тыыз байланысты, рі сабатас. Сондытан да азіргі тадаы демографиялы ахуалды талдау, осыан орай демографиялы дамуды бадарлау міндетті трде ткен тарихты білуді, тере де жан-жаты саралап, зерттеуді ажет етеді. ХХ асыр ішінде Батыс азастан халы крделі демографиялы дамуды ткерді. Оны ішінде кеестік кезедегі барлы леуметтікэкономикалы жне саяси мірдегі тбегейлі згерістер халыты лтты, леуметтік, сондай-а жынысты-жасты рылымыны згерістеріне келді. Міне осыан орай ХХ асырды 20-80 жылдарындаы демографиялы даму тарихымызды кезе-кезеге бле отырып, айматы негізде зерттеуді ажеттілігі туындайды.

Ткерістен кейінгі кезедерде айма ауыл халы орасан зор демографиялы апаттарды бастан кешірді. Алдымен 1921-1922 жылдардаы ашаршылы республиканы батыс ірін амтып, лкен демографиялы апата келді. 1920-жылдарды аяы мен 1930-жылдары лкеде жргізілген саяси – экономикалы сипаттаы науандарды ашаршылы, жаппай дере кшу, ктерілістер жне халы саныны азаюы сияты теріс салдары болды. 1926-1939 жылдардаы екі сана аралыында айма ауыл халы орасан зор шыына шырады. сіресе аза халы атты зардап шегіп, лес салмаы барлы халы саныны жартысынан сл ана асты. лы Отан соысы жылдарында майдандаы шыын мен тылдаы лім-жітім салдарынан халыты табии сімі тмендеп, жалпы саны азайды. Сонымен бір мезгілде республикаа депортацияланан жне эвакуацияланан халытарды кшірілуі бл ірде таы да зге лт кілдері саныны артуына келді. Айма ауыл халыны этнодемографиялы даму жадайы соыстан кейінгі жылдары ана траталды. Соыстан кейінгі жылдары алпына келген табии сім, 1960-жылдарды ортасына дейін арынмен жргенімен кейін бседей бастады. Сондай-а халыты жынысты-жасты рылымында ерлер лесі йелдер лесімен теесті. Сонымен атар бл кезедегі табии сім нтижесінде аза халыны саны мен лес салмаы лайды.

Міне, осылайша айматы демографиялы дамуыны ткен тарихи белестері ХХ асырды 20-80 жылдарындаы тарихымызды жан-жаты зерттеу, ылыми талдау, объективті баа беру жне осы негізде алдаы демографиялы саясатымыза атысты тжырымдар мен сыныстар жасауды ажет ете отырып, бгінгі кнні зекті мселесіне айналма.

Таырыпты зерттелу дегейі. азастан халыны этнодемографиялы даму тарихына атысты кптеген зерттеу жмыстарын атап крсетуге болады. азастанны тарихи-демографиялы мселелеріне атысты ебектерден алдымен А.Н.Доничты зерттеуін атауа болады. 1926 жылы бірінші бкілодаты санаа арналан мааласында автор азастандаы халы санын 6 507 077 адам деп крсете отырып, санапен барлы халыты толы амтылмаандыын атап теді. Жалпы азастан бойынша басым лттардан азатар 57,4 %, орыстар 19,8 %, украиндар 13,2 % деп крсетеді. Сонымен бірге 1924-1927 жылдардаы республикадаы ауыл халыны табии сімін арастыран Н.Д.Трублевичті мааласында автор ауыл халыны табии сімі 1924 жылы 21,8, 1925 жылы 23,5, 1926 жылы 25, 1927 жылы 27,6 промиль боланын крсетіп, оны лттар бойынша ерекшеліктерін сипаттайды. 1920 жж. халыты этникалы рамы мен саны туралы мселелерге кіл блген ебектерді бірі М.Тынышбаевты ебегі. Автор ебекте аза этногенезіні, аза жздеріні шыу тарихын айта келіп, 1917 жылы аза халыны саны туралы млімет келтіреді [2].

азастанны демографиялы тарихына байланысты зерттеу жмыстары 1960-1980 жылдары Н.Б.Бекмаханова, Ф.Н.Базанова, А.Б.Галиев, Н.В.Алексеенко ебектерімен толыа тсті. Тарихшы-демографтар ылыми айналыма кптеген статистикалы материалдарды, мраат деректерін енгізе отырып, халыты демографиялы дамуы, табии, механикалы сім, лтты, леуметтік рамны згерістерін арастырды [3].

Мселен, Н.Е.Бекмаханованы зерттеулері XVIII асырды ортасынан 1917 жыла дейінгі кезеді амтиды. Ебекте халыты табии жне механикалы сімі, оныстандыру озалысы жне аталан кезедегі азастан халыны леуметтік-экономикалы даму мселелері зерттеледі. Ф.Н.Базанова кеестік кезедегі азастан халы рылымыны алыптасуы жне дамуы мселелерін арастыра отырып, 1920-1930 жылдардаы индустриялы даму кп лтты халыты алыптасуына ыпал етті деп крсетеді. зге лт кілдеріні лаюы есебінен жергілікті халыты лесі ысарып, р алай себептермен елімізді баса аудандарына кшкен азатарды лес салмаы азайды, деп 1930-жылдардаы нубетті айналып теді. Одан рі 1960-1970 жж. кші - он дерістері барысында Маышылаты игеруге 12 одатас, 11 автономиялы республиканы жне 4 автономиялы облысты кілдері атысып, Маышыла халыны озалысы орта есеппен 70 %-ке лайды,-деп крсетеді. Ал А.Б. Галиев з зерттеуінде 1926 жылы Бкілодаты халы санаы материалдары, мраатты жне ылыми зерттеулерді негізінде азатар мен орыстарды жынысты-жасты рылымына, азатарды жанялы рылымына, халыты орналасу географиясына, оны леуметтік жне ксіби рамына талдау жасайды. Зерттеуші алым Н.В. Алексеенко з ебегінде азастанны тарихи демографиясыны маызды кезедеріні бірін арастыра отырып, кптеген деректер негізінде ткеріске дейінгі азатарды, орыстарды жне баса лт кілдеріні санды динамкасына тоталады.

1980-жылдарды аяы мен 1990-жылдарды басындаы тарихи-демографиялы мазмндаы ебектерде азастан халыны нубет жылдарындаы шыыны, оны себеп-салдары туралы мселелер ктерілді. Бларды атарына М..озыбаев, М.Х.Асылбеков, Ж.Б.Абылхожин, М.Б. Ттімов, М.Н.Сдыков, В.В.Козина, А.Н.Алексеенконы ебектерін жатызуа болады [4].

1931-1933 жылдардаы ашаршылы, кштеп жымдастыру жне оны демографиялы дамуа тигізген кері салдары М.Б.Ттімов, Ж.Б.Абылхожин, М..озыбаевтарды бірігіп жазан мааласында ктеріледі. Сол сияты 1930-жылдарды басындаы нубет барысында азайан халы саны туралы мліметті алашыларды бірі болып М.Ттімов з ебектеріні бірінде крсетеді. Автор 1926 жне 1939 жылдардаы сана мліметтерін салыстыра отырып, байыры халыты шыыны 2 млн. 635 мы адам деп крсетеді. А.Н.Алексеенконы ебектерінде ХХ асырды 20-90 жж. республикадаы халыты санды смі мен лтты рамы, ала мен ауыл халыны орналасуы, табии сім жне т.б. мселелер жан-жаты ктеріледі. Ал М.Х.Асылбеков пен В.В.Козинаны ебектерінде 1980-жылдарды аяы мен 1990-жылдарды бірінші жартысындаы республика халы саныны згерісі, лтты, жынысты-жасты рамы туралы мселелер талданады. М.Х.Асылбеков пен А.И.дайбергеноваларды ебектерінде 1939-1959 жылдардаы азастан халыны саны мен рамындаы згерістер, халыты табии, механикалы сімі, халыты лтты жне леуметтік рамындаы згерістер жан-жаты пайымдалан. Батыс азастан аймаыны этнодемографиялы дамуына арналан М.Н.Сдыковты ебектерінде XVIII асырдан бастап азіргі кезеге дейінгі айма халыны алыптасуы мен дамуына, санды сімі, лтты, леуметтік рамыны згерісіне, табии жне механикалы сіміне сипаттама беріледі.

Батыс азастан аймаыны леуметтік – экономикалы жне саяси тарихына арналан ебектер ішінде Т.З. Рысбековты, Б.. Бірімжаровты, И.Кенжалиевті, Е.И.Медеубаевті, Б.А.Мусаевты ебектерін атауа болады [5].

Т.З.Рысбеков ебектеріні бірінде Батыс азастандаы ашаршылы, ауа кшу, халы саныны азаюына келген кштеп жымдастыруа арсы халы наразылытарыны бірі Жааала ктерілісі туралы баяндалады. Сондай-а ебекте ХІХ асырды бірінші жартысындаы Батыс азастанны халы, орналасуы жне рулы рамы туралы мліметтер де келтіріледі. Б..Бірімжаров ебектері Батыс азастанны ХVІІ-ХІХ асырлардаы леуметтік-экономикалы, саяси жне лтты – этникалы тарихына жне 1960-1980 жылдардаы Батыс азастанны ауыл-селоларыны леуметтік-экономикалы дамуы мселелеріне арналады. Ткерістен кейінгі жылдардаы Батыс азастан тарихы, Бкей ордасыны тарихына арналан екі кітаптан тратын И.Кенжалиевты ебектерін атап туге болады. 1921-1922 жылдардаы ашаршылы негізінен Батыс губернияларды амтып, демографиялы шыына келгені белгілі. Аталмыш мселеге атысты Б.А.Мусаевты ебегінде 1921-1922 жылдардаы азастандаы ашаршылы, оны негізгі себептері, амтыан ауымы жне оны леуметтік-демографиялы салдары арастырылады. Сонымен бірге 1921-1922 жылдардаы ашаршылы зерттеуші Е.И.Медеубаевты да ебегінде талданады. 1918-1921 жылдардаы ш жылды шаруашылы эксперименттерді басты, рі айылы салдары бл 1921 жылды кктеміндегі уашылыты артын ала келген ашаршылы деп крсетеді.

азастан халы, сондай-а Батыс азастан ірі халыны тарихына атысты тарихи-демографиялы мазмндаы кптеген диссертациялы жмыстарды да атап туге болады. Оны ішінде, республика халыны демографиялы даму мселелеріне атысты В.В.Козина, А.Уржанов, А.И.дайбергенова, Н.З.Ткіжбаева, К.А.Досекеева зерттеулеріні маызы зор [6]. Республика ауыл халыны леуметтік-демографиялы дамуына арналан Н.З.Ткіжбаеваны зерттеуінде халыты лтты рамыны ебекте р трлі алыптасанына кіл бліне отырып, ауыл шаруашылыындаы ебек етушілерді негізгі блігі азатар екендігін атап крсетеді. азастан ауыл-село халыны этнодемографиялы жне леуметтік даму мселелеріне арналан К.А. Досекееваны жмысында 1939-1979 жылдардаы азастан ауыл-село халыны саны мен рамындаы згерістерді аталмыш кезедегі тарихи оиалар негізінде арастыра отырып, ауыл-село халыны леуметтік – мдени дамуыны мселелері, халыты жадайы мемлекетті леуметтік саясатына тікелей байланысты болады деп крсетеді.

Сонымен атар кеестік кезедегі азастандаы кші-он дерістері мен оны салдары, республикаа кшірілген халытар, ауыл халыны леуметтік-экономикалы даму мселелері Ш.Т.Нрман,.М.Еримбетова, Б.Р.Найманбаев,.К.ожаханова, А.С.Абдирайымова, Ж.У.ыдыралина ебектерінде крініс табады [7].

Батыс азастан аймаыны демографиялы тарихына атысты біратар диссертациялы жмыстар бар. Оны ішінде К.С.Нралымова, Л.Е.Урдабаева, А.Ш.Журасова зерттеулері айматы жекелеген алаларыны тарихына, А.М.Балыованы диссертациясы айма ала халыны леуметтік-демографиялы даму мселесіне арналады. А.И.аржаубаеваны зерттеуінде айматаы кші-он дерістеріні ролі зерделенеді. С.О.уаныш, О.Д.Табылдиева ебектері Каспий аймаындаы леуметтік-экономикалы, саяси жне демографиялы мселелерді амтиды[8].

Сонымен зерттеу ебектері мен диссертациялы жмыстарды талдай келе Батыс азастан аймаы ауыл халыны тарихи-демографиялы мселелері толытай дерлік жеке талданып зерттеуді ажет ететіндігін креміз.

Зерттеуді деректік негіздері. Батыс азастан ауыл халыны демографиялы дамуын зерттеу кптеген тарихи деректерге, статистикалы материалдара тоталуды жне олара талдау жасауды ажет етеді.

Зерттеу жмысымыздаы басты деректерді бірі халы санатарыны материалдары. лы Отан соысына дейінгі кезеде жргізілген халы санатары ішінде 1926, 1937, 1939 жылдардаы бкілодаты халы санатарыны зіндік орны болды. 1920-1930 жылдардаы халы санындаы згерістерді талдауда аталмыш халы санатарына сйенеміз [9].

XX асырды 50-80 жылдарындаы Батыс азастан ауыл халыны демографиялы даму тарихы 1959, 1970, 1979 жне 1989 жж. жргізілген бкілодаты халы санатары материалдарына негізделді. 1959-1989 жылдардаы бкілодаты сана материалдарындаы халыты саны, лтты, леуметтік рамы, жынысты – жасты рылымына байланысты статистикалы мліметтер диссертациялы жмысымызда кеінен олданыс тапты [10].

Зерттеу жмыстарында пайдаланылан деректерді екінші бір тобы статистикалы материалдар, жаттар жинаы болып келеді. Кеестік статистика 1920 жж. басында бірнеше статистикалы жинатар мен анытамалытар шыарды. Оларды бірі 1920 жылы жне одан кейінгі сана материалдары негізінде ала мен ауыл халыны рамына, озалысы мен санына, жынысты – жасты жне лтты рылымына ысаша сипаттама беретін статистикалы материал. Сол сияты 1880-1922 жж. республика бойынша халы саныны, мал мен егін клеміні озалысы туралы статистикалы мліметтерді жинаы. Сондай-а 1923 жылы ауыл шаруашылыы санаыны материалдары. Статистикалы мліметтерге демографиялы жылнамалытарды да жатызуа болады. 1989 жылы жары крген аза КСР-ны демографиялы жылнамалыында 1959-1989 жж. аралыындаы азастанны ала мен ауыл халыны саны жинаталып крсетіледі [11].

Сонымен атар зерттеу жмысымыза кеестік кезедегі кіметті аулы-арарлары мен шешімдері, леуметтік-экономикалы жне саяси мселелерге атысты 1950-1980 жылдардаы КСРО жне аза КСР Министрлер Кеесіні аулылар жинаы, сондай-а КОКП съездеріні материалдары да пайдаланылды.

Деректерді келесі тобы жне диссертациялы жмыса кеінен олданылан материалдарды бірі мраат жаттары. Олар азастан Республикасы орталы мемлекеттік мрааты, азастан Республикасы Президентіні мрааты жне Атбе, Атырау, Маыстау, Батыс азастан облысты мемлекеттік мраат орларыны деректері.

Атап айтанда азастан Республикасы Орталы Мемлекеттік мраатындаы Кеестік кезеге жататын жаттардан аза КСР Халы Комиссарлары Кеесі жанындаы Мемлекеттік Жоспарлау Комиссиясыны жаттары жинаталан № 962 орды №11, №14, №17 тізбелерінен республика халыны саны, озалысы туралы мліметтер алынып зерттеу жмысына пайдаланылды. аза КСР Халы Комиссарлары Кеесі жанындаы оныс аудару бліміні материалдары жиналан №1208 орды №1 тізбесінде оныс аудару барысы, жылды есептер жніндегі мліметтермен жмыс жасалынды. аза КСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясы халышаруашылыы есебі басармасыны статистика бліміні материалдары жинаталан №698 орды №14 тізбесіндегі азастан халыны табии, механикалы сімі, жынысты-жасты рылымы туралы молынан мліметтер алынды.

1921-1922 жылдардаы лкедегі ашаршылы жніндегі материалдар жиналан №320 ордан аза Орталы Атару Комитеті жанындаы ашыандара кмектесетін орталы комиссияны млімдемелерінен, есепті баяндамаларынан ашаршылы себептері, басталуы, барысы, ашыандар саны жне оны жою шараларына атысты мліметтер алынды.

азастан Республикасы Президенті мраатынан Ресей Коммунистік партиясы ырыз бюросыны №140 оры, аза лкелік комитетіні №141 оры, азастан Компартиясы Орталы Атару Комитетіні №708 орындаы Батыс азастан халыны леуметтік-экономикалы дамуы, халыты лтты рамы, саны, арнайы оныстандырыландар, эвакуацияланандар жніндегі мліметтер жмысымыза пайдаланылды.

Сонымен атар Батыс азастан аймаы облыстары бойынша мраат орларында жмыстар жасалынып, зерттеу жмысына ажетті мліметтер алынды. Атап айтанда Атбе облысты мемлекеттік мраатынан Атбе губерниялы статистикалы бюросыны №69, Атбе округтік статистикалы бліміні №109,Атбе облысты статистика басармасыны №1752 оры жне Батыс азастан лкелік статистика басармасыны №2067 орындаы Атбе облысы халыны саны, лтты рамы, табии жне механикалы сімі жне халыты жынысты-жасты рылымы жніндегі бірмезгілдік есептер алынды. Сол сияты Халы депутаттарыны Атбе облысты Кеесі жне атару комитетіні №85 орынан 1930-жылдардаы ашаршылы, жымдастыруа арсы наразылытары жне жаппай ауа кшу жніндегі мліметтер пайдаланылды. №3 ордаы Атбе губерниялы ашыандара кмек крсету комиссиясыны есеп жаттарынан 1921-1922 жылдардаы ашаршылыа атысты кптеген мліметтер алынды. Сонымен бірге азастан Компартиясы Атбе облысты комитетіні №13 орынан ауыл халыны леуметтік-демографиялы даму мселелеріне атысты кптеген жаттар ылыми айналыма енгізілді.

Батыс азастан облысты мемлекеттік мраатынан Орал губерниялы статистикалы бліміні №1 орынан 1920 жылдардаы Орал губерниясыны уездері бойынша халыты табии сіміне атысты мліметтер алынды. Сол сияты Батыс азастан облысты статистикалы басармасыны №693 орынан Батыс азастан облысы халыны саны, табии жне механикалы сімі жнінде, ауыл халыны жынысты – жасты рылымы туралы бірмезгілдік есептер зерттеу жмысымыза кеінен пайдаланылды. Батыс азастан облысты халы депутаттары кеесі атару комитетіні №850 орынан 1930-жылдардаы кштеп жымдастыру, ашаршылы, ауа кшу жне кштеп кшірілген халытар, сондай-а эвакуацияланан халытар, ауыл халыны леуметтік-демографиялы даму мселелеріне атысты жаттар жмысымыза кеінен пайдаланылды. Сонымен бірге Батыс азастан облысты халы депутаттары кеесіні №289 орынан 1980-жылдардаы Батыс азастан облысыны леуметтік-демографиялы даму мселелеріне атысты деректер алынды. азастан Компартиясы Батыс азастан облысты комитетіні №37 орынан облыс халыны леуметтік – экономикалы жне демографиялы даму мселелеріне атысты жаттар алынды. 1921-1922 жылдардаы ашаршылыа атысты, ашыандара кмектесетін Орал губерниялы комиссиясыны №19 жне ашаршылыты салдарын жою бойынша Орал губерниялы комиссиясыны жаттары жинаталан №623 орды жаттары зерттеу жмысымызда кеінен олданыс тапты.

Атырау облысты мемлекеттік мраатынан Гурьев уездік статистикалы бюросыны №18, Гурьев статистикалы бліміні №17, Гурьев облысты статистикалы басармасыны №300 орларында Гурьев облысы ауыл халыны саны, табии, механикалы сімі, Гурьев облысына кшірілген корейлер туралы мліметтер мол.



Маыстау облысты мемлекеттік мраатынан Адай уездік статистикалы бюросыны №32, Адай округты статистикалы бліміні №268, Маыстау облысты статистика басармасыны №197 орларында Маыстау облысы ауыл халыны р жылдардаы саны, табии, механикалы сімі туралы деректер молынан кездеседі.

Зерттеу жмысыны масаттары мен міндеттері. Зерттеуді масаты-ХХ асырды 20-80 жылдарындаы Батыс азастан аймаын мекендеген ауыл халыны саны, лтты рамы, жынысты-жасты рылымы згерісін, табии жне механикалы сімін тарихи-демографиялы трыда зерттеу. Осы мселені шешу масатында тмендегідей міндеттерді жзеге асыру ойылды:

  • ХХ асырды 20-жылдарыны бірінші жартысындаы айматаы демографиялы ахуалды талдау, оны ішінде 1921-1922 жылдардаы ашаршылыты демографиялы салдарын кеінен ашып крсету.
  • 1926-1939 жж. екі сана аралыындаы айма ауыл халыны саны, лтты рамы, табии сіміндегі згерістерді жне оан ыпал етуші факторларды халы санатары мен мраат материалдары арылы айындау;
  • лы Отан соысы жылдарындаы айматаы демографиялы ахуалды жне оан сер етуші факторларды талдау. Соыс жылдарындаы табии шыынды жне оны салдарын анытау. Халыты жынысты-жасты рылымыны згерісін ты мраат деректері арылы саралау;
  • ХХ асырды 50-80 жылдарындаы айма ауыл халыны санды сіміндегі табии жне механикалы озалысты роліне баа беру;
  • ХХ асырды 50-80 жылдарындаы айма ауыл халыны лтты, леуметтік рамындаы згерістерді, оны ішінде жергілікті халы саныны алпына келу мселесін кеінен талдау;
  • Соыстан кейінгі кезедегі ауыл халыны жынысты-жасты рылымыны згеруі жне оан ыпал етуші факторларды жан-жаты талдап крсету;

орауа сынылатын негізгі тжырымдар.

- ХХ асырды 20-40 жылдары айма ауыл халыны демографиялы даму жадайы крделі кйде жрді жне ол з дамуында бірнеше кезедерді ткерді. ХХ асырды 20-жылдарыны бірінші жартысындаы демографиялы ахуала, халы саныны азаюына 1921-1922 жылдардаы ашаршылы кері сер етті.

- 1926-1939 жылдардаы сана аралыында ауыл халыны демографиялы дамуы кштеп жымдастыру, ашаршылы жне жаппай ауа кшулер салдарынан дадарыса шырап, халы саны, оны ішінде жергілікті халы саны атты кеміп кетті. Ауыл халыны рамында балалар мен жас спірімдерді саны, лес салмаы крт тмендеді.

- лы Отан соысы арсаында жне соыс жылдарында аймаа зге лт кілдеріні кштеп шірілуі жрді. Аймаа поляктар, корейлер, немістер жне баса халытар кштеп кшірілді. Бл айма халыны лтты рамыны згеріске шырап жне жаа лтты топтарды пайда болуына ыпал етті.

- лы Отан соысы жылдарындаы ауыл халыны санды, жынысты – жасты рылымы мен табии сіміндегі згерістер. Бл сіресе майдан мен тылдаы лім – жітім нтижесінде табии сімні тмендеуі есебінен жрді. Ал е бастысы халыты жынысты-жасты рылымындаы згерістерді орын алуы болатын. 1946 жылды 1 атарында Атбе облысы ауыл халы 167 443 адам, Батыс азастан облысы ауыл халы 214 970 адам болды. Бл цифрларды 1939 жылмен салыстырса ауыл халы Атбеде 82 803 адама, Батыс азастан облысында 113 080 адама кеміді.

- Соыстан кейінгі кезедегі ауыл халыны саны, табии жне механикалы сіміндегі оды згерістерді орын алуы. Ауыл халыны леуметтік-экономикалы жадайыны оалуы табии сімні жоарылауы мен кші-он дерістеріне серпін берді. 1959-1989 жылдардаы халы санатарыны мліметтері бойынша айма ауыл халы 620,5 мынан 904,1 мы адама сті. Оны ішінде 1959-1970 жылдары ауыл халыны 207 мы адама лаюы кшті табии сіммен ты жне тыайан жерлерді игеруге байланысты механикалы сім негізінде болды. Халыты табии сімі 1960-жылдарды ортасына дейін кшті арынмен жрді.

- Ауыл халыны лтты рамы лкен згеріске шырады. Бан дейінгі кезеде саны мен лес салмаы немі лдырап келген жергілікті халыты саны алпына келді. 1970-1980 жылдары кші-он дерістерінде теріс айырымдар зге лт кілдері саныны азаюына келіп, тек жергілікті халы саны ана кбейіп отырды.

- Соыстан кейінгі кезеде ауыл халыны жынысты-жасты рылымындаы айырмашылытар алпына келді. Оан табии жне механикалы сімні ыпалы кшті болды. Табии жне механикалы сім нтижесінде ерлер саны кбейіп 1959 жылы 100 йелге 87,5 ерден келсе, 1989 жылы 100 йелге 99,1 ерден келді.

Зерттеу жмысыны теориялы-методологиялы негізі. Зерттеуді дістері демографиялы, математикалы жне тарихи- салыстырмалы дістер болып келеді. Бл кешенді зерттеу дістері айма ауыл халыны санды динамикасы, лтты, леуметтік рамы, жынысты-жасты рылымы, табии жне механикалы сімін талдауда крініс тапты.

Зерттеу жмысыны объектісі-ХХ асырды 20-80 жылдары Батыс азастан аймаын мекендеген ауыл халыны тарихи-демографиялы даму мселелері. Атап айтанда ауыл халыны санды, табии, механикалы сімі, лтты, леуметтік рамы, жынысты-жасты рылымы згерістеріні тарихи-демографиялы трыда зерттелуі.

Зерттеу жмысыны хронологиялы шебері-ХХ асырды 20-жылдарынан бастап 80-жылдарды аяына дейінгі ауыл халыны демографиялы даму кезеін амтиды.

Зерттеу жмысыны территориялы ауымы-азіргі Атбе, Гурьев, Батыс азастан жне Маыстау облыстарын амтитын Батыс азастан ірі.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы-ХХ асырды 20-80 жылдарындаы Батыс азастан аймаы ауыл халыны табии сіміндегі, санды, жынысты-жасты рылымы мен лтты, леуметтік рамындаы згерістерді алашы кешенді трде зерттелуі болып табылады. ылыми жаалытара ауыл халыны демографиялы дамуына атысты кптеген ты мраат деректері негіз бола алады. Батыс азастан аймаы ауыл халыны тарихи-демографиялы даму мселелеріне арналан диссертациялы жмысымызда мынадай ылыми жаалытар бар:

- Зерттеу жмысында ХХ асырды 20-80 жылдарындаы ауыл халыны санды сімі халы санатары, мраат деректері арылы тарихи-демографиялы трыда жете талданды.

- Ауыл халыны табии жне механикалы сімі, оны халы саныны лаюындаы орны, табии, механикалы сімге ыпал етуші факторлар баяндалып, бан атысты мраат материалдары тыш рет ылыми айналыма енгізілді;

- 1920-1930 жылдардаы ауыл халыны саны, табии сіміндегі згерістер талданып, халы саныны азаюына атысты ты мраат деректері ке клемде олданыс табуы.

- лы Отан соысы жылдарындаы ауыл халыны демографиялы даму мселелері, жынысты-жасты рылымдаы згерістер, табии сімні лдырауы жан-жаты баяндалып, бан атысты ты мраат деректері алаш рет ылыми айналыма енгізілді.

- Сондай-а 1930-1940 жылдары аймаа кштеп кшірілген халытар, оларды саны, орналастырылуы, оны лтты рамны згерісіне ыпалы мраат жаттары арылы жан-жаты талданды.

- Ты мраат деректері жне статистикалы мліметтер арылы айма ауыл халыны соыстан кейінгі кезедегі жынысты-жасты рылымыны згерістері кезе-кеземен жан-жаты баяндалды. Жынысты-жасты рылыма атысты кптеген мраат материалдары алаш рет ылыми айналыма енгізілді. Сондай-а халыты жынысты-жасты рылымыны згерістеріне ыпал еткен факторларда тере талданады.

- Ауыл халыны лтты жне леуметтік рамындаы згерістер жне оан ыпал етуші факторлар трлі ты мраат деректері мен статистикалы материалдар арылы жан – жаты арастырылады.

Зерттеу жмысыны олданбалы маызы. Зерттеу жмысында баяндалан мліметтер, ктерілген мселелер тарихи-демографиялы ебектер ерекше мн беретін оырмандарымыза нды мліметтер береді. Зерттеуді теориялы орытындылары мен фактілік материалдары жаа зерттеулер мен тарихи демография курстарына пайдалануа жарамды.

Зерттеу жмысыны сыннан туі. Зерттеу жмысыны негізгі нтижелері халыаралы ылыми-практикалы конференцияларда баяндалып, талыа тсті. Сонымен атар азастан Республикасы Білім жне ылым саласындаы адаалау жне аттестациялау тізіміндегі журналдарда 4 ылыми маала жары крді.

Зерттеу жмысыны рылымы кіріспеден, екі тараудан жне алты тараушадан, орытынды, дебиеттер тізімі мен осымшалардан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Кіріспеде таырыпты зектілігі крсетіліп, мселені зерттелу дегейі сараланды. Зерттеуді масат-міндеттері, деректік негізі, хронологиялы шебері методологиясы, ылыми жаалыы, орауа сынылатын тжырымдары мен тжірибелік маызы айындалды.

ХХ асырды 20-40 жылдарындаы Батыс азастанны ауыл халы деп аталатын бірінші тарауда аталмыш кезедегі айматаы демографиялы дадарыстар жне олара ыпал етуші факторлар, ауыл халы саныны азаюы, лтты рамны згеріске шырауы ты мраат деректері негізінде сараланды.

Ткерістен кейін Батыс азастан аймаы ауыл халы з дамуында крделі де арама-айшылыы мол кезеге тті. 1917-1920 жылдары Батыс азастан аймаы ауыл халыны саны 1 390,8 мы адамнан 1 208,3 мы адама немесе 182,5 мы адама азайды.

ХХ асырды 20-жылдарыны бірінші жартысындаы азастан халыны этнодемографиялы дамуына 1921-1922 жылдардаы ашаршылы кері сер етті. Ашаршылы сіресе азастанны батыс губернияларын амтып, он мыдаан адамны шыын болуына жне зге айматара кшуіне, шаруашылыты лдырауына келіп сотырды. Аштыты басты себебі соыс салдарынан ндіргіш кштерді лсіреуі, экономиканы лдырауы жне азы-тлік орыны жотыы болатын. Орал губерниясындаы ашыандара кмектесетін губерниялы комиссияны мліметтері ашаршылыты негізгі себептерін наты крсетеді. «рашылы, егін шыпау, онсыз да за жылы империалистік соыс пен е бастысы азамат соысы нтижесінде дадарыса шыраан шаруашылыты одан рі тбегейлі лдыратты. 1918-1920 жылдарды амтыан азамат соысы барысында губернияда елді – мекендер ртеліп, барлы шаруашылы рал-жабдытар бліншілікке шырап, мал басы саны азайды. Азамат соысыны орытындысы губерния аймаындаы шаруашылы мірді лдырауы болды», - деп крсетілді [12, 40 п.].

1921-1922 жылдардаы ашаршылыты біз арастырып отыран демографиялы зардаптары кшті те болды. Ашыу, дере кшу, лім салдарынан халыты табии сімі тмендеп, саны азайды. Статистикалы мліметтерден халы саныны жылма-жыл азайып отыранын креміз. Мысалы, Атбе губерниясыны ауыл халы 1920 жылы 430,7 мынан 1921 жылы 272,5 мы, 1922 жылы 314,2 мы адама азайды. Орал губерниясыны ауыл халы 1920 жылы 459,4 мы, 1921 жылы 234,3 мы, 1922 жылы 371,5 мы адам болды. 1920 жылмен салыстыранда 1923 жылы ауыл халы Атбе губерниясында 37,0 %-ке, Орал губерниясында 32,7 %-ке, Бкей губерниясында 8,5 %-ке азайды. ш губерния бойынша 1920 жылмен салыстыранда ауыл халы саныны жалпы кемуі 329 078 адамды немесе 29,5 %-ті крсетті. Демографиялы дамуа олайлы жадайлар 1920-жылдарды екінші жартысына таман алыптасты.

Батыс азастан ауыл халыны демографиялы даму тарихында 1930-жылдар крделі кезе болып табылады. 1930-жылдарды басындаы нубет, республика халы саныны азаю себептері кптеген зерттеуші тарихшылар мен демографтарды ебектерінде айтылуда. Бл-кштеп жымдастыру, кшпелі шаруашылытарды жаппай еріксіз отырышыландыру салдарынан дере кшу жне аштытан адамдарды орасан зор шыына шырауы болатын.

Халы саныны крт азаюы ауылдардаы леуметтік-экономикалы жне саяси згерістер нтижесінде орын алды. 1920-жылдарды аяында басталан жымдастыру науаны ауылдардаы барлы меншік трлеріні колхоз, совхоз формасындаы мемлекеттік меншік болып згеруіне, халытан кштеу арылы ебек ралын, мал мен жерді, яни барлы мір сру кздерін тартып алу мен оамдастыруа келді. ыса мерзімде жргізілген науан нтижесінде ауылшаруашылыы ндірісіні, барлы азы-тлік тріні лдырауына келді. Нтижесінде халы арасында кедейшілік, жт пен лім пайда болды.

1926-1939 жж. екі сана аралыында Батыс азастан аумаын мекендеген ауыл халы орасан зор шыына шырады. Халы арасында азатар атты зардап шекті. Екі сана материалдарын салыстырар болса Батыс азастан облыстары ауылды елді мекендерінде азатарды лес салмаы 72,8 %-тен 63,2%-ке тсті.

Батыс азастан халыны этнодемографиялы даму тарихында лы Отан соысы кезеіні зіндік орны бар. Бл кезеде азастана эвакуацияланандарды, депортацияланан халытарды кшіріліп келінуі жрсе, майданда аза тапандарды, тылдаы лім-жітімні салдарынан табии сім тмендеп отырды. Халыты трмыс жадайыны тмендеуі, майдан мен тылдаы лім-жітім айма халыны табии сіміне кері сер етті. Мысалы, Атбе облысы бойынша 1000 адама туу коэффициенті 1940 жылы 35,3-ті крсетсе, 1945 жылы ол 13,4-ке тсті. Сол сияты Гурьевте 29,6-дан 14,6-а, Батыс азастан облысында 36,5-тен 15,6-а тсті. лім коэффициенті керісінше сіп отырды. Атбе облысы бойынша 1940 жылы 1000 адама 17,2 болса, 1944 жылы 27,6 болды. Гурьевте 14,8-ден 18,9-а ктерілсе, тек Батыс азастан облысында ана 18,6-дан 9,3-ке тсті [13]. Батыс азастан аймаы ауыл халыны жынысты-жасты белгілері бойынша лім крсеткіштері туралы мліметтерден ер адамдар лесіні жоары екенін байаймыз. 1940 жылы ерлер барлы лген адамдарды 52,7 %-н, йелдер 47,3 %-н раса, 1942 жылы тез ктеріліп ерлер 60,4 %-ті, йелдер 39,6 %-ті крсетті. Одан рі 1943 жылы ерлер 52,4 %, йелдер 47,6 %, 1944 жылы ерлер 54,9 %, йелдер 45,1 %, 1945 жылы ерлер 53,2 %, йелдер 46,8 % болды. Сонымен бірге ерлерді ішінде 20-29 жастан бастап 50-59 жас аралыындаы ерлер лімі басым болды. Аталан жас аралыындаы ерлерді лімі 1940 жылы барлы лгендерді 11,6 %-н, барлы лген ерлерді 22,1 %-н раса, 1942 жылы сйкесінше 25,5 % жне 42,9 % болды [13].

1941-1945 жылдар аралыында майдана Атбе облысынан 117 011 адам, Гурьев облысынан 40 191 адам, Батыс азастан облысынан 74 083 адам, Маыстау облысынан 6 000, айма бойынша барлыы 237 285 адам мобилизацияланды. Соы толытырылан мліметтер бойынша майдандаы адам шыыны Атбе облысында 36192 адам, Гурьев облысында 15 364 адам, Батыс азастан облысында 36 992 адам немесе, Маыстау облысында 4000 адам болды. [14, 136-137 бб.].

лы Отан соысы арсаында жне соыс жылдарында азастана, оны ішінде батыс аудандара корейлер, поляктар, немістер, жне кавказ халытары кштеп кшірілді. Оларды басым кпшілігі республиканы колхоз-совхоздарына орналастырылды. КСРО территориясында алашы депортацияланан халытарды бірі иыршыыстаы корейлер болды. 1937 жылы желтосан айында Гурьев округіне келген 1266 жаня балы зауыттарына жне Теіз, Гурьев аудандарыны колхоздарына орналасады жне келгендерден 654 адам Гурьев аласында олнер, нерксіп кооперациясы жйесіндегі мекемелерге жмыса орналастырылады. аза КСР ХалКом Кеесіні шешімімен 1938 жылы 3 наурызда азастана кшірілген 20530 корей жанясынан Гурьев облысына балы ксіпшілігіне, мемлекеттік кооперативтік мекемелерге 1322 шаруашылы, Атбе облысына 1287 шаруашылы кшіріледі [15, 1-44 пп.]. Батыс азастан облысында 1938 жылды 1 суірдегі млімет бойынша 2244 адамымен 571 корей жанясы болады [16, 42–43 пп.].

1942 жылы 28 атардаы анытама бойынша Атбе облысында 5646, Гурьев облысында 187, Батыс азастан облысында 159, ал барлыы республикада 103757 поляк болды. Одан рі 1943 жылы 7 азандаы аза ССР-гі арнайы контингенттерді саны туралы анытамада Атбе облысында 5 218 поляк, Гурьевте 142 поляк, Батыс азастан облысында 145 поляк болды [17, 141,185 бб.].

КСРО Жоары Кеесі Президиумыны 1941 жылы 28 тамыздаы жарлыы негізінде немістерді КСРО-ны шыыс аудандарына кшіру жзеге асырылды [18, 107 б.]. 1941 жылы 31 азанда Атбе облысына жалпы саны 5 554 адаммен 2 эшелон келеді [19, 69 б.]. Кейінгі жылдары Батыс азастан жне Гурьев облыстарына немістер ебек колонналарыны рамында келе бастайды. 1942 жылы 4 желтосандаы «мнай жне кмір нерксібіне мобилизацияланан немістер мен оны йелдерін жіберу туралы» анытамаа сйкес Атбе облысынан Гурьевке ері, йелі барлыы 364 неміс жіберілді [18, 131 б.].

Мемлекеттік ораныс Комитетіні 1944 жылы 31 атардаы шешімімен шешендер мен ингуштарды азастан мен ырыстана кшіру жзеге асырылды. 1944 жылы наурызды ортасында Атбе облысына 20 309 адам кшіріліп келінді [20, 252 б.].

лы Отан соысы жылдарында Батыс азастан аймаына эвакуацияланан адамдар кшіріліп келінді. Батыс азастан облысы бойынша 1941 жылды тамыз айы бойына барлыы 2561 адам келеді. Бан дейінгі келген 1469 адамды оса есептегенде облыстаы эвакуацияланандарды саны 4030 адама жетеді. Одан рі ыркйек айында 2520 адам, азан айында 3100 адам, араша айында 2481 адам, желтосан айында 4571 адам, 1942 жылды атар айыны бірінші жартысында 618 адам келіп, осы аралытаы барлы эвакуацияланандарды саны 17320 адама жетеді. Оны ішінде ерлер 6853, йелдер 10467, 16 жаса дейінгілер 6175 адам, орыстар 4275, украиндар 3586, белорустар 1151, еврейлер 8040, баса лттар 268 адам болды [21, 13-36 пп.]. Ал 1942 жылды 1 мамырында Батыс азастан аймаына барлыы 61299 адам эвакуацияланып, ол азастана барлы келгендерді 29 %-н рады [22, 2 п.].

Соыс жылдарындаы демографиялы дадарыстар нтижелеріні бірі бл халыты жынысты-жасты рылымындаы згерістер болатын. Оны ішінде ерлер мен жас балалар лесіні тмендеуі болды. Ауыл халыны жынысты – жасты рылымы бойынша есептеулер соыс жылдары-а жргізіле бастады. Батыс азастан облысы бойынша 1943 жылы 1 атардаы есеп бойынша уаытша трып жатандарды оса есептегенде барлы ауыл халында ерлер бойынша 17 жаса дейінгілер 62,0 %, 18-54 жастаылар 26,6 %, 55 жастан лкендер 11,4 %, йелдер бойынша 17 жаса дейінгілер 42,7 %, 15-54 жастаылар 46,3 %, 55 жастан лкендер 11,0 % болды. Ал барлы халы бойынша 17 жаса дейінгілер 50,5 %, 18-54 жастаылар 38,3 %, 55 жастан лкендер 11,2 % болды [23, 3 п.].

1946 жылы 1 атарда Атбе облысында ауыл халы 167443 адам, Батыс азастан облысында 214970 адам болды. Бл цифрларды 1939 жылы сана мліметтерімен салыстырса ауыл халы Атбе облысында 82803 адама, Батыс азастан облысында 113080 адама азайды.

«ХХ асырды 50-80 жылдарындаы Батыс азастан ауыл халыны демографиялы дамуындаы згерістер» деп аталатын екінші тарауда айма ауыл халыны саны, табии, механикалы сіміндегі, лтты, леуметтік рамындаы, жынысты-жасты рылымындаы згерістер жне оан ыпал етуші факторлар талданады.

Бл кезеде Батыс азастан аймаы ауыл халыны демографиялы дамуында алыпты жадай алыптасты. Айма ауыл халыны отайлы демографиялы даму жадайы табии жне механикалы сімні лаюы нтижесінде болды. Аталмыш кезеде сырттан кші-он толындары ты жне тыайан жерлерді игеру жылдарындарынан кейін толастап, халы табии сім негізінде сті. 1959-1970 жылдары айма ауыл халы 620, 5 мы адамнан 827, 5 мы адама, 1979 жылы 887, 6 мы адама лайды. Бастапы кезедегі лаю ты жне тыайан жерлерді игеру науаныны ыпалынан болатын. йткені ты игерілген бес облыспен атар кейбір аз клемде ты игерілген аудандар ішінде Атбе жне Батыс азастан облыстары да болатын.

1954 жылы Атбе облысына Украина КСР-нан рамында 1 046 адамы бар 259 оныс аударушы жанясы келеді. 1954 жылды екінші жартысы-1955 жылды 1 суірі аралыында Атбе облысы колхоздарына 3 868 мшесімен 1003 жаня орналасады. Ал 1955 жылды 5 суірінде Украина КСР-ны Харьков жне Тернополь облыстарынан 2184 мшесімен рамында 1321 ебекке абілетті адамы бар 583 жаня келіп орналасады [24, 33 п.]. Тыа келушілер легі кейінгі жылдары да жаласа берді. 1959 жылы Атбе облысына Украина КСР-нен 974 жаня кшіп келсе [25, 43 п.], 1960 жылы 1 140 жаня жне облыс ішілік оныс аудару бойынша 288 жаня келіп орналасады. Сонымен бірге скерден босатылан 3074 адам абылданады [26, 6 п.]. 1963 жылды 1 шілдесінде Батыс азастан лкесі колхоздары бойынша кшіп келген отбасылар саны брын келгендермен оса есептегенде 551 жаняа жетеді. Облыстар бойынша аымдаы жылы Атбеге 165, Батыс азастана 259, Гурьевке 15 жаня орналасады. Сонымен бірге айматы совхоздарындаы жанялар саны брыны келгендермен осанда 1 225-ге жетеді. Украина КСР-нан келген отбасы саны 1 058 болды. Атбе облысына 377, Батыс азастана 963, Гурьевке 38 отбасы орналасады [27, 34,37 пп.].

Нтижесінде 1954 жылдан 1959 жылы Атбе облысы ауыл халы 189,7 мынан 226,6 мыа, Батыс азастан облысы ауыл халы 217,9 мынан 267,8 мыа бір-а жетті. Ал Гурьев облысы ауыл халы болса 99,5 мынан 126,0 мыа, Маыстау облысы ауыл халы 16,5 мынан 20,5 мы адама лайды. Одан рі 1965 жылы ауыл халы Атбеде 291,9 мыа, Батыс азастан облысында 349,8 мыа, Маыстауда 22,5 мыа кбейсе, тек Гурьевте ана 123,6 мыа азаяды [28, 62 п.].

Халы саныны дайы сіп нуі негізінен халыты табии сіміні крсеткіштеріне тікелей байланысты. сіресе ауыл халыны сімінде табии сімні алатын орны ерекше болды. Ауыл халыны табии сімі соыстан кейінгі жылдары айта алпына келді жне ол 1960-жылдарды ортасына дейін арынмен жрді.

Батыс азастан облысы мысалында арастырар болса егер 1946 жылы облыс бойынша ауыл халында туыландар 4 976 адам, лгендер 1 917 адам, табии сім 3 259 адам болса, 1960 жылы туыландар 12 225 адам, лгендер 2 065 адам, табии сім 10 160 адамды крсетті. [29, 16 п.]. Табии сім крсеткіштері 1960-жылдарды екінші жартысынан бастап сл бседей бастады. Егер Батыс азастан облысында 1965 жылы 1000 адама шаанда туу коэффициенті 34 болса, 1966 жылы 33, 1967 жылы 30, 1968 жылы 30, 1969 жылы 17, 1970 жылы 24 болды [30].

ХХ асырды 80-жылдары ауыл халыны демографиялы дамуында 1960-1970 жылдармен салыстыранда тууды тмендеуі, кері дерістерді беле ала бастаан тстары болды. 1980-1988 жылдары Атбе облысы ауыл халыны 1000 адама шаандаы туу коэффициенті 26,7-ден 27,8-ге, лайып, лім коэффициенті 7,5-тен 6,8-ге тмендеп, табии сім коэффициенті 19,2-ден 21,0-ге ктерілді. Гурьев облысында туу коэффициенті 26,4-тен 29,2-ге лайып, лім коэффициенті 9,5-тен 8,9-а тмендеп, табии сім коэффициенті 16,8-ден 20,3-ке сті. Ал Батыс азастан облысында туу коэффициенті 1980 жылы 24,9, 1985 жылы 29,4, 1988 жылы 28,3 болса, лім коэффиценті 1980 жылы 7,2-ден 1988 жылы 7,3-ке ктеріліп, табии сім, 1980 жылы 17,7, 1986 жылы 22,1, 1988 жылы 21,0-ге тмендеді [31, 24,30,33 бб.].

Халы саныны сімінде кші-он дерістеріні маызы зор. Кші-он дерістерінде ауылды елді-мекендерге кшіп келушілер саныны суі ты жне тыайан жерлерді игеру науаны тсында арынмен жргені белгілі. Бл жылдары сіресе ебекке абілетті жастаы адамдарды келуі, кші-ондаы о айырымдар халы саныны тез суіне ыпал етті. 1960 жылды кші он-орытындысы бойынша Атбе облысыны 12 ауданында сім 1910, Гурьев облысында 162, Батыс азастан облысында 3 737 адам болды. 1963 жылы ауыл халыны механикалы озалысы бойынша Атбе облысында механикалы сім 1 353 адам, Гурьев облысында кері сім 1 811 адам, Батыс азастан облысында сім 3 225 адам болды [32, 11,12,13,28,31 пп.].

1970 жылдарындаы кші-он дерістерінде теріс айырымдарды жиі айталануы байала бастады. Мысалы, Атбе облысы бойынша ауылды елді-мекендерде 1971 жылы 910, 1972 жылы 767, 1975 жылы 89 адамды теріс айырым болды [33, 25 п.]. Батыс азастан облысында 1970 жылы теріс айырым 3,7 мы адам болса, 1975 жылы 3,7 мы адам, 1976 жылы 4,1 мы, 1977 жылы 5,5 мы, 1978 жылы 10,2 мы, 1979 жылы 4,5 мы, 1980 жылы 6,5 мы болды [34, 13 п.]. Бл айма ауыл халы саныны арындап суіні тежелуіне, тіпті кейбір облыстарда азаюына келді. Ауыл халы 1981 жылы Атбе облысында 334 мы, Гурьев облысында 151 мы, Маыстау облысында 29 мы, Батыс азастан облысында 366 мы адам болса, 1987 жылы Атбе облысында 337 мы, Гурьев облысында 148 мы, Маыстау облысында 35 мы, Батыс азастан облысында 350 мы адам болды [35, 31-32 бб.].

ХХ асырды 80-жылдарындаы кші-он дерістерінде теріс айырым немі айталанып отырды. Мысалы, Атбе облысындаы ауылды елді-мекендерде теріс айырым 1981 жылы 661, 1982 жылы 1 491, 1983 жылы 1 038, 1984 жылы 1 084, 1985 жылы 3 508 адам болды [36]. Батыс азастан облысыны ауылды елді-мекендерінде теріс айырым 1981 жылы 7,2 мы, 1982 жылы 7,9 мы, 1983 жылы 9,4 мы, 1984 жылы 9,5 мы, 1985 жылы 8,7 мы, 1986 жылы 8,8 мы, 1987 жылы 8,7 мы, 1988 жылы 8,0 мы адам болды [34, 14 п.].

Ауыл халыны белсенді кші-оны, кші-онды дерістердегі теріс айырым ауылды елді-мекендерді леуметтік-экономикалы жадайыны тмен болуымен де тсіндіріледі. Бларды атарына ауылдарды леуметтік-экономикалы жадайыны нашарлыы, халыты трмыс дрежесіні тмендігі, мдени-трмысты ызмет трлеріні тапшылыы т.б. жатты.

Соыстан кейінгі кезеде Батыс азастан аймаы ауыл халыны лтты рамында біратар згерістер жрді. Бл кезедегі лтты рамдаы басты згеріс бл жергілікті халы азатар саныны алпына келуі болды. Айма бойынша 1959-1970 жылдардаы халы санатары аралыында орыстарды 110 632 адамнан 130 058 адама, белорустарды 2 831 адамнан 6 845 адама, украиндарды 59 607 адамнан 61 277 адама лаюы ты жне тыайан жерлерді игеру науаны нтижесінде туындаан кші-он дерістерімен де байланысты болды. 1959 – 1989 жылдары аймата азатарды лесі 71,2 %-тен 79,7 %-ке ссе, орыстар 17,8 %-тен 10,8 %-ке, татарлар 1,5 %-тен 0,9 %-ке, украиндар 9,6 %-тен 4,7 %-ке, зге лт кілдері 4,2 %-тен 3,4 %-ке тсті [37].

Алдымен 1959-1970 жылдардаы сана аралыында кшті табии сім мен механикалы сім нтижесінде айматаы барлы саны басым лттарды лесі лаяды. Айма бойынша азатар 144 721 адама, орыстар 19 426 адама, белорустар 4 014 адама, татарлар 1 642 адама, украиндар 1 670 адама, баса лттар 5 524 адама седі. Бл нерксіп рылысы, ты жне тыайан жерлерді игеру науандары нтижелерінде ол жеткізілген жетістіктер болатын. Алайда 1970-1979 жылдардаы сана аралыынан баса лттар саныны азаю дерісі басталды. Бл аралыта азатар 81 857 адама скенімен, орыстар 13709 адама, белорустар 1 121 адама, татарлар 929 адама, украиндар 8 286 адама азайып, тек алан лттар ана 2 335 адама кбейеді. Ал елдегі демографиялы дадарыстар басталан 1979-1989 жылдардаы сана кезеінде тек азатар ана 52 563 адама лайып, баса лттар саныны крт азаюы байалады. Сонымен 1970 жылы санатан бастап ауыл халыны жалпы сімі негізінен жергілікті халы азатарды ана есебінен болып отырды деп айта аламыз.

Кеестік кезеде халыты леуметтік рамында негізінен жмысшылар, жымшаршылар жне ызметкерлер деген ш топ болды. 1959 жылы халы санаы бойынша Атбе облысында жмысшылар деген оамды топа 103267 адам жатызылан немесе олар барлы халыты 45,6 %-н раан. Ал ызметкерлер 40 705 адам немес 17,8 % болса, жымшаршылар 81 639 адам немесе 36,0 % болды. [38, 10 п.]. оамды топтарды лттар бойынша блінісі негізінде арастырса, ауыл халы бойынша барлы жмысшыларды 18,4 %-н орыстар, 48,6 %-н азатар, 17,0 %-н украиндар, 9,1 %-н немістер, 2,3 %-н татарлар рады. ызметкерлерді 25,5 %-н орыстар, 44,5 %-н азатар, 22,3 %-н украиндар, 2,5 %-н немістер, 2,4 %-н татарлар рады. жымшаршыларды 7,6 %-н орыстар, 61,1 %-н азатар, 21,2 %-н украиндар, 6,3 %-н немістер рады [39, 6-8 пп.].

1989 жылы сана мліметтерінен айма ауыл халыны леуметтік рамында жмысшылар мен ызметкерлер саныны лайанын, жымшаршылар саныны азайанын креміз. Атбе облысыны барлы ауыл халыны жмысшылар 66,5 %-н, ызметкерлер 18,7 %-н, жымшаршылар 14,5 %-н рады. Гурьев облысында жмысшылар барлы ауыл халыны 72,4 %-н, ызметкерлер 21,43 %-н, жымшаршылар 6,1 %-н рады. Маыстау облысында жмысшылар барлы ауыл халыны 78,0 %-н, ызметкерлер 20,5 %-н, жымшаршылар 1,5 %-н рады. Батыс азастан облысы бойынша жмысшылар 68,5 %-н, ызметкерлер 20,3 %-н, жымшаршылар 11,1 %-н рады.

Соыстан кейінгі кезеде айма ауыл халыны жынысты-жасты рылымында айтарлытай о згерістер орын алды. Соыстан кейінгі кезедегі кшті табии жне механикалы сім халыты жынысты-жасты рылымындаы олылытарды толтыруа лкен септігін тигізді.

Соыстан кейінгі жылдары ауыл халыны жынысты-жасты рылымы алпына келіп, ерлер саны лайды. 1959 жылы 100 йелге 87,5 ерден келсе, 1989 жылы 100 йелге 99,1 ерден келді [40,20-21 бб.]. Сонымен атар жастар мен ебекке абілетті жастаы адамдарды саны мен лес салмаы лайды.

Сонымен ХХ асырды 50-80 жылдары Батыс азастан аймаы ауыл халыны саны, табии, механикалы сімі, лтты, леуметтік рамы жне жынысты-жасты рылымында айтарлытай о згерістерді орын алымен ерекшеленеді.

орытындыда диссертациялы зерттеу мазмнынан туындаан ылыми ізденуге байланысты баыттар жйеленіп, алынан нтижелер тжырымдалды.

ХХ асырды 20-80 жылдары Батыс азастан аймаы ауыл халыны саны, лтты, леуметтік рамы, жынысты-жасты рылымы жне табии, механикалы сімінде айтарлытай згерістер жрді. Бл згерістер атлмыш кезедегі леуметтік-экономикалы жне саяси дерістер тарихымен тыыз байланысты болатын.

ПАЙДАЛАНАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1 Назарбаев Н.. азастан-2030: Барлы азастандытарды сіп-ркендеуі, ауіпсіздігі мен л-ауатыны артуы. Ел Президентіні азастан халына жолдауы. – Алматы: Білім, 1998. – 96 б.

2 А.Н.Донич Народонаселение Казахстана. // Народное хозяйства Казахстана. - № 11-12, 1928 г; Трублаевич Н.Д. Естественное движения сельского населения КазССР за 1924 – 1928 гг. // Народное хозяйства Казахстана. 1930, № 1-2; Тынышбаев М. Материалы к истории киргиз-казахского народа. – Ташкент: 1925.-48 с;

3 Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР.-Алма-Ата: Казахстан, 1987.-156 с.; Галиев А.Б. Население Казахстана в конце восстановительного периода: Автореферат дис... к.и.н..07.00.02. -Алма-Ата, 1978. – 23 с.; Асылбеков М.Х. Галиев А.Б. Социально – демографические процессы в Казахстане (1917-1980 гг.). -Алма-Ата: ылым, 1991.-128 с.; Бекмаханова Н.Е. Формирование многонационального население Казахстана и Северной Киргизии.-Москва: Наука, 1980.-280 с.; Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизи в эпоху капитализма (60-е годы XIX в-1917 г.). – Москва: Наука, 1986.-245 с.

4 Абылхожин Ж.Б., Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия. // Вопросы истории.-1989, №7 с 53-71; Татимов М.Б. Социальная обусловленность демографических процессов. -Алма-Ата: 1989. -128 с. Алексеенко А.Н. Сельское население Казахстана (1920-1990 гг.): Автореферат дис.... д.и.н.. 07.00.02. -Алма-Ата, 1994.-59 с.; Алексеенко А.Н. Население Казахстана 1920-1990 гг. -Алматы: ылым, 1993.-126 с. Асылбеков М.Х., В.В.Козина. Демографические процессы современного Казахстана.-Алматы: Атамра, 1995.-128 с.; Асылбеков М.Х., дайбергенова А.И. азастан халыны леуметтік-демографиялы жадайы (1939-1959 жылдар). -Алматы: ркениет, 2005.-160 б. Сдыков М.Н. Формирование население Западного Казахстана в XVIII-XIX веках.-Алматы: ылым, 1996.-220 с.; Сдыков М.Н. Население Западного Казахстана: история формирования и развития (1897-1989 гг.)-Алматы: ылым, 1995.-220 с.; Сдыков М.Н. История населения Западного Казахстана. XVIII-начало XXI в.-Алматы: 2004. - 408 с.

5 Рысбеков Т.З. скен лке тарихы. Орал, 1997. -180 б; Бірімжарова Б.. Батыс азастан облысыны тарихынан. XVІІІ-ХІХ.-Орал, 2002.-155 б.; Бирмижаров Б.К.Социально-экономическое развитие аулов и сел Казахстана в 60-е-80-е годы. (По материалам Западных областей). – Алматы: Гылым, 1996.-188 с.; Кенжалиев И. Батыс азастанны асіретті жылдары (1916-1922 жж.).-Орал, 2000.-144 б.; Кенжалиев И. Батыс азастанны асіретті жылдары (1917-1920 жж.) ІІ-блім.-Орал, 2001.-169 б. Мусаев Б. Голод в Казахстане 1921-1922 гг. и ликвидация его последствия. -Актобе: 2006. -190 с.; Медеубаев Е.И. «Военный коммунизм» в Казахстане: политика, практика, идеология (1918-1921 гг.). -Актобе, 2003. -186 с.

6 Козина В.В.Социально-демографические процессы в Казахстане в межпереписной 1979-1989 гг. Автореферат дис.... к.и.н.-Алматы, 1994.-24 с.; Уржанов А. азастанны ауыл-селоларындаы леуметтік саладаы мемлекеттік саясат: мні мен сабатары (ХХ асырды 60-70 жылдары). Тарих ыл. канд. ыл.... дис. авторефераты.-Алматы, 1999.-31 б.; дайбергенова А.И. азастан халыны леуметтік жне лтты рамындаы згерістер (1939-1959 жж.) Тарих ыл. канд. ыл.... дис. авторефераты.-Алматы, 2000.-27 б.; Такижбаева Н.З. Изменение социальной и национальной структуры сельского население Казахстана (1946-1992 гг.): Автореферат дис.... к.и.н. - Алматы, 1999.-48 с.; Досекеева К. А. азастан ауыл-село трындарыны этнодемографиялы жне леуметтік дамуы (1939-1979 жылдар). Тарих ыл. канд.... дис. авторефераты.-Алматы, 2007. 25 б.

7 Нрман Ш.Т. Кеестік билікті азастандаы оныс аудару саясатыны тарихы (1920-1941 жж.). Тарих ыл. канд.... дис. авторефераты. –Алматы, 2004.-28 б.;.М.Еримбетова. Кеес мемлекетіні 1960-1990 жылдардаы азастандаы кші-он саясаты (тарихи-демографиялы аспект). Тарих ыл. канд.... дис. авторефераты.-Алматы, 2007.-26 б.; Б.Р.Найманбаев. азастандаы 1970-1990 жылдар аралыындаы кші-он (миграция) процестеріні тарихы. Тарих ыл. канд.... дис. авторефераты.-Алматы, 2004.-31 б.;.К.ожаанова. азастана жер аударылан халытар жне оларды республиканы халы шаруашылыын алпына келтіріп, дамытуа осан лесі (1946-1960 жж.). Тарих ыл. канд.... дис. Авторефераты.-Алматы, 2007.-26 б.; А.С.Абдирайымрва. Хозяйственно-экономические, демографические и экологические последствия освоения целинных и залежных земель в Казахстане (1950-е - 1990-е гг. ХХ в.). Автореферат дис.... к.и.н. Алматы, 2007. -24 с.; Ж.У.Кыдыралина. Спецпереселенцы и трудармейцы в Западном Казахстане (1937-1957 гг.). Автореферат дис.... к.и.н. Алматы, 2000. -28 с.

8 аржаубаева А. И. Роль миграционных процессов в формировании современного населения Западного Казахстана: Дис.... к.и.н. Уральск, 2003.-160с.; Табылдиева О.Д. XX асырдаы Маыстау халыны этнодемографиялы дамуы. Тарих ыл. канд. ыл... дис.-Алматы, 2004.-157 б.; Урдабаева А.Е. История города Актюбинска и его уезда (1869-1917 гг.): Дис.... к.и.н. -Костанай, 2001. - 159 с.; Балыкова А.М. Батыс азастанны ала халы: леуметтік-демографиялы аспектісі (1926-1989 жж.) Тарих ыл. канд. ыл.... дис. авторефераты.-Орал, 2007.-24 б.; С.О.уаныш. Каспий аймаындаы Бкей Ордасы, Гурьев жне Маыстау уездері 1917 жылы революциялы згерістер тсында (салыстырмалы тарихи талдау). Тарих ыл. канд. ыл.... дис. авторефераты.-Орал, 2007.-26 б.

9 Всесоюзная перепись населения 1926 года Том VII Казахская АССР. Киргизская АССР. – Москва: ЦСУ, 1928.; Всесоюзная перепись населения 1926 г. Том VIII. Казахская ССР. – Москва: ЦСУ, 1928. – 193 с.; Всесоюзная перепись населения 1926 г. Том XXV. Казахская ССР. – Москва: ЦСУ, 1929-269 с.; Всесоюзная перепись населения 1937 г.-Москва: 1991-212 с.; Всесоюзная перепись населения 1939 г. Основные итоги.-Москва: Наука, 1992. -254 с.

10 Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 года. Казахская ССР. - Москва, 1962. -168 с.; Итоги Всесоюзной переписи населения 1979 г. по Казахской ССР. -Алма-Ата: Казахстан, 1981.-396с.; Итоги Всесоюзной переписи население 1989 года. Распределение населения Республики Казахстан и областей по общественным группам. Алма-Ата: РИИЦ, 1992.

11 Статистико-экономический обзор Киргизской Советской Социалистической Республики.-Оренбург, 1923. -298 с.; Сборник статистических сведений о движений населения, скота и урожаев по КССР с 1880 – по 1922 г. -Оренбург, 1925. -97 с.; Сельское население Киргизской ССР в 1923 года. По итогам сельскохозяйственной переписей 1923 г. Выпуск 1. Западная Киргизия.-Оренбург, 1924. -79 с.; Демографический ежегодник Казахской ССР 1989 г. -Алматы: РИИЦ, 1990. - 98 с.

12 Батыс азастан облысты мемлекеттік мрааты (БОММ), 19-ор, 1-тізбе, 12-іс.

13 азастан Республикасы орталы мемлекеттік мрааты (Р ОММ), 698-ор, 14-тізбе, 230-іс, 289 п; 14-тізбе, 248-іс, 48 п; 14-тізбе, 265-іс, 46-47 пп; 14-тізбе, 273-іс, 6-7 пп; 14-тізбе, 257-іс, 379,403,553 пп; 14-тізбе, 272-іс, 158 п.;

14 Казахстан в Великой Отечественной войне. 1941-1945 годов. Сборник докладов и выступлений на международной научной конференций, посвященной 55-летию Победы над фашисткой Германией. Алматы 21 апреля 2000 года. -Алматы: 2000. -159 с.

15 Аытару облысты мемлекеттік мрааты (АтОММ), 855-ор, 1-тізбе, 36-іс.

16 БОММ, 850-ор, 1-тізбе, 681-іс.

17 Из истории поляков в Казахстане (1939-1956 гг.) Сборник документов.-Алматы: Казахстан, 2000.-344 с.

18 Из истории немцев Казахстана (1921-1975гг.). Сборник документов. – Алматы – Москва: Готика, 1997. – 376 с.

19 Иосиф Сталин-Лаврентию Берии: «Их надо депортировать». Документы, факты, комментарии. – Москва: Дружба народов, 1992. – 288 с.

20 Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. – Алматы: Арыс-Казахстан, 1998.-428 с.

21 БОММ, 693-ор, 1-тізбе,2197-іс.

22 азастан Республикасы Президентіні мрааты (Р ПМ), 708-ор, 2-тізбе, 1029 - іс.

23 БОММ, 693-ор, 1 осымша тізбе, 9-іс.

24 Атбе облысты мемлекеттік мрааты (АОММ), 13-ор, 23-тізбе, 19-іс.

25 АОММ, 13-ор, 28-тізбе, 99-іс

26 АОММ, 13-ор, 30-тізбе, 178-іс.

27 АОММ, 2067-ор, 3-тізбе, 17-іс.

28 Республика Казахстан: 50-лет начало освоения целинных и залежных земель.Статистический сборник. 1953-2003 гг. -Алматы, 2003. -128 с.

29 БОММ, 693-ор, 27-тізбе, 419-іс.

30 БОММ, 693-ор, 27-тізбе, 540-іс, 1 п; 27-тізбе, 714-іс, 2 п; 27-тізбе, 776-іс, 2 п.;

31 Социальное развития и уровень жизни населения в сельской местности в КазССР. -Алматы: РИИЦ, 1989. -246 с.

32 АОММ, 1752-ор, 3-тізбе, 147-іс, 11-13 пп; 3-тізбе, 8-іс, 39 п.;

33 АОММ, 85-ор, 7-тізбе, 7-іс.

34 БОММ, 289-ор, 1-осымша тізбе, 20-іс.

35 Население СССР 1987. Статистический сборник. - Москва:

Финансы и статистика, 1988. -439 с.

36 АОММ, 1752-ор, 5-тізбе, 857-іс, 3-4 пп.; 5-тізбе, 861-іс, 3-4 пп.; 5-тізбе, 863-іс, 6-7 пп.; 5-тізбе, 867-іс, 6-7 пп.; 5-тізбе,870-іс, 7-8 пп.; 5-тізбе, 872-іс, 6-7 пп.;

37 Итоги... 1959 года. Казахская ССР. -Москва, 1962.-168 с. 43, 44, 67,68,103,104,107 бб; азастан Республикасындаы 1999 жылы халы санаы орытындылары.І том.А, 2000.-199 б. 43, 44, 67, 68, 103, 104, 107, 108 бб;

38 АОММ, 1752-ор, 3-тізбе, 125-іс.

39 АОММ, 1752-ор, 3-тізбе, 132-іс.

40 Население по полу и возрасту. Итоги переписи населения в Республики Казахстан. Статистический справочник. -Алматы. 2000. -184 с.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЕБЕКТЕР:

1 Батыс азастанны ауыл трындары (1897 жылы бірінші Бкілресейлік халы санаы материалдары бойынша). // Арало-Каспийский регион в истории и культуре Евразии. Материалы международной научной конференции.Часть 2. -Актобе, 2006 г.-с 147 – 150.

2 оныстандыру озалысыны Батыс азастанны ауыл трындарыны лтты рамыны згерісіне ыпалы (XIX. Аяы-XX. басы). // азастандаы 1916-жылы лт – азатты ктерілісі: сипаты, озаушы кштері, сабатары, жаа кзарас. Халыаралы ылыми-практикалы конференцияны материалдары.-Атбе, 2006 ж. 73-75 бб.

3 1920-1930 жылдардаы Батыс азастанны ауыл трындары. // Отан тарихы, 2007.-177-191 бб.

4 лы Отан соысы жылдарындаы Батыс азастандаы этнодемографиялы жадай. // БМУ хабаршысы, № 2, 2007 ж. 23-32 бб.

5 Соыстан кейінгі жылдардаы Батыс азастан ауыл трындары: саны, лтты рамы, жынысты-жасты рылымы. // БМУ хабаршысы, №3, 2007 ж. 19-24 бб.

6 Батыс азастандаы ауыл трындары (1989-1999 жж.) // аза тарихы, № 5, 2007 ж.-41-44 бб.

7 Батыс азастан ауыл трындарыны демографиялы дамуыны кейбір мселелері. // азастанны леуметтік-экономикалы жне техникалы дамуындаы азіргі жастарды алатын орны. Студенттер мен алымдарды халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. – Атбе, 2007 ж. 338-342 бб.

8 Батыс азастан аймаына баса халытарды депортациялану тарихынан. // Отансйгіштік, адамгершілік жне тзімділік-азастан саясатыны негізгі баыттары. Білім жне ылым жйесіндегі реформалау атты халыаралы ылыми-практикалы конференцияны материалдары.-Атбе, 2008 ж. 66- 68 бб.

9 Батыс азастан аймаы ауыл трындарыны жынысты-жасты рылымындаы згерістер (1989-2006 жж. ). // КСРО аймаындаы трік-мсылман халытарын заман талабына бейімдеуді тарихи тжірибелері атты халыаралы ылыми-теориялы конференция материалдары.-Атбе, 2008 ж.294-296 бб.

10 Батыс азастан аймаы ауыл халыны жынысты- жасты рылымындаы згерістер (ХХ. 50-80 жж.) // Жас алым-2009, ІІІ Халыаралы ылыми- практикалы конференция материалдары.– Тараз, 2009 ж. І Том, 117-120 бб.

11 Батыс азастандаы 192-1922 жылдардыы ашаршылы жне оны демографиялы салдары. // ІХ Стбаев оулары, жас алымдарды, студенттер мен мектеп оушыларыны халыаралы ылыми конференциясы материалдары. -Павлодар, 2009 ж. 100-104 бб.

РЕЗЮМЕ

Автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальности 07.00.02. Отечественная история (История Республики Казахстан)

Аман Алибек Бакитжанович

Сельское население Западного Казахстана: историко демографический аспект (20 80 годы ХХ века)

Актуальность темы. В настоящее время в отечественной истории возрастает значение историко-демографических исследований. Коренные изменения в социально-экономическом и политическом развитии в советский период привели к изменению национального, а также половозрастного состава населения. В связи с этим требуется на основе новых архивных источников исследовать изменения роста численности, национального, социального состава, половозрастной структуры, роста естественного и механического движения сельского населения Западного Казахстана в 20-80 годы ХХ века.

Цели и задачи исследования. Используя новые источники, исследовать процесс демографического развития сельского населения Западного Казахстана в 20-80-е годы ХХ века.

Для решения этой проблемы были поставлены следующие задачи:

- изучить демографическое положение в этом регионе в первой половине 20-х годов ХХ века,, в т.ч. голода 1921-1922 годов и его демографические последствия;

- На основе переписей населения и архивных источников изучить изменение численности, национального состава, естественного прироста сельского населения в межпереписной период 1926-1939 гг.;

- изучить демографическое положение региона годы в Великой Отечественной войны. Выявить естественные потери и их последствия.

- Проанализировать изменения численности, естественного прироста сельского населения в 50-80 годы ХХ в.;

- Осуществить всетсоронний анализ изменений половозрастной структуры сельского населения региона в 50-80 гг ХХ в.;

Основные положения, выносимые на защиту:

- В 20-40 годах ХХ века демографическое положение сельского населения региона было сложным и прошло несколько периодов. Значительное сокращение численности сельского населения в первой половине 20-х годов ХХ века было вызвано голодом в 1921-1922 гг. Так, за 1920-1923 гг. сельское население уменьшилось с 1 116,5 тыс. человек до 787,4 тыс. человек;

- В межпереписный период 1926-1939 гг. численность сельского населения Западного Казахстана пострадала от коллективизации, голода и насильственного переселения, в том числе уменьшилась численность коренного населения. Особенно уменьшилась численность и удельный вес детей и подростков.

- Накануне и в период Великой Отечественной войны произошли депортации других национальностей в регион. Насильственно были переселении поляки, корейцы, немцы и т.д. Это привело к изменению национального состава населения и появлению новых национальных груп.

- изменения в численном, национальном, половозрастном составе сельского населения Западного Казахстана в годы Великой Отечественной войны произошли за счет переселения депортированных, эвакуированных народов и уменьшения естественного прироста населения в результате высокой смертности на фронте и в тылу. На 1 января 1946 года по единовременному учету половозростной структуры сельского населения в 42 сельских советах Западно-Казахстанской области мужчины составляли 41,3 %, женщины-58,7 % всего населении. На 100 женщин приходилось 70,4 мужчин. На 1 января 1946 года сельское население Актюбинской области составляло 167 443 человек, Западно-Казахстанской области 214 970 человек. Если сравнить эти данные с 1939 г. то сельское население Актюбинской области уменьшилось на 82 803 человек, а Западно-Казахстанской области уменьшилось на 113 080 человек.

- Положительные изменения численности, естественного и механического прироста сельского населения в послевоенный период. Так, за 1959-1989 гг., по переписи населения, сельское население Западного региона Казахстана увеличилось с 620,5 тыс. до 904,1 тыс. человек. В том числе за счет естественного и сильного механического прироста во время целины в 1959-1970 гг. сельское население увеличилось на 207 тыс. Бурный темп естественного прироста сельского населения продолжался до середины 60-х годов ХХ века.

- Изменение национального состава сельского населения Западного региона Казахстана. Восстоновлена численность и удельный вес коренной нации. Отрицательное сальдо миграции 70-80 годов ХХ века привело к сокращению численности некоренного населения. Это привело к увеличению общего числа населении за счет коренной нации.

- В послевоенный период под влиянием естественного и механического прироста была восстановлена половозрастная структура сельского населения региона. В результате естественного и механического прироста увеличилась численность мужчин. Так если в 1959 году на 100 женщин приходилось 87,5 мужчин, то в 1989 году на 100 женщин приходилось 99,1 мужчин.

Методологическая основа диссертационного исследования. Методологией исследования является всестороннее и объективное изучение историко-демографического положения в Западном Казахстане в указанный период. Методы исследования-демографический, статистический, математический, историко-сравнительный.

Объект исследования. Вопросы историко-демографического развития сельского населения Западного Казахстана в 20-80 гг. ХХ века. А именно, исследование историко-демографического аспекта изменении численности, национального и социального состава, половозрастной структуры, механического, естественного прироста сельского населения региона.

Хронологические рамки диссертационной работы: Охватывает период 20-80 годов ХХ века.

Территориальная рамка диссертационной работы : Актюбинская, Атырауская, Западно-Казахстанская и Мангистауская области, которые входят в Западный регион Казахстана.

Научная новизна исследуемой работы: Историко-демографическое развитие сельского населения Западного Казахстана не было объектом специального исследования. Впервые комплексно исследуются изменения численности, естественного прироста, социального и национального состава, половозрастной структуры населения, а также факторы вляющие на них в 20-80 годы ХХ века. Основой научной новизны являются новые архивные источники, которые впервые введены в научный оборот.

Практическая значимость работы. Данное исследование посвящено изучению историко-демографического развития Западного Казахстана в 20-80 годы ХХ века и пополняет работы, посвященные этой тематики. Выводы и фактологические материалы можно использовать в новых исследованиях и при преподавании курса исторической демографии.

Апробация работы. Основные положения данного иследования были опубликованы в периодической печати и сборниках научно – практических конференциий, 4 статьи в периодической печати, 7 статей в сборниках научно-теоретических конференций.

Структура диссертационного исследования состоит из введения, двух разделов и шести подразделов, заключения, списка использованной литературы и приложений.

SUМMАRY

The selfresume of thesis on competition for an academic degree of candidate of historical science on discipline 07.00.02.-Home history (The history of Republic of Kazakhstan)

Aman Alibek Bakitzhanovich.

The rural population of Western Kazakhstan: historico-demographic aspect (20-80 y. Of XX century.)

The actuality of the theme. Nowadays the importance of demographic research rises in home history. The local changes in social-economic and political progress in soviet period have brought to national and sex age structure of population. It demands on the basis of new archival sources, to research the changes in increasing of number, national, social structure, sex age structure, natural rise and mechanical motion of the rural population of Western Kazakhstan in 20-80 y. (XX century.)

The aim and the tasks of research work. To research the process using new materials in demographic development of rural population of Western Kazakhstan, in 20-80 y. (XX century.)

-to study the demographic state in this region, in the first half of 20-th y.(XX century), and in 1921-1922 years of famine and its demographic consequence;

-to study the changes on the basis of sensus and archival sources of national number, natural rising of rural population during sensus period in 1926-1939 yy.

-to study the demographic state in region during the World War ; to reveal the natural casualties and their consequence;

-to analyse the changers in number of natural rising of rural population of the region in 50-80 y., (XX century.)

-to fulfill detailed analysis of changers in sex age structure of rural population in 50-80 yy (XX century.);

The main thesis:

-the demographic state in 20-40 y., XX century, of the rural population was difficult and passed some periods. The considerable cutting down of the number of the rural population on the first half of 20-th y.,XX century was excited by famine during 1921-1922 yy. So, in 1920-1923 yy. the rural population decreased from 1 116,5 thousand men – to 784,4 thousand men;

-During the sensus period 1926-1939 yy. The number of the rural population of Western Kazakhstan suffered from collectivization, famine, and violent migration, especially decreased the indigenous inhabitant. In this period, the total number of the rural population decreased from 1144,7 thousand man to 753,2 thousand man, and the specific gravity of children and teenagers.

-The deportation was the day before and during the period of the World War. Other nationalities deported to the region. They were the Poles, the Koreans, the Germans, etc. It had brought to changes of national population and to create new national groups.

-Changers in number, national, sex age rising state of rural population of Western Kazakhstan during the World War were at deported and evacuated peaple’s expense and decreasing of the rising population in result of high depth-rate at the front and in rear.

For the first of January, 1946 y on gratuity registration of the rural population in 42 rural unit of Western Kazakhstan regions men made up 41,3 %, women-58,7% of the whole population. 70,4 men were for 100 women. For the first of January, 1946 y the rural population of Aktobe region made up 167449 men, Western Kazakhstan region-214970 men. If to compare these facts, the rural population of Aktobe region decreased to 82803 men, and Western Kazakhstan region decreased to 113080 men.

-the positive changes of number, natural and mechanical rising of rural population in Post-War period. So, 1959-1989 y., on sensus the rural population of Western region of Kazakhstan increased from 620,5 thousand men to 904,1 thousand men. Of course by natural and strong mechanical rising in 1959-1970yy. During virgin lands, the rural population increased to 207 thousand men. The rapid growth of natural rising of the rural population was going on to the middle of 60y. XX century.

-The national state changes of the rural population of Western Kazakhstan. The number and the specific gravity of the native nation. The migration showed the positive side in 70-80 y. Of the XX century. It decreased the unnative people. It increased the total population by the native nation.

In Post-War period the sex age structure of the rural population restored and made the progress chang in age structure, and the specific gravity of young people. The number of men increased in the result of natural and mechanical rising.. e.g. In 1959y., 87,5 men were for 100 women, in 1989 y., 99,1 men were for 100 women.

The methodological basis of thesis research work. The methodological research is to study in detail and objective study of historico-demographic state in Western Kazakhstan on showed period. The method of investigation – demographical, statistical, mathematical, historico-comparative,

The object of research work. The question on historico-demographical development of the rural population of Western Kazakhstan in 20-80 yy.,XX century. It is just to research historico-demographical aspect changings of numbers, national and social structure, sex age structure, mechanical, national rising of the rural population.

Chronological framework of research work: Includes the period of 20-80 yy.,XX century.

Territorial framework of research work: Aktobe, Atirau, Western-Kazakhstan and Mangistau regions, which are the West region of Kazakhstan.

The scientific novelty of research work: Historico-demographical development of the rural population of Western Kazakhstan was not the object of special research. Changes in numbers, natural rising, social and national structure, sex age structure of population are researching for the first time, and the factors influenced on them in 20-80 yy.,(XX century.) The basis of the scientific novelty are new archival source which are introduced to scientific circulation for the first time.

Practical importance of the work. The given research work lights the way for studying historico-demographical development of Western Kazakhstan in 20-80 yy.,XX century and fills up the work, lighted the way for this theme. The Conclusions and actual materials shoud be used in new research works and on teaching the historic-demographic course.

Approbation of work. The basis of this work were published on periodical press and in collection of scientific-practical conferences.4 articles on periodical press, 7 articles in collection of scientific-theoretical conferences.

The content of thesis research work. It consists of intoduction, two chapters and six subchapters, conclusion, list of literature and supplement.

Басуа ол ойылды 28.05.2009 ж.

Шартты баспа табаы 1,5

Клемі 60х90 1/16.

Офсет аазы. Таралымы 100 дана.

Тапсырыс № 44

М. темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік

университетіні БА жне баспа орталыы

Орал аласы, Сарайшы кшесі, 34.

т. 50-76-52



 



<
 
2013 www.disus.ru - «Бесплатная научная электронная библиотека»

Материалы этого сайта размещены для ознакомления, все права принадлежат их авторам.
Если Вы не согласны с тем, что Ваш материал размещён на этом сайте, пожалуйста, напишите нам, мы в течении 1-2 рабочих дней удалим его.