К 94 (574):377.4:665.6 "1890/1990" (043) олжазба ыында
БЕРДІОЖИН ЛЕСАЛИ БАЗАРАЛИЛЫ
азастанны мнай-газ ндірісі саласындаы жмысшы, инженер- техникалы кадрларыны алыптасуы жне суі (1890-1990 жж.)
07.00.02 - Отан тарихы (азастан Республикасы тарихы)
Тарих ылымдарыны докторы ылыми дрежесін
алу шін дайындалан диссертация
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Орал, 2009
Жмыс ызылорда «Болаша» университетіні «Тарих жне оамды пндер» кафедрасында орындалды
ылыми кеесші: тарих ылымдарыны докторы, профессор
Т.З. Рысбеков
Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы, профессор
К.Л. Есмаамбетов
тарих ылымдарыны докторы, профессор
Н.А. Абдуллаев
тарих ылымдарыны докторы, профессор
Т.С. Садыов
Жетекші йым: Евразия гуманитарлы институты
Диссертация 2010 жылы «27» апанда саат 10.00-де М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті (090000, Орал аласы, Досты даылы, 162) жанындаы БД 14.61.26. Біріккен диссертациялы кеесті мжілісінде оралады.
Диссертациямен М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні ылыми кітапханасында танысуа болады.
Автореферат 2009 жылы « » атарда таратылды.
Диссертациялы кеесті алым хатшысы,
тарих ылымдарыны докторы Б.Г. Шинтимирова
Кіріспе
Жмысты жалпы сипаттамасы. Диссертациялы жмыс азастанны ауыр нерксіп салаларыны бірі мнай-газ ндірісі маман кадрларыны алыптасу жне су жолдарын зерттеуге арналан. Диссертацияда 1890 жылдардан бастау алатын отанды мнайшы мамандарды алыптасу процесі, бл істегі кршілес республикалар мен шетел мамандарыны ызметі, алашы лтты жмысшы, инженер-техникалы кадрларды дайындау жолдары жне оларды санды жне сапалы крсеткіштері, жас жне жынысты рамы зерделенеді. Мнайшыларды ел дамуына осан ерен лесі, оларды оамды, ндірістік белсенділігі, мнайшы мамандарын дайындайтын оу орындарыны алыптасуы жне дамуы, атадан балаа мирас болатын ебек дстрі – мнайшылар улеттері тарихы, жалпы жаа келбетті лтты мнайшы мамандарын дайындау ісі жан-жаты арастырылады.
Таырыпты зектілігі. азастан мемлекеттілігіні жаа жадайда дамуы мен ныаюы оамда, оны ішінде тарих ылымында жаа танымды кзарастарды орныуына, халыты тарихи даму жолын баалауда тере де шынайы ой-пікірлерге негізделген зерттеулерге, жаа тжырымдара жол ашты. Оны стіне жздеген жылдар бойы бодандыта мір сруі аза халыны тарихыны брмалануына, отарлы саясатты объектісі трысынан арастырылуына келді.
Мны зі зерттеу таырыбыны зектілігін, з тарапында оны ылыми, оамды-практикалы сраныстан туындап отыранын анытайды.
азіргі кезеде бізді еліміз шін дниежзілік озы тжірибеге негізделген индустриялды-инновациялы стратегияны алыптастыруды маызы те зор. Дамыан ркениетті елдерді барлыы белгілі бір тарихи кезе бойында физикалы ебекті ажет ететін дірістен капиталды, технология мен ылыма негізделген ндіріске дейінгі жолдан тті. азастана да осындай жолдан туге тура келеді. Шикізата ана баыт стаан ел болып алмауды амалы ылым мен техниканы жетістігіне, жоары технологияа сйенген дниежзілік стандарта сай сапалы нім ндіретін нерксіп орындарын дамытуа оны зі заманауи мамандара тікелей байланысты.
азастан Республикасыны Президенті Нрслтан бішлы Назарбаев азастан халына Жолдауында «Осы заманы білім беру жйесінсіз рі алысты барлап, ке ауымда ойлай білетін осы заманы басарушыларсыз біз инновациялы экономика ра алмаймыз» [1], – деген болатын. ылыми-техникалы прогресті, технологиядаы згерістерді сранысы жне перспективаларын жетік білетін, ебекті йымдастыру мен нім сапасын лемдік лгіде жола оюа абілетті, ой-рісі ке, парасатты мамандар ажет екендігіні маызы кн ткен сайын арта тсуде. азастанда білікті мамандарды дайындау процесі за жолдан тті. 1921 жылды апан айында аза Автономиялы Республикасы кіметі ксіптік техникалы білім беруді бас комитетін рды. Осы жылы ксіптік оу орындарыны саны 30-а жетіп, оларда 2000 жас оыды.
1930 жылдары лтты мамандарды дайындаудаы о згерістер Кеес кіметіні «іс тетігін кадрлар шешеді» деген партиялы ранына байланысты басталды. Мнайлы лкеде 1930 жылы алашы Мнай техникумы ашылды. аза жастары шін инженер кадрларын даярлайтын азаты кен-металлургия институты ашылды. Мнайшы аза инженерлерін дайындауда алашы талпыныс – мнайшы-жмысшы факультеті дниеге келді. Талантты аза жастары Мскеу, Ленинград, Баку мнай институттарына, нерксіп академияларына жіберілді.
1960 жылдары аза политехникалы институтыны негізі аланып, мнайшы инженерлер дайындайтын мамандытар ашылды. 1970-1990 жылдары мнайлы лкеде Жаазен мнай техникумы, Атырау мнай-газ институты, Атау политехникалы институты йымдастырылды.
Мны зі Кеес кіметіні, леуметтік саясатына байланысты орын алан кемшіліктерге, лтты саясатындаы келесіз жадайлара, материалды ндіріске басты баыт беруіне арамастан, мнай-газ саласын мамандармен амтамасыз етуде бай тжірибе жинатаанын крсетеді. Оны ыждаатты трде зерттеп, пайымдауды озы жатарын бгінгі кнні ажетіне орай пайдалануды практикалы маызы ерекше. рпатар сабатастыын, ндірістік дстрлер жаластыын амтамасыз ету трысынан да зерттеу таырыбы зекті, ол мнайшыларды жаа буынын алыптастыруа, олара лтжандылы трбие беруге кмектеседі.
лтты экономиканы негізі мнай-газ ндірісі саласын лемдік дегейде дамытып, бсекеге абілетін арттыруда азастан Республикасы Президентіні 2003 жылы 17 мамырдаы №1096 Жарлыымен бекітілген «азастан Республикасы индустриялы-инновациялы дамуыны 2003-2015 жылдара арналан стратегиясы» абылданды [2, 25 б.]. Мнай-газ ндірісі саласын кешенді, лемдік стандарттар негізінде дамыту бадарламасыны негізі жан-жаты дайындалан мамандарды дайындау. Осы масатта Атырауда шетел инвесторларыны кмегімен мнайшылар шін ксіптік білім жйесі алыптастырылды. 2007 жылы «Теізшевройл» ксіпорыны лсары аласында арнайы маман дайындайтын оу орындарын салды.
Бгінгі кнні міндеттерін рашан жаа тсілмен шешу жеткіліксіз. Отанды мнайшы мамандар дайындауды мол тжірибесі мен таылымды сабатарын пайдалану мселені зектілігін арттыра тседі.
Мселені ккейкестілігі брыныра мнайшы мамандар туралы хронологиялы, таырыпты трыдан шектеулі ебектерді жары кргенімен, бір асырдан астам уаыта созылан, арама-айшылыы мол рдіске арналан жинаы жне тыылыты ебекті болмауынан туындап отыр. Бізді масатымыз – р кезедерде жазылан ебектердегі айшылытар мен кзарастарды жне мселені кейінгі кездегі тарихи-танымды дамуын саралап, мраатты жне баса да деректер негізінде ой орыту.
Таырыпты зерттелу дегейі. азастан жерінен мнай-газ кендері ашылып, ндіріле бастаанына 100 жылдан аса уаыт аралыында, кптеген зерттеулер жары кріп, маман-кадрларды алыптасуы жнінде трлі кзарастар айтылып, оны тарихнамалы проблемаа айналанына арамастан арнайы сараптамалы ебектер жары крмеді. 1917 жыла дейінгі ебектер проблеманы тарихнамасын алыптастыра ойан жо. Ресей басылымдарындаы жне жергілікті баспасздегі материалдар апаратты баытта баяндалды. азастанды мнайшы мамандар тарихыны тарихнамасыны алыптасуына ткен асырды 20 жылдары жары крген С.Шарипов ебектері лкен рл атарып, кейінгі зерттеулерге елеулі ыпал жасады [3].
С.Шариповті жергілікті материалдар негізінде жазылан «Доссор жне лтты мселе», «Жмысшылар мірінен», «азастандаы маман жмысшыларды дайындау мселесі», «Мнай ндірісі», «Эмбанефті» атты маалаларында мнай ндірісін дамытуды негізі лтты жмысшы кадрларын дайындауа байланысты екені тжырымдалады. Алайда кеестік тарихнамаа мндай пікірлер айшы келді, оны орнына мнай кен орындарын ашудаы Орталыты кмегі, партия мен кеес органдарыны ызметі дріптелді. Кеестік жйе талаптары, сіресе, Е.И.Сауткинні [4] жне.Е.Теміралиевті [5] ебектерінде ерекше крініс тапты. Дегенмен, оларды ебектерінде мнайшы мамандар туралы фактологиялы материалдар мен кейбір пайымдаулары лі кнге дейін ылыми ндылытарын жоалтан жо.
Е.И.Сауткинні анытауынша азастанда мнайшы мамандарды дайындау кздері баса мнайлы аудандара араанда згешелеу болан. Кеес Одаыны баса мнайлы аудандарында жоары білікті мамандар тікелей сол ндірісте істейтін жмысшылардан, ал азастанда олар рылыс, теміржол салаларындаы жмысшылар есебінен дайындалды. Оны себебін Е.И.Сауткин азастанда мнай кеніштеріні шалай орналасуымен жне ндіріске тартылан жергілікті жмысшыларды сауатсыздыымен байланыстырады. Осыан байланысты ол жалпы маман дайындау ісіндегі ксіптік білімні рлін жоары ояды [4, с. 99].
.Е.Теміралиев з ебегінде мнайшы кадрларды тратандыру мселесіне назар аударады. Зерттеуші леуметтік трмыс мселелеріні дрыс шешілмеуінен ебегі ауыр мнай нерксібінде мамандар тратамады деген орытындыа келді [5, с. 69]. лтты мнайшы кадрларды дярлаудаы санды жне сапалы згерістерді ндірісті баса салалары мамандарымен салыстыра отырып, зерттеген А.Н.Нсіпбековті [6] монографиясы азастан тарих ылымында кадр мселесін зерттеудегі зіндік ерекшеліктермен кзге тсті. Автор мнай ндірісінде маман жмысшылар алыптасуында демографиялы, географиялы факторлара мн беріп, мнай кеніштері орналасан аудандарда жергілікті халы кп оныстанандытан, лтты маман кадр дайындау жеіл болды деп крсетіп, мнай ндірісі жмысшыларыны жас жне жынысты рамын, йел ызметкерлерді ндіріске тартылу процесін кмір, руда ндірістерімен салыстыра отырып зерттейді [6, с. 196, 212].
Осы жылдары жары крген азастан темір жол саласы кадрларын зерттеген М.Х.Асылбековті монографиясында да салыстырмалы зерттеуге ажетті кейбір малматтар шырасады [7].
Кеестік дуірдегі таырып бойынша тарихи ой-пікірді дамуын тйіндеп крсек, мына мселелерді жинатап айтуа болады:
Біріншісі – мнай ндірісі туралы мраат деректеріне негізделген клемді ебектерді жазылуы. Екіншісі – материалдарды срыптау мен пайымдауда тапты принципті басшылыа алан маркстік методологияны танымды дегейіні бір жатылыы, нтижесінде лтты маман дайындаудаы шектеуліктер, орталыты ктемдігі, 1920-1930 жылдардаы лкедегі ашты пен нубетті леуметтік-демографиялы салдарына байланысты таырыптар айтылмады. азастанды ндіріс салаларыны кадр мселесіне арналан С.К.Игибаевты [8], А.Ш.Алтаевты [9], Н.А.Абдуллаевты [10], М.Ж.Таше-новті [11] монографиялы, диссертациялы ебектерінде де зерттеу таырыбына атысты материалдарды кездестіреміз. Оларда білікті инженер-техник мамандарды ндірістен партиялы номенклатура бойынша кеес, комсомол, ксіпода жмыстарына жіберілуі, мемлекеттік йымды тартуды негізсіздігі, вахталы жмыс дісі, ксіптік техникалы оу орындарыны жабылуы крсетілді.
лтты кадрларды дайындауда орын алан мндай кемшіліктер туелсіздік аланнан кейін ашы айтыла да, саралана да бастады.
Осы кезеде таырыпа атысты жары крген.Мтарды [12] ебегінде 1920-1940 жылдардаы мнай ндірісі саласы жмысшыларын, техникалы мамандарын даярлау тарихыны жетістіктерімен атар ашты пен нубетті демографиялы салдары ты деректер арылы баяндалса, А.Нрслтанованы зерттеулерінде аза мнайшы мамандарыны революцияа дейінгі жне одан кейінгі жылдардаы леуметтік жадайы, 1941-1945 жылдардаы соыс кезіндегі жаниярлы ебектері жааша талданады [13].
Осындай біршама зерттеулерді жары круіне арамастан, бір асырдан астам тарихы бар аза мнай-газ ндірісіні алыптасу жне даму ерекшелігі жергілікті трындара тигізген леуметтік-экономикалы ыпалы мселесін бір-біріне сабатастыра арастырып келе жатан алымдар ебектеріндегі айшылыты пікірлерді бір арнаа тсіре отырып, бл саладаы лтты маман кадрларды дайындау тарихын жаа методологиялы станымдар мен материалдар негізінде зерттеуді ажет етеді.
Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері. Диссертациялы зерттеу жмысы азастан мнай-газ ндірісі маман кадрларыны алыптасу жне су тарихын жаа теориялы-методологиялы концепция негізінде арастыруды масат етіп ояды. Осыан орай мынадай міндеттер белгіленді:
– мнайшы маман кадрлара атысты тарихи зерттеу ебектерін тарихнамалы трыда талдау жне жйелілік тсілмен зерттеу;
– азастан мнай-газ ндірісіні лемдік дегейге жетудегі мамандар ызметіні рлін айындайтын мраат жаттары мен тарихи деректерін срыптап, жинатау;
– дерек кздеріне сйене отырып, тыш аза мнайшы мамандарыны санды жне сапалы рамын анытау;
– ксіби шыдалан мнайшы мамандарды дайындау жолдары, сіресе ксіби-техникалы білім беруді р трлі дегейде йымдастырылуы мен дамуын жйелеу;
– лтты кадр даярлаудаы, оларды ндірісте тратандыру ісіндегі атарылан жмыстарды саралау, сол арылы мнайшылар рамын толытыру кздеріне талдау жасау;
– отанды мнай-газ ндірісі инженер-техникалы мамандарын дайындайтын оу орындарыны дамуын сипаттау, оларды йымдастырылу ерекшелігіне, орналасуына жне болаша маман кадрларды трбиелеудегі сан илы жмыстарын зерттеу жне талдау жасау;
– жаа кен орындарын ашудаы азастанды инженер-техникалы интеллигенция кілдеріні ерен ебек істерін зерделеу арылы ндіріс ызметкерлері мен алымдарды бірлескен іс-имыл рекеттерін крсету;
– лтты мнайшы мамандарды алыптасу, су рдісіндегі Орталыты станан кері саясатын, КСРО-ны баса да мнайлы айматарымен салыстыра отырып крсету,оны зиянды серін жаа кзарас трысында талдау;
-кімшіл-міршілдік басаруды лтты мнайшы кадрларын даярлау ісіне тигізген зардаптарын 1980 жылдары крініс берген ксіптік білімге теріс кзарас арылы ндіріс аудандарында алыптасан леуметтік-трмыс мселесіні шиеленісуі арылы саралай отырып крсету, мселені зіндік ерекшелігіне мн беру;
-мнай ндірісіндегі кадр даярлау, орнытыру жне нары кезеіне сай трбиелеу ісіндегі лтты мнайшылар улеті тарихына жете мн беру, сол арылы тарихтаы рпатар сабатастыыны трбиелік мнін ашып крсету.
Диссертацияны ылыми жаалыы. сынылып отыран ылыми ебек зіні ауымы жаынан азастан мнайшы мамандарыны алыптасу жне р трлі кезедерден тратын су, толыу мселелерін сабатасты трыда арастыран алашы ылыми ебек болып табылады. Осы кезге дейін ауыр нерксіпті осы саласы бойынша зерттеу отанды тарихшылар тарапынан ола алынбаан.
Осыан байланысты зерттеу жмысыны маызы мен жаалытары:
– алаш рет азастанда мнай-газ ндірісі маман кадрлары туралы отанды жне шетелдік зерттеу ебектеріне жйелі трде тарихнамалы талдау жасалып, алыптасан ой-пікірлер лтты тл тарихымызды жазу рдісінде арастырылды;
– деректанулы мол ор арылы лтты жмысшы, инженер-техникалы кадрлары алыптасуыны леуметтік-экономикалы, саяси факторлары зара байланыста жйеленді, санды жне сапалы рамы аныталды;
– мамандар дайындаудаы ксіптік-техникалы білім орындарыны алыптасып, даму процесі мнай-газ кешендеріні даму арынымен алаш рет сабатастырыла зерттелді;
– мнайшы мамандарды білікті кадр ретінде алыптасуына 1920-1930 жылдардаы ашты пен нубетті тигізген ащы зардаптары алаш рет мраат деректері арылы сарапталынып зерттелінді;
– мнайшы мамандарды ксіптік шыдалуындаы ебек жарыстарыны рліне баа берілді, мнайшыларды леуметтік жадайы, саяси белсенділігі, білім дегейі зерделенді;
– кмірсутегі німдерін ндіру сияты те ауыр да жауапты ызметке аза йелдеріні тартылуы, оларды ебек белсенділігі жне ндірісте тратануы талданды;
– жоары білімді мнайшы инженерлер дайындауды отанды тжірибесі алаш сараланып, жаа келбетті азастанды инженер-техникалы интеллигенция рамындаы мнайшыларды белсенділігі, жаашылдыы, ндіріс басшысыны – тла ретіндегі ызметіне баа берілді;
– елдегі алыптасан леуметтік-трмыс мселелеріні мнай ндірісіне тигізген сері, экологиялы-демографиялы жадайды шиеленісуіне алаш рет ылыми трыда баа беріліп, туелсіздік жылдарында осы мселені шешілу ісіндегі абылданан шаралар нтижелері зерделенді;
– мнай-газ ндірісі саласында алыптасан азастанды мнайшы улеттеріні алыптасу, даму, толыу кезедеріні бір асырлы тарихына тыш рет ылыми талдау жасалып, оларды саланы экономикалы-саяси леуетін ныайтудаы елеулі рлі крсетілді;
– еліміз экономикасыны негізі ретінде, мнай-газ ндірісін лемдік дегейде дамыту ісінде лтты мнайшы мамандара ойылып отыран келелі міндеттерді шешуде алаш рет мнайшы кадрларын даярлауды отанды тжірибесі сараланды, жетістіктер мен проблемалы мселерге мн берілді.
Таырыпты хронологиялы шебері. азастанны мнай-газ ндірісі з бастауын 1899 жылы арашыл мнай браынан алатындыы белгілі. Дегенмен, біз диссертациямызда мнайлы аймата нерксіптік зерттеулер басталан 1890 жылдан 1990 жылдара дейінгі аралыты, яни азастан Республикасыны мемлекеттік туелсіздік алуына дейінгі кезеді амтуды жн санады. йткені азатар осы кезенен бастап мнай кендерін іздестіру жмыстарына алына бастады.
Кмірсутегі німдерін іздестіру, ндіру 1890-1920 жылдары Жайы-Жем ауданында ана жргізілсе, 1930 жылдары Атбе облысы, 1960 жылдары Маыстау мнайы, 1980 жылдары ызылордадаы мкл кеніші, Батыс азастанны арашыана кеніші ашылып мнай-газ кешеніні алып кен орындары алыптасты, нім берді. Бл туелсіздікті алашы жылдары нары ыспаынан абыроймен туімізге, лтты экономикамызды айта руа ммкіндік берді. Диссертацияны географиялы шебері мнай-газ ндіретін Атырау, Атбе, Маыстау, Батыс азастан жне ызылорда облыстары болып табылады.
Диссертацияны практикалы ндылыы ретінде тл тарихымызды дістемелік аидаларын басшылыа алып, бай деректік материалдар негізінде жасалан негізгі тжырымдар мен орытындыларды, алынан нтижелерді ылыми ебектер, оулытар мен оу-дістемелік ралдар дайындауа, сол сияты леуметтік-гуманитарлы баыттаы болаша бакалавр, магистр жне доктор мамандары шін отан тарихыны теориялы жне дістемелік мселелеріне байланысты арнайы курстар дайындауда олданылатындыын айтуа болады.
Диссертациялы жмысты деректік негізі. Зерттеу таырыбыны танымды жне тлімдік сабатастыын, таылымын айындайтын крделі сипаты деректерді срыптап, бірнеше баытта топтастыра зерттеуді ала ойды. Диссертацияны негізгі деректік базасын мраат материалдары райды.
1 азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мраатында (РОММ) мнай нерксібі туралы мол мра жинаталан. Атап айтанда, азан ткерісіне дейінгі жне 1920 жылдар аралыын амтитын мраат тізбелерінде: № 686 ор «Аайынды Нобельдер» серіктестігі, № 687 ор «Орал мнайы» акционерлік оамы, № 681 ор «Эмба» акционерлік оамы, № 679 ор «Эмба-Каспий» акционерлік оамы, № 680 ор «А.Н. Леманны Гурьев мнай ксіпшілігі мекемесі», № 695 ор «Урал-Каспий мнай оамыны» жергілікті басармасы, № 678 ор сауда жне нерксіп министрлігі округтік инженері жаттары, № 29 ор «Эмба» оамына тар табанды теміржол салу рсаты жаттары саталан.
Кадр даярлауа байланысты деректер № 183 Республикалы нертапыштар кеесі жаттарында, № 1972 аза политехникалы институты материалдары, № 1479 аза КСР министрлер кеесі жанындаы жоспарлау комитеті, № 1934 геология министрлігі жаттары, № 1734 Халы шаруашылыы кеесі жаттарында да кездеседі.
2 Атырау облысты мемлекеттік мрааты (АтОММ) орларында мнай ксіпшіліктері, кадр даярлау жне жекеленген мнай нерксібі тлалары туралы нды мліметтер жинаталан. «Эмбанефть» бірлестігі жне жалпы 1920 жылдан азірге дейінгі мнай ндірісі туралы № 146 ор материалдары, №1041 ор мнай деу зауыты жаттары, № 742 ор «азастанмнайбарлау» тресті, № 232 ор мнай техникумы жне № 193 ор жеке мнайшы тлалар туралы деректер бар. Жеке тлалар туралы осымша № 346 ор материалдары да те нды. Сондай-а, Атырау облысты мрааты рамындаы Маат ауданды мраатыны № 112 орында жергілікті мнай ксіпшіліктеріні жаттары саталан.
3 Маыстау облысты мемлекеттік мраатында (МОММ) Маыстау тбегі мнай-газ кен орындарыны ашылуы, дамуы туралы жаттар мол.
Маыстау мнайын ашан жым «Маыстаумнайбарлау» тресті жаттары № 136 орда, зенмнайгаз басармасы № 317 орда, «Маыстаумнайгаз» бірлестігі № 322 орда, «Жетібаймнайгаз» басармасы № 346 орда, «Прорвамнайгаз» басармасы № 409 орда, «Комсомольскмнайгаз» басармасы № 440 орда, политинститут № 118 орда жинаталан. Сондай-а облыс рамындаы зен алалы мрааты орларында № 9 «зенмнайгаз» басармасы, № 41 орда зен мнай техникумы жаттары бар.
4 Атбе облысты мемлекеттік мрааты (АОММ) орларында: Ембі мнай нерксібі солтстік аудандар басармасы жаттары № 1622 орда, «азмнайбарлау» тресті Атбе экспедициясы жаттары № 1534 орда жинаталан.
5 Батыс азастан облысты мемлекеттік мраатында (БОММ) лемге йгілі арашыана мнай-газ конденсаты кешені материалдары саталан. сіресе, № 384 облысты кімдік оры, № 37 облысты партия комитеті оры мнай-газ нерксібі туралы нды тарихи дерек кзі ретінде маызды.
6 Ресей мемлекеттік экономика мраатынан (РМЭМ) № 3429 Бкілодаты Халы шаруашылыы кеесі жаттары саталан ор, № 4372 мемлекеттік жоспарлау комитеті оры, №70 мнай нерксібі министрлігіні материалдары орындаы деректер сараланды.
7 Ресей Федерациясыны мемлекеттік мраатынан (РФММ) № 5470 мнай-газ нерксібі жмысшылар ксіподаыны Орталы комитеті материалдары саталан ор жне № 5587 мнай ндірісі жмысшылары ксіподаы Орталы комитеті орларында жаттар саталан.
8 Ресей Федерациясы Орынбор облысты мемлекеттік мраатыны (РФ ОрОММ) №472 орында Орынбор жмысшы факультеті материалдары жинаталан. Сондай-а, № 2889 орында ырыз (аза) автономиялы кеестік Республикасы мемлекеттік жмысшы факультеті жаттары топтамасы саталан.
9 Ресей Федерациясы Астрахан облысты мемлекеттік мраатыны (РФ АОММ) № 18 орында Доссор мнайшыларыны 1914 жылы ереуілде ойан талаптары жинаталан.
10 азастан Республикасы Атырау жне ызылорда облысты лтты ауіпсіздік комитеті департаменттеріні мраатты анытамаларында саталан деректер де зерттеу барысында пайдаланылды.
Мраат материалдары партия, кеес ызметкерлері, мнай ндірісін йымдастырушылар С.Машев,.Ізімбергенов, Я.Лаврентьев, Н.Байбаков, С.тебаев, Р.тесінов, Б.Саыналиев,.Мырзаалиев, М.Балымбаев, О.Кшеков, Б.Досманбетов естеліктері малматтарымен толытырылды.
Мражай орлары дерек кзі ретінде алаш рет айналыма енгізілді. Статистикалы анытамалар мен жаттар жинаы, баспасз материалдары срыпталып, ылыми трыдан сараланды.
Зерттеуді теориялы-дістемелік негізі. Диссертациялы зерттеу барысында талдау жне жинатау, индукция мен дедукция, тарихи-салыстырмалы, жйелік-рылымды, теориялы таным, модельдеу мен типтендіру сияты жалпы ылыми, философиялы, леуметтанушылы, тарихи зерттеу тсілдері олданылды.
Зерттеуді танымды ммкіндіктерін барынша кеейту масатында тарихи-типологиялы жне жйелілік дістеріне мн берілді. Сонымен бірге жмысты шынайылыын амтамасыз етуде тарихи оиалар мен былыстарды ерекшеліктерін жалпы задылы ретінде арастыруды методологиялы ателік екендігі, тарихи дамуды алуан трлілігі, лтты жне адамзатты ндылытарды зара бірлігі туралы принциптер ескерілді.
Диссертацияда ктерілген мселелерді баыт-бадарын анытауда кеес оамы жнінде лемдік оамтану ылымында алыптасан «мірлік экономика», «модернизация», «этникалы стратификация» теорияларыны маыздылыын атаан жн.
Жмысты теориялы-методологиялы негізі бірінші тарауда арнайы арастырылды.
орауа сынылатын негізгі тжырымдар:
1 аза мнайыны тарихы з бастауын 1899 жылы арашыл мнай браынан алып, ал лем назарына іліне бастауы 1911 жылы Доссор мнай кен орныны ашылуымен айындалады. Кен орындарын іздеу, ашылу, игерілуімен бір мезгілде жергілікті халы ндіріске тартылды. Алашы мнайшы мамандар алыптасуыны алышарттары, ксіби-леуметтік жадайы, санды жне сапалы рамы мраат деректері арылы алаш рет беріліп, длелденді.
2 Кмірсутегі німдері рашан оам дамуыны энергия кзі ретінде сраныса ие. Аумалы-ткпелі 1917-1920 жылдары мнайлы аудана жергілікті жерді шын иелері ретінде лтты мемлекетімізді ізашарлары – «Алашорда кіметі», соны ішінде «Батыс Алашорда» басшылары кзарасы соы ол жеткізген мраат жне баса да жазба деректері арылы сынылды.
3 Кшпелі мал шаруашылыымен айналысан аза халыны нерксіпке тартылуы жне лтты жмысшы, инженер-техникалы ызметкерлерді алыптасуы Кеестік ндірістегі кадр саясатымен тыыз байланысты, сондытан да Кеес кіметіні алашы жылдары жргізілген кадр дайындаудаы жмыстарыны Жайы-Жем мнайлы ауданындаы зіндік ерекшелігі, оны географиялы жадайы соны жатнамалы деректер арылы длелденді.
4 Маман кадр даярлау ісінде алашы мнай техникумы 1930 жылы ашылып, жоары білімді инженерлерді даярлау масатында рамысов атындаы мнай рабфагі йымдастырылды. Мемлекеттік «лкен Жем» бадарламасына сай аза жастары Мскеу, Баку алаларындаы жоары оу орындарына жіберіле бастады, азаты алашы тау-кен металлургия институты ашылуы, кеестік кезені мнайлы лкеге деген тапты саясатыны кзарасы трысында мраат, баса да дерек кздері арылы беріліп, лтты мнайшыларды дайындауды негізгі баыттары длелденді.
5 Мнай ндірісі дамуында алашы геологиялы зерттеу жымдары йымдастырылып, геологтарды ерен ебегі нтижесінде Атбе облысы жерінен мол мнай оры табылып, игеріле бастады. Мнай ндірісіні дамуын жеделдетуде темір жол, быр байланысы дамытылуына байланысты, мнай-газ саласын игерудегі орталыты ктемдік саясаты жергілікті жерде, кадр даярлау мселесінде андай иыншылытар арылы жзеге асаны алаш рет деректер арылы длелденді.
6 лы Отан соысы жылдарында КСРО-ны негізгі мнайлы аудандары майдан шебінде алуы себепті, азастанда мнай-газ ндірісі соыс арсеналы ретінде толы айтарыммен жмыс жасады. Отанды алашы мнай айыру зауыты салынды. Жеіс кнін жаындатуа мнай ндірісі жымдары, жеке маман кадрлары ерекше лес осаны, брын ерекше ебек лесі есебінде боландытан, диссертацияда осы кезедегі ауыртпалыты мселені екінші жаы: депортация, маман кадрларды ебек армияларына кштеп тарту, шектен тыс ебек нормалары, жас балалар мен арттарды ауыр ндіріске тарту мселелері алаш рет мраат жаттары арылы длелденді.
7 Соыстан кейінгі 1950-1960 жылдар Кения, Прорва, Маыстау мнай-газ кеніштеріні ашылуымен есте алады. Бл жылдарды ел экономикасыны рлеуіне зор серпін беруінде ебек жарыстары жне йел ызметкерлерді мнай ндірісіне кптеп тартылуы сер етті, бл ндірістегі кадр рамыны тратануына сер етті. Осы жылдары партиялы кадр саясатындаы мемлекеттік йымды тарту жне оамды шаырулар мнайшы мамандар рамыны интернационалдануына жадай жасаса, ол леуметтік айшылытара негіз болды. Бны бастысы Кеестік кадр саясатыны біржатылыы, лтты кадрларды даярлауа кіл блмеу, зіндік білімі мен басарушылы абілеті бар мамандарды мнай ндірісінен алшатату саясаты алаш рет отанды тарих ылымы бойынша мол деректер арылы берілді.
8 1970-1980 жылдары азастан мнай-газ ндірісі мамандарыны жне осы салаа шыармашылытарын арнаан алымдарды ерен ебектері нтижесінде лемдік маызы бар кеніштер: Бозашы, Теіз, Жаажол, мкл, арашыана ашылып, нім бере бастады. Осындай алып кеніштер еліміз туелсіздігіні экономикалы дігегі болды, азастанды жаа келбетті инженер-техникалы интеллегенция алыптасуыны негізгі ол саясата емес, осы мнайлы лкедегі халыты ксіпке деген зіндік бейімділігі арылы алаш рет мраат орлары арылы длелденді.
9 ндірісті баса салалары сияты, мнай-газ ндірісінде де азастанды мнайшы улеттері алыптасып, оларды арасынан бгіндері лемдік мнай ксібіні танылан тлалары сіп шыты, олар ндірісті экономикалы жне саяси леуетін арттырды. Мнайшы улеттері алыптасуыны тарихи ажеттілігі, ол географиялы орналасуларына арай жне жалпы ндірістік дамуды аза ауылдарынан сырт айналып тпегендігіні айын длелі ретінде алаш рет беріліп отыр. Бл мраат жне эпистолярлы деректер арылы длелденген станым.
10 Туелсіз азастанны дамыан, леуетті елдер атарына осылу шін жргізіп жатан саяси-экономикалы стратегиялы саясаты, е алдымен, мнай-газ ндірісіне байланысты. Нары жадайына сай ксіби мнайшы мамандарын даярлау, оларды лемдік мнай алпауыттарымен бсекелесе алатын дегейде трбиелеу, сол арылы лтты ауіпсіздігімізді амтамасыз етуде отанды тжірибеге ара сйеу, мнайшыларды даярлауды тарихи таылымы алаш рет ылыми трыда сарапталынып отыр.
Зерттеуді сарапталып, сыннан туі. Диссертация Р БМ ызылорда «Болаша» университеті «Тарих жне оамды пндер» кафедрасында талыланып, орауа сынылды. Диссертацияны негізгі тжырымдары халыаралы, республикалы жне айматы – азастан 1941-1945 жылдардаы лы Отан соысында (Орал, 1991), азастанны Батыс лкесі тарихыны кейбір мселелері (Атырау, 1998), «Шоан таылымы – 10» (Ккшетау, 2005), «Шоан таылымы – 11» (Ккшетау, 2006), «Шоан таылымы – 12» (Ккшетау, 2007), «Шоан таылымы-13» (Ккшетау, 2008), «Орталы Азия елдеріні мемлекетаралы интеграциялы байланыстарын жаырту» атты 2-ші Тркістан Форумы (Тркістан, 2006), VI Халыаралы «мнай-газ химиясы» (Томск, 2006), Каспий теізі айранынан кмірсутегі німдерін ндіру проблемалары (Атырау, 1998), азастандаы Украина жылы (Киев, ызылорда, 2008), Халыаралы Астрономия жылына арналан (Киев, ызылорда 2009) конференцияларында кпшілік назарына сынылды.
Зерттеу таырыбы бойынша «азастан мнай-газ ндірісі саласы маман кадрлары» монографиясы (ызылорда, 2007. -282 б.) жары крді жне республикалы, шетелдік (Ресей, ытай, ырызстан республикалары) ылыми басылымдарда 63 маала жарияланды.
Диссертацияны рылымы. ылыми жмыс кіріспеден, бес тараудан, орытындыдан, пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.
НЕГІЗГІ БЛІМ
Кіріспеде диссертация таырыбыны зектілігі жне осы мселені зерттелу дегейі негізделді, зерттеуді пні мен нысаны, масаты мен міндеттері аныталды, теориялы-дістемелік негізі жне хронологиялы-географиялы ауымы, ылыми жаалыы мен тжірибелік ндылы дегейі сипатталады, орауа сынылатын негізгі тжырымдар дйектелген.
«Жмысты теориялы-методологиялы негізі, тарихнамасы жне деректанулы базасы» деп аталатын бірінші тарауда мселеге атысты концепциялы станымдар, таырыпты тарихнамасы мен деректік базасы толы талданады.
азан ткерісіне дейін азастанда жмысшы табы алыптаспаан болатын. лтты айматарды да революция ісіне тартуа теориялы негіздеме жасауа мтылан большевиктер партиясыны жетекшісі В.И. Ленин Ресейдегі азатты озалысыны ттастыы туралы теория сынан болатын. Ол бойынша Ресейдегі орыс жмысшы табыны леуметтік кресі, орыс мжытарыны жер шін кресі жне шет айматардаы лт-азатты озалысы бір арнада дамыды деп тжырымдалады. Біра ол азастанда кеестер тріндегі пролетариат диктатурасыны отаршылды сипатын жасыра алмады. Сол себепті лтты айматарда, оны ішінде азастанда ндірісті трлі салаларында жергілікті халытан жмысшы кадрларды жедел арынмен дайындау мселесі кн тртібінде трды. Бл жадай мнай саласында білікті кадрларды дайындауа да сер етті. Бл жмыс барысындаы олылытарды орыс пролетариатыны гегемонды рлі жніндегі аида шиеленістіре тсті. «Этникалы стратификация» теориясы осы жадайдан туындады. Жмысшы табыны оам дамуындаы шешуші рлі туралы теория, баса да кадр мселесіне атысты тжырымдар, теориялы мселелер жмысшы, кадр мселесі К.Маркс [14], Ф.Энгельс [15] ебектерінде ктеріліп, кейін В.И. Ленин [16] шыармаларында рі арай дамытылды.
Кеес кіметіні алашы жылдарында буржуазиялы мамандарды революцияшыл жас кадрлармен алмастыру туралы Н.И. Бухарин [17], 1930 -жылдардаы реконструкция кезінде «іс тетігін кадр шешеді» деп ран тастаан И.В. Сталин [18] идеялары маман кадрларды дайындауды баыт-бадарын анытады, кеестік зерттеулерді негізін алады.
1920 жылдардаы кеес зерттеушісі М.Брудный жмысшы кадрларыны оамда екі жаты рл атаратынын натылап айтанда, оны техикалы (ндіріс кштеріні суі, техниканы дамуы) жне саяси (жмысшы пролетариат диктатурасындаы басты буын) кш екендігі [19] туралы зерттеуін сынды. 1930 жылдары бл баыттаы ізденістер жаластырылды.
А.М. Панкратова жмысшыларды леуметтік рамына байланысты зерттеулерге жол ашты [20]. Индустриализация кезінде (1926-1932 жылдары) деревня кедейлерін ндіріске тартуда оамды негізде йымдастыру шаралары жзеге асырылды, бл баыттаы іс-шаралар 1980 жыла дейін жргізіліп келді. Маман жмысшы кадрларын мемлекеттік дегейде дайындауды теориялы мселелері А.М. Панфилованы монографиясында ылыми трыдан негізделді [21].
Ебек шаырулары, бкілхалыты ебек жарыстары, маман жмысшыларды ксіптік дайындау мселелері, сондай-а жоары білімді жмысшы табы, жмысшы интеллигенциясы туралы аидалар С.Л.Сенявский, В.Б.Тельпуховский монографиясында жан-жаты тжырымдалды [22].
Жмысшы кадрлары жне жалпы кадр мселесін зерттеуді теориялы-методологиялы мселелері азастан алымдарыны ебектерінде толытырылды. Оларды атарында, А.Н. Нсіпбековті кадр таырыбын зерттеуді теориялы негіздері, кадрларды санды жне сапалы рамы, жас жне жыныс ерекшелігі мселелерін зерттеуге жол ашуы [23], ебек жарыстары туралы пікірлер білдірген М.Уалиев [24], кадр мселесіндегі ылыми техникалы революция сері туралы Б.Абишева зерттеулерін [25], темір жол кадрлары жніндегі М.Асылбеков ебектерін [26] айтан орынды.
Алайда, маркстік-лениндік теориялы-методологиялы станымдарды басшылыа алан зерттеу ебектері кеес оамындаы леуметтік-экономикалы айшылытарды ылыми шешу жолын крсетуде дрменсіздік танытты.
1970 жылдарды ортасы мен 1980 жылдары елдегі леуметтік-экономикалы шиеленіс кадр мселесінде де крінді.
Белгіленген леуметтік-экономикалы дамуды бесжылды жоспарлары орындалмады, жмысшы кадрларын даярлайтын ксіптік білім тралады, инженер-техникалы ызметкерлер леуметтік-трмыс жадайларыны дрыс шешілмеуіне байланысты ндірістен жаппай кете бастады.
1989 жылы Жаазен аласындаы лт аралы шиеленіс леуметтік-экономикалы дадарысты айын крінісі болды. ндірістік аудандардаы экология мселесі, ебек аы, трын й, денсаулы сатау, білім беру проблемаларына шаын алалар проблемасы мен кптеген жмыс орындарыны ысаруы, жабылуы салдарынан пайда болан жмыс кші миграциясы мселесі осылды. Оны бер жаында ірі нерксіп аудандарына шеттегі андастарымыз кптеп оныс аударып, мселелер шиеленісі се тсті. Осы проблемаларды саралап, тарихи тжірибені теориялы дегейде саралауа мтылан З.Алдамжарды «Тарих: пайым мен таылым» атты 2003 жылы жары крген маалалар жинаы жары крді [27].
Отан тарихындаы теориялы-методологиялы станымдар туралы соы зерттеулерден Х.бжановты «лт тарихы: оны зерттеуді станымдары андай болуы керек?» атты мааласын крсетуге болады. Маалада З.Алдамжар крсеткен теориялы ойлар ылыми дамытылып, азастан тарихын зерттеуді алыптасан негізгі тжырымдары ретінде: тарихты жасайтын адам, тарихты жазуда адамзат тжірибесі мен талымын ескеру, тарихтаы сабатасты сіресе рпатар сабатастыы, лт тарихыны гуманизмі, лт тарихыны оптимизмі туралы методологиялы тжырымдармен байытты [28, 118-128 б.]. Диссертациялы жмыста бл пайымдаулар да назара алынды.
1899 жылы 18 арашада азастанны арашыл мекенінде 1894 жылы Л.Н. Леман басаратын 1-ші мнай серіктестігі брылаан 40 метр тередіктен алашы азастанды мнайды бра трінде алды. Осы кезден бастап бір асырдан астам уаыт азастан мнай нерксібі, оны игеруші мамандары, йымдастырушы басшылары туралы трлі мліметтер, есептер, зерттеулер жарияланып, дербес тарихнамалы таырыпа айналды. Таырыпты ылыми зерттелу дегейі тарихи зерттеу дісіне жне дістемелік станымдарына арай ш кезеге сйкес келеді. азан ткерісіне дейінгі уаыттаы бірінші кезедегі негізгі станымдар таза ылыми апаратты баытта болып, мселені тарихи жаы зерттелмеді. Екінші кезедегі зерттеу ебектер Кеестік тарих ылымыны дамуымен байланысты. шінші кезе азастанны егемендігімен басталып, лтты тл тарихымызды алыптастырудаы рухани сілкіністер арылы туан соны зерттеулермен жаласады.
Бірінші кезеде жарияланан зерттеу ебектер мен апаратты мазмнды шолуларды саралай отырып тйіндегеніміз, ол азастан жерінде мнай ндірісіні азан ткерісіне дейін алыптасып ылыми-апаратты зерттеу объектісіне айналандыы, мнай нерксібі саласында азастанны алашы нерксіп жмысшы табыны азан ткерісіне дейін алыптаса бастаандыы, бл салада капиталистік-ндірістік атынастарды алыптасуы туралы длелді тжырымдар жасалды.
Жайы-Жем мнайлы ауданыны дамуына, кадрлармен толыуында жне зерттеле бастауында 1935 жылы арашада ткен КСРО ылым Академиясыны арнайы сессиясы маызды рл атарды. Сессияда арнайы баяндамаларды, академиктер И.М. Губкин, Н.С. Курнаков жне осымша баяндамаларды академиктер А.Д.Архангельский, В.Е.Тищенко, Г.А.Надсондар жасады.
«Эмбанефть» тресті басшысы Я.В.Лаврентьевті: «Ембі» мнай нерксібін кім игеру керек? Бнда, тек аза кадрларын дайындауа ана ара сйеуге болады. Баса лттар сияты азатарды арасында да талантты, білікті адамдар бар. Сондытан, адам тасымалын тотатып, лтты мамандар дайындауды жола ою керек» – деген сздері, жаа істерді бастауыны негізін алады. алымдар мен ндіріс басшыларыны баяндамалары «лкен Жем» деген атпен екі том болып жарияланды [29].
1960 жылдары азастан мнай нерксібіні экономикалы тарихы туралы алым-экономист Т.Шаукенбаев (1913-1985 жж.) нды зерттеуін сынды. Мнайлы лкеде туып, Мскеу мнай институтын бітірген (1938 ж.) Т.Шаукенбаев зі кп ебек еткен Ембі ксіпшіліктеріні экономикалы тарихын 1899-1959 жылдар аралыына дейін зерделеп, 6-блімнен тратын «Жайы-Жем мнайлы ауданы» (1960 ж.) атты монографиясын жариялады.
Кейін оны Маыстау мнай ксіпшіліктерімен толытырып, «азастан мнай нерксібіні экономикасы» (1970 ж.) атты іргелі зерттеуін сынды [30]. Т.Шаукенбаев ебектерінде мнай кеніштеріні ашылуы хронологиясын дрыс крсетіп, кеніштерді мнай оры мен нім ндіру крсеткіштерін анытап, крнекті мнайшылар С.Зорбаев, Б.Досбаева, Р.Есариев сияты тлалара тоталады.
Мнай нерксібінде аз зерттелген салалар мнай айыру ндірісі, ндірістік-территориялы кешендер йымдастыру жне маман кадр дайындауды санды рамнан сапалы биікке ктерілу мселелері Г.Б.Каленова [31], И.К.Камешев [32], В.В.Кисляков [33] сияты тарихшы алымдарды назарын аударды.
И.К. Камешовты диссертациясындаы «Комплекс ксіпорындарыны кадр леуетіні алыптасуы жне дамуы» атты екінші тарауында мемлекеттік-йымды тарту мен оамды шаыруларды нтижесінде Маыстау мнай-газ кешенінде кадр рамыны интернационалдану процесіні тез арынмен жргені натылы арастырылды [32, 16-17 б.].
В.В.Кисляков з диссертациясыны «аза КСР мнай нерксібінде жмысшы кадрларыны дайындалуы жне алыптасуы (1946-1970 жж.)» атты екінші тарауында мнайшы мамандарды дайындаудаы ксіптік-техникалы білім жйесін жан-жаты талдайды. Жмысшы кадрларын алыптастырудаы колхозшыларды, скер атарынан босаан жастарды, орта мектепті бітірушілерді, ызметшілерді лес салмаын крсетеді. Сондай-а, партия жне Кеес органдарыны йымдастыруымен соыстан кейінгі жылдары жргізілген мемлекеттік-йымды тарту, оамды шаыруларды мні мен маызын зерделейді [33, С. 16-17].
Туелсіздік жылдары республика экономикасыны локомотиві болан мнай-газ нерксібіні тарихы жан-жаты зерттеле бастады. Т.Тлепбергенов [34],.Мтаров [35], М.Есалиеваларды [36] диссертациялы ізденістері мнайшылар жымдарындаы саяси-идеологиялы жмыстар, 1920-1940 жылдардаы мнай ксіпшіліктері дамуы, 1930 жылдардаы ашаршылы пен нубетті мнайшы мамандара тигізген сері, 1970-1990 жылдардаы мнайшы мамандарды дайындау секілді проблемалара арналды.
Т.Тлепбергенов «азастан мнай, мнай-химия ндірісі ебек жымдарындаы партия йымдарыны идеялы-трбие жмыстары (1976-1985 жж.)» атты диссертациясында партиялы баспасз материалдары арылы мнай-химия ндірісіндегі: Атырау мнай деу зауыты, Атырау химия зауыты, Ембімнай, Атбемнай, Маыстаумнай мекемелеріндегі партия йымы жмыстарын жан-жаты талдады..Мтаровты «Жайы-Жем мнай ксіпшіліктеріні дамуы (ХХ асырды 20-40 жылдары)» атты диссертациясыны екінші тарауы «Жайы-Ембі мнай ксіпшіліктерін дамыту барысындаы лтты мамандарды даярлау мселелері (1926-1940 жылдар)» деп аталып, мнайшы маман кадрларыны алыптасу мселелері талданады. лтты мамандарды даярлаудаы фабрика-зауыт оушылыы, мнай техникумы жне Мскеу, Баку мнай институттарындаы мамандарды даярлау жан-жаты крсетілген. М.Есалиеваны «азастан мнай ндірісіні жмысшы кадрлары (1970-1990 жылдар)» атты диссертациялы жмысы мнайлы лкедегі ндірістік бірлестіктердегі мамандар рамын талдауа арналан.
Мнай-газ нерксібі маман кадрларын даярлау проблемасы, 1990 жылдары жазылан нерксіп салалары жмысшы, инженер-техникалы кадрлары мселелерімен сабатастыра зерттелді. Оларды атарында Б.Ж.бжаппарова [37], М.Тлекова [38], Ж.М. Асылбековаларды [39] кандидатты диссертацияларын атап крсетуге болады. Б.бжаппарова «азастан инженерлік-техникалы интеллигенциясы республика нерксібін дамытудаы рлі (1960-1970 жж.)» атты диссертациясында инженер-техникалы интеллигенцияны мамандар тобына жатыза отырып, мнайшы мамандарды даярлаудаы аза политехникалы институтында 1960 жылдары мнайшы инженерлерді даярлайтын блімдерді ашылуын жне кадр рамын баяндайды. Мнайшы инженерлер Карпов, Хисметов нертапышты арылы ндірісті жола ою экономикалы оуды арасы деп орытындылайды. М.Тлекова «азастан нерксіп жмысшылары (1976-1985 жж.)» атты диссертациясында жмысшыларды даярлаудаы ксіптік техникалы білімні рлін, жмысшыларды ксіптік техникалы шыармашылыы нтижесінде оамды-ндірістік белсенділіктеріні суін баяндайды. Ж.Асылбекованы «1959-1970 жылдары азастан нерксіп жмысшылары (саны жне рамы)» атты диссертациясында жмысшыларды лтты рамына, саны мен сапасына, жас жне жынысты рамы, леуметтік белсенділігі талданды.
Кейін аталан зерттеулер.С. Митовты [40], Л.Н. Нрслтанованы [41], Г.И. Кбенованы [42], Л.С. Серикованы [43] ізденістерімен толыты.
Сондай-а асырлар бастауында Атбе, Маыстау жне жалпы Батыс азастан іріні леуметтік-экономикалы дамуы туралы зерттеулер де жары крді. азастанны мнай-газ нерксібі бгінгі кндері кмірсутегі шикізаты орын барлау, іздеу, табу, ндіру, деу, тасымалдау т.б. процестер негізін біріктіретін бірттас кешен. Сондытан Отанды мнай ндірісі тарихын, оны маман кадрларын крнекті мнайшы-алымдар Н.Надиров [44], Б.уандыов [45], Л.иынов [46], Б.Ізмханбетов [47], А.Айдарбаев [48], Е.зербаев [49]ебектерінсіз зерделеу ммкін емес.
Таырыпты деректік базасы негізін азастан Республикасы Орталы мемлекеттік мрааты, Атырау облысты мемлекеттік мрааты, Атбе облысты мемлекеттік мрааты, Маыстау облысты мемлекеттік мрааты, Батыс азастан облысты мемлекеттік мрааты, Ресей Федерациясы Экономика мрааты, Ресей Федерациясы мемлекеттік мрааты, Ресей Федерациясы Орынбор, Астрахань облысты мрааттары деректері райды. Деректер арасында: «аза КСР индустрияландыру тарихы (1926-1941 жж.), азастандаы коммунистік ебек озалысы (1958-1967 жж.), «Социалистік мнайлы Ембіні алыптасуы» атты жаттар жинаын да атап туімізге болады. Жина ішінде Республикада тіркелген 47 аза, 41 орыс тілді облысты, ауданды газет беттеріндегі 119-жатты деректер жарияланан, оларда мнай нерксібі мен мнайшылар туралы деректер те мол.
азастан мнай нерксібіні алыптасып, дамуы жне маман кадрларыны сіп, жетілуі туралы естеліктер, мражай жне статистика жаттары, баспасз материалдары да тарихи нды дерек ретінде алынды.
«Тыш аза мнайшы мамандары: саны жне сапасы» атты екінші тарауда алашы мнайшыларды алыптасуындаы географиялы орналасуы, леуметтік жадайы, алышарттары, шетел мамандарыны лкедегі ндірістік ызметі мраат деректері арылы сараланды.
Каспий теізіні азастанды жаалауын, яни Ембі-Жайы зендері аралыын ндірістік негізде барлау жмыстары Ресей кіметіні Орынбор-Ташкент теміржолын салу жобасымен тстас басталды.
Тарихта азастан жеріндегі бірінші мнай серіктестігі деп аталан мекеме басында, Петербургте полковник А.Н. Леман бастауымен рылып, 1898-1909 жылдары А.Н. Леманны Гурьев мнай деу мекемесі деп аталды.
Мекеме 1898 жыла дейін Доссор, Ескене, арашгіл, аратонда олмен брылау ондырылары арылы 60 ыма азды. 1899 жылды басында мекеме жмысына А.Н. Леман толы иелік етіп, брылау жмысын жандандыра тсті. арашгілде брыланан тередігі 38-275 метрлік ымаларды бірінен, атап айтанда №7 ымадан, 1899 жылы 18 арашада 40 метр тередіктен мнай браы атылады. Тулігіне 22-25 тонна мнай атылаан ымадан 5 мы тонна мнай алынды. Бл азастан жеріндегі тыш мнай браы еді [50, 8 п.].
А.Н. Леман арауында аза жмысшылары да болан. Мраат деректерінде оларды есімдері берілген: Кккз Бегимов, тебай Баймаамбетов т.б. аза даласы мнайыны ндірістік игеріле бастауы Доссор мнай кенішіне байланысты.
«Жайы-Каспий» (УКНО) оамы брылап жатан Доссордаы №3 ымадан 1911 жылы 29 суірде 12 00 саатта 732 пт тередіктен (1 пт – 0,3048 метр) мнай браы атылады. Братан тулігіне 500 000-600 000 пт (1 пт – 86,38 кг) мнай шыарылды. 30 саат бойы тынбай атылаан бра 30 суір кні кешкі 620 саатта ртеніп, кші лсірейді. 1 мамыр кні тскі 310 саатта бра тотап, ыма жабылан.
Полиция мліметі бойынша 1914 жылы Доссорда 1582 адам тіркелген, оны 1297–і ер, 285–і йел адам. Доссор ндірісі кімшілігі мліметінше 1914 жылы атарда 1503 адам, маусымда 1930 адам тіркелген. Ал, 1915 жылы адам саны 3 000-а жеткен. Доссорды зіндегі жер жне киіз йлерде 143-аза жанясы, яни 411 ер, 387 йел адам тран. Доссора жаын Жнібек дыында 143 жаня, яни 462 ер, 315 йел адам болан. Ащыды жне Білеулі елді мекендерінде 50 жаня, яни 149 ер, 133 йел адам тіркелген.
Доссор мнайлы браы Ембі ауданыны келешегінен лкен міт кттіріп, оны атаын бкіл лемге йгіледі.
Мнайлы лке дамуында Маат ауданын барлау-брылау ісімен трт мнай оамы айналысты. Олар: Жайы-Каспий мнай оамы 1910 жылдан 649 метрлік бір ы, «Ембі» оамы 1913 жылдан бастап 1839,8 метрлік трт ы, Ембі-Каспий оамы 1913 жылдан бастап 824,3 метрлік екі ы, «Колхида» оамы 1913 жылдан 750 метрлік бір ыда барлау-брылау жмыстарын жргізген. ажырлы жмыстар нтижесінде 1915 жылы 31 мамырда «Ембі-Каспий» оамы брылаан №2 ыдан 400 метр тередіктен мнай браы алынып, Маат мнай кенішіні тарихи беті ашылды.
Маат кеніші тулігіне 150-170 тонна мнай берді.
Мраат деректерінде 1900 жылы азастанда 22 680 нерксіп жмысшысы болса, мнай нерксібінде 135 жмысшы болды. Оны саны 1902 жылы 132, 1903 жылы 34, 1913 жылы 454, 1914 жылы 486, 1915 жылы 663, 1916 жылы 486 адама жетті.
Ембі мнайлы ауданына Ресейден, сіресе Баку мен Астраханнан маман жмысшылар келді. Мнайшылар арасында леуметтік-трмысты мселелерді пайда болуы 1911 жылы Доссор мнай кенішіні ашылуынан кейін айта тіркелді.
1913 жылы «Ембі» мнай оамы жмысшылары Баку жмысшылары йымдастыруымен бес кндік ереуіл йымдастырды. оамны кімшілігі жмысшылар талаптарын орындауа мжбр болды.
1914 жылы атар айында Доссорда Жайы-Каспий мнай оамы (УКНО) жмысшылары бастауымен 1500 адам атысан ереуіл ткізді. Ереуілді Баку жне Саратов мнайшы мамандары: кілтшілер – Федоров, Гундерн, машинист – Мартышкин, ста – Тяжев басарды. Ереуілшілер арасында аза жмысшылары Х.Бетбенов, Б.Жбатанов, А.Айбаров, Т.Сартов болды [51, 50-51 пп.].
азастан мнай нерксібінде 1917 жылды басына дейін 10-а жуы ереуілдер, бас ктерулер болып ткен. Осы кезеде азастан территориясында ірі ндірістерінде 25 мыдай жмысшы ебек етуде еді. Соны ішінде, Ембі мнай ксіпшіліктерінде – 600-дeй жмысшы, араанды кендерінде 800, Спасск зауытында – 700-ге жуы жмысшы болан.
азастан мнай нерксібіні алыптасып дамуында мнай ксіпшіліктерінде ебек еткен шетел мамандарыны ызметі ерекше.
Оларды бірі поляк, тау-кен инженері М.В.Богуш есімі мнайлы Ембі тарихында жасы саталан. Ол 1877 жылы Гродно губерниясында дниеге келген. 1898 жылы Вильнодаы темір жол училищесін бітіргесін, Гатшина аласы темір жолында ызмет атаран. 1907 жылы Санкт-Петербург тау-кен институтына тсіп, бітіргесін мнайлы Ембіге жіберіледі. Басында «Колхида» оамында геолог кмекшісі болан М.В.Богуш 1914 жылы 20 мамырда «Аайынды Нобельдер» мнай оамы директоры М.Белякинні сенім хаты негізінде, жергілікті басарушы Л.И.Стенроссты жмыста болмауы себепті басарушы болып таайындалды.
Бл кездегі оамны жергілікті жмысшы-мамандары; бры мегерушісі – 1, брышы шебер – 1, брышы шебер кмекшісі – 2, кілтшілер – 16, тартыштар – 9, майшылар – 16, бры ондырысы жмысшылары – 35, механикалы цех жргізушісі – 1, оны кмекшісі – 1, ста – 2, электрик – 1, жндеуші – 4, жргізуші – 4, ара жмысшылар – 33, кзетшілер – 8, басарушы – 1, геолог – 1, техник – 1 болды. Оларды басшысы М.В.Богуш болатын.
Доссор, Маат ксіпшіліктеріне иыншылыты 1916-1920 жылдары басшылы жасаан М.В. Богуш ндіріс рал-жабдытарыны саталуына, соыс кезінде орталытан келген мамандарды тиімді пайдаланып, жмысшы Кеесіне кмектесті. Ол жергілікті оу орындарына оамны кмегін іске асыру жмыстарында алдыы орында болды.
М.В. Богуш туралы соы дерек зербайжан мнай бірлестігі басшысы Серебровскийді Ембімнай тресті басшысы Р.Н. Фридмана жеделхатында крсетілген. Жедел хатта 1922 жылы 11 апанда инженер М.В. Богуш безгек ауруынан айтыс болды деп баяндалады.
Ембі оамына австралиялы Л.И.Лонгова бры шебері ызметіне алынып, 1920 жыла дейін ебек етеді. Дл осы кні оамны жергілікті мекемесіне есепші болып 1890 жылы Рига аласында туан латыш К.Я.Кальнинь ызметке алынады. Оны мінездемесінде Рига коммерциялы училищесін бітіргені, орыс, француз, неміс тілдерін еркін білетіні, Бакуде орыс-француз компаниясында ебек еткені крсетілген.
Бл кезде бры шебері жылына 1800 сом клемінде, есепші 900 сом клемінде айлы алан. Доссор кенішінде 1915-1922 жылдары инженер фин В.И.Линдваль ызмет атарды. Ол Германияны Фрейбург тау-кен академиясын бітірген. Оны йелі А.М.Линдваль Доссордаы бірінші басыш мектебінде мегеруші болып ебек етті.
лкен Ракушадаы мнай айдау зауыттарыны алыпты жмыс жасауында, жаа іске жергілікті халыты йретуде зауыт мегерушісі, инженер, грек. Р.Д.Фабиани кп ебек сіірді. Ол жмыса 1915 жылы 2 ыркйекте ндіріс мегерушісіні кмекшісі ретінде абылданып, кейін 1916 жылы ндіріс мегерушісі ызметіне таайындалан.
Осы кезде Доссорда бры шебері, поляк Я.Вердак, компрессор станциясыны мегерушісі, техник неміс Гартман, техник неміс Г.Лайб жне инженер аылшын А.А.Этчес, тау-кен инженері неміс Ян Ботт ызмет істеді. Тарих паратарын атаран сайын мнайлы лкеде алашы мнай ксіпшіліктеріні ашылуы мен дамуында жергілікті халы кілдері шешуші рл атарса, шетел маман кадрлары жергілікті лт кілдерін техника тіліне йретуде жне жмыс жргізуді алдыы атарлы діс-тсілдерін мегеруде кп ебек сііргендеріне кз жеткіземіз.
«1920-1945 жылдар аралыындаы азастанны мнайшы кадрларыны санды жне сапалы згерістері» атты шінші тарауда мнайшы мамандарды санды жне сапалы згерістеріндегі мол тарихи оиалар баяндалады.
1920 жылы 29 атарда мнай ксіпшіліктерінде небрі 760 жмысшы тіркелді. Бл есепке аратон, арашыл, Жылой ксіпшіліктеріні ебекшілері Орталытан затыына байланысты осылмады. Осы 760 адамны 310-ы Доссор ксіпшілігінде жмыс істеді. Сйтіп, жмысшы ызметкерлер 1917 жылмен салыстыранда 8 есе азайан.
Мнай ксіпшіліктеріні тез арада алпына келіп, ндіріс жмысыны жола ойылуында №11 армия скери Кеесі комитетіні ебегі лшеусіз. Себебі, олар 1920 жылы атарда скер атарындаы мнайшыларды арнайы іріктеп, 150 адамды топты мнайлы аудана жібереді. Олар ксіпшіліктерге 26 апанда жетіп, бірден іске кіріседі. Тжірибелі мнайшы мамандар В.Политанский біріккен мнай комитетіне, А.Бородин, И.А. Карпов Доссор жне Ракуша фабрика-зауыт комитетіне, А.Кузнецов, И.Бушев трлі басшылы ызметтерге ойылды.
Бл ксіпшіліктердегі жадайды крт згертті. 1920 жылы 24 атарда сайланан фабрика-зауыт комитетіні (траасы А.А. Соколов, орынбасары П.А.Слейменов) жмыстары тез арада жанданды. Сондай-а бл істе орталытан Бас мнай басармасынан 1920 жылы атарда келген кіл Геновкер жмысы да кп кмек болды. Бас мнай комитеті Халы комиссарлар Кеесі жанынан 1918 жылы рылды. Комитет басшысы Н.И.Соловьев, орынбасары Г.И.Пылаев, ала мшелері И.Э. Гуковский, А.А.Шибинский, К.А. Махровский, С.М. Тер-Габрилиан жне В.И.Ленинні сынысымен И.М.Губкин кіргізілді. Сондай-а елді мнай німдерімен амтамасыз ететін мемлекеттік мекеме-мнай синдикаты йымдастырылды. Оны Г.И. Ломов басарды.
Бас мнай комитеті мен мнай синдикаты Ембі мнайлы ауданына ерекше кіл блді. Дегенмен, ксіпшіліктерді леуметтік трмыс мселесі те ауыр болды. аражат жо, тама жне трмыс заттары те аз болды. Ксіпшіліктердегі фабрика-зауыт комитеті тыырытан шыу шін карточка жйесін енгізді.
1920 жылы 24 наурызда 1-категориялы карточка алатын, яни маман жмысшылар саны 338 адам, 2 категориялы карточка алатын ара жмысшылар саны 122 адам болды.
1920 жылы 17 суірде Халы шаруашылыы Жоары Кеесі кілі ретінде № 4769 мандаты бар бас инженер С.И.Кузнецов мнайлы лкеге келіп, мамыр айыны басында ксіпшіліктерді ндірістік басару шін уаытша басарма рды.
1920 жылы 16 мамырда лкеге ораныс Кеесі укілетті кілі Р.Н.Фридман келді.
Рувим Наумович Фридман 1876 жылы Вильно аласында дниеге келген. лты – еврей. 1906 жылдан бастап мнай шаруашылыында ебек етуде. 1919 жылды желтосанында Ембі мнай ксіпшіліктерін алыпына келтіру шін басшылы жмыса таайындалды. Осы жмысты 1923 жылды азанына дейін атарды [52, 1-2 пп.].
1921 жылы да Жайы-Ембі мнай ксіпшіліктері шін мнайшылар сырттан шаырылды. Ал жергілікті азатар ндіріске кеінен тартылмады. Сондытан з республикамыздан мнайшы мамандарын жинатау шін азастандаы Бас Ебек комитеті 1921 жылы 4 суірде соы 10 жыл ішінде тау-кен ксіпшіліктерінде ебек еткендерге мобилизация жариялады. аулы бойынша 7 кн ішінде тіркелген адамдар аза нерксіптік бюросына келуі тиіс делінді.
1920 жылы 1 маусымдаы Жайы-Каспий мнай оамыны Гурьев кесесіні мліметі бойынша мнай ксіпшіліктерінде 575 аза жмысшы, ызметші жне кмекші мамандар болан. Оларды тез арада техника тіліне оытып, йрету керек болды.
Жайы-Ембі мнайлы ауданында ксіптік-техникалы баыттаы оу орны, ФЗУ (фабрика-зауыт оушылыы) 1924 жылы 13-атарда Гурьевте «Ембімнай» тресті базасында йымдастырылды. ФЗУ директоры болып трест загері К.К.Тушовский таайындалды.
Ильич атын иеленген ФЗУ-а трестен М.Г.Юдин, Е.Д.Котельников, В.П.Яковлев сияты мыты мамандар жіберілді.
1925 жылы ыркйекте ФЗУ Доссор ксіпшілігінде ашылды. Томский атындаы Доссор ФЗУ-ында екі топта 43 оушы білім алды.
1926 жылы 11 арашада ФЗУ жанындаы курсты 16 оушы рылыс, пеш маманы бойынша бітірген. 1927 жылы 16 маусымда ФЗУ-ды негізгі курсын 14 оушы техника мамандыы бойынша, 5 оушы рылыс мамандыы бойынша бітірді.
Гурьев жне Доссор ФЗУ оушылары жазы демалыстарын Баку ндіріс орындарында, Еділ зені бойында орналасан Варинск мнай айыру зауыттарында ткізді.
1927 жылы мнайлы ауданда траты жмысшыларды орташа саны 1640-а жетті. Олар Доссор, Маатта мнай ндірумен атар Бекбике, Саыз, Ескене, Байшонас т.б. ксіпшіліктерінде брылау жмыстарын да атаран болатын. Барлы жмысшылар ішінде мамандыы барлар 488, яни 25,7 пайыз болды.
Сйтіп, ФЗО-лар 1927 оу жылында 570 оушы, оны ішінде 236 аза
абылдаан. Оу жылы 3 жыл боландытан, алашы маманды алан
шкірттер тек ндіріске 1927 жылы жолдама алан. Жеті жыл ішінде (1924-1931) 81 жасспірім, оны ішінде 21 аза баласы брышы, слесарь, токарь, ааш шебері т.б. мнай ксіпшілігіне ажетті мамандытарды мегерген. рине, осынша жылды ішінде не брі 81 жмысшы дайындау млдем жеткіліксіз еді. сіресе, ФЗО-да оу аза жастары шін иына соты. Себебі, бкіл оу жоспары орыс тілінде болатын.
Мнай ксіпшілігінде маман дайындауды кеірек дамыан жолы жеке-жеке оыту, я болмаса тжірибелі жмысшыа бекіту, сол арылы маман жмысшыны мамандыын игеру еді. 1928 жылды 1 шілдесінен 1929 жылды 1 атарына дейін осындай оумен ндіріс пен кеседе – 67 адам, оны ішінде – 17 аза оыан. Маманды бойынша олар былайша блінеді: слесарь-токарь – 37, азаы – 7; рылысшы – 9, азаы – 5; электро техника мамандыына – 12, азаы – 3; кесе ызметі – 9, азаы – 2. Блайша оыту Доссор, Маат сияты ірі ндіріс орындарында ана дамыды. 1928-29 жылдар аралыындаы 6 ай ішінде Доссор, Маат ксіпшіліктеріндегі 63 жас жеткіншек сынаа тсіп, оны 61-і жоары разряда сынылан.
1928-29 жылы Жайы-Ембі ауданында 3 кешкі ксіптік-техникалы курстар болан еді. Оларда барлыы 163 адам оыса, оны 78-і жастар, 8-і жасспірімдер болатын.
Ксіпшіліктердегі маман жмысшылар Ресей мен зербайжанны мнайлы аудандарынан келгендер еді. Олар жергілікті табии ауыр жадайа шыдамай 1-2 жыл ана жмыс жасады. Маман жмысшылар атарын аза жастары есебінен сіру шін “Ембімнай” трестінде 1928-1933 жылдара арналан жмысшы мамандарды азатандыру жоспары жасалды.
Трест бойынша 1928 жылы 1-азанда жмысшыларды жалпы саны 2369-адам болса, оны 1152-і аза болды.
Тіркелген 585-ызметшіні 34-і аза еді. 1929 жылы 1-шілдеде тресте 3000 жмысшы ебек етсе, оны 1507-і аза, ал 541 ызметшіні 42-і аза еді. Осы жылы Горпромучты 15 маман бітірсе, оны 4-і аза болды.
Ал профтехкурсты бітірген 21 маман ішінде жергілікті лт кілдері болан жо. Сондай-а, осы жылы 17 адам баса алалара ксіптік-техникалы мамандытарын ктеру шін жіберілді.
Республика мнай-газ нерксібі маман кадрларын дайындау масатында 1930 жылы 2 мамырда Гурьевте Ф.Голощекин атындаы Тау-кен мнай техникумы ашылды. Оу жоспары 3 жылды мерзімге жасалды. "Ембімнай тресі" техникума білікті, жоары білімді мамандар жіберді.
Техникум директоры А.Н.Бушнев 1929 жылы КОМВУЗ-ды бітірген маман болса, оны орынбасары.Исмурзин 1918 жылы Орынбор малімдер семинариясын бітірген йымдастырушы еді. Мскеу тау-кен академиясыны тлегі, инженер Н.А.Кудрявцев директорды оу-ндірістік ісі жніндегі орынбасары болып таайындалды [53, 12 п.].
1930 жылы мамыр айында техникумны дайынды тобына 40 оушы, негізгі курсына 80 оушы абылданды. Техникумда оу 3-тамызда басталды. Бастапы кезде техникум трт сала бойынша мамандар дайындады: 1) механикалы блім; 2) мнай-газ ыларын пайдалану; 3) мнай-газ ыларын брылау; 4) рылыс блімі.
1931 жылы геология жне геофизика блімдері ашылды.
1933 жылы техникумды 61 маман бітірді. Оны ішінде 21-і техник-механик, 17-сі брылау шебері, 14-і рылыс шебері, 2-і пайдалану маманы. Бітірген мамандар ішінде 14 жергілікті лт кілі болды. Техникумны оу жоспары Баку мнай техникумынан алынды. 1933-1935 жылдары техникум оушылары зірбайжан мнай ксіпшіліктеріне оу-ндірістік тжірибеге жіберілді.
Оу мерзіміні трт жыла зартылуына орай 1934 жылы бітірушілер болан жо.
1935 жылы техникумды 43 адам бітірсе, оны 18 техник-механик, 13 ксіпшілік технигі, 12 техник-геолог мамандар еді.
Мнайшыларды маман ретінде даярлауда жмысшылар факультетіні орны ерекше. аза АКСР Халы Комиссарлар Кеесі 1921 жылы жазда маман жмысшыларды дайындау масатында Орынборда техникалы, ауылшаруашылы, жмысшы факультеттерін ашу шін дайынды жмыстарын жргізді.
1922 жылы 1 атарда Орынбор жне Семей жмысшы факультеттерінде 100 аза жастары білім алды. Оларды лес салмаы 17,4 пайыз еді. Жмысшы факультеттерінде оу мерзімі кндізгі бліміне 3 жыл, кешкі блімде 4 жыл болды [54, 10-27 пп.].
Факультетті аза блімінде мнайлы лкені ондаан жастары білім алды. Олар: Ш.Жмабаев, Т.Досарин, С.тебаев, К.Басбаев, М.Исенов, С.арымсаов, Р.Саындыов.
1935 жылы арашада ткен КСРО ылым академиясыны жалпы жиынында «лкен Ембі» перспективті даму жоспары жарияланып, маман кадрлара деген сраныс скен со Гурьевте apнайы тау-кен академиясын ашу жоспарланды. Осы баытта 1934 жылы 1 тамызда Ембі мнай тресті жанынан рамысов атындаы мнай рабфагі ашылып оны басару тжірибелі йымдастырушы И.А.Адаева (1901-1938 жж.) міндеттелді [55].
1930 жылдары мнайлы лкені з л-ыздары жоары білімді мнайшы мамандыыны иесі атана бастады. Алашы мнайшы инженерлер арасында тек ндіріс басшылары мен партия, кеес ызметкерлері ана емес азастан ылымыны крнекті тлалары да сіп шыты.
Мскеу, Баку сияты нерксіп орталытары дайындаан мамандар 1930 жылдары мнайлы лке дамуына шамалы да болса кмек еді. Дегенмен, бл оу орындары дайындаан мамандар Ресей мен зербайжанны мнайлы аудандарынан ауыспады. лкемізді мол кмірсутегі оры орталыты ызытыранмен, оны игеретін білгір мамандар лі де тапшылы етті. Сондытан Республиканы з ішінде техникалы жоары оу орнын ашу кн тртібіне ткір ойыла бастады. 1932 жылы Бкілодаты геология комитетіні шешімімен Семейде рабфак жне мектеп-техникум базасында геологиялы барлау институты рылды. Институт орталы геологиялы комитет тарапынан аржыландырыланымен, материалды базасы нашар боландытан кп аржы ажет етті. 1933 жылы 20 ыркйекте КСРО халы комиссарлар Кеесі Алматыда тау-кен металлургия институтын ашу туралы аулы абылдады. Отын нерксібі комиссариаты оу бліміні бас басармасыны шешімімен Семей геологиялы барлау институты 1933 жылы 28 тамызда жабылып, осы жылы 27 ыркйекте оны 121 студенті, 9 лаборатория, 25 мы дана кітап оры, 3 оытушысы Алматыа ауыстырылып, тау-кен металлургия институтына осылды. 1934 жылы 1 ыркйекте институтта бір факультет-геологиялы барлау факультеттері, 2 маманды: кен жне кен емес азбаларды барлау, инженерлік гидрогеология мамандытары болды жне онда 145 студент білім алды.
1933-1938 жылдары институтты.Ж.Бркітбаев басарды. Ол Орал нерксіп академиясын бітірген, Риддерде алалы партия комитеті хатшысы, лкелік комсомол комитетін басаран тжірибелі инженер-йымдастырушы болды. Геологиялы барлау факультетін алым-геолог, профессор В.А.Глазковский басарды.
Факультетте ірі алымдар Н.К. Скаковский, В.П. Гуцевич, А.Ф.Войцеховский, Е.Д. Шлыгин жмыс жасады. И.И. Бак, Г.Ц. Медоев, И.П.Новохацкий, П.М. Кошулько, И.З. Лысенко сияты талантты алымдармен атар аза инженер-геолог мамандары - Мскеу тау-кен академиясы тлегі М.Х. Мамыров, Бауман атындаы МВТУ тлегі Х.Т.Бактасов, М.Н.Азербаев болаша инженер-геологтарды даярлауа з лестерін осты.
1937 жылы маусымда институтты 11 геолог, 15 гидрогеолог бітіріп шыты. Оларды ішінде диплом жмысын Губкин атындаы Мскеу мнай институтында ораан К.Бакиров болды. Ол кейін Атбе мнай-барлау тресті ылыми-зерттеу лабораториясыны директоры болды. Институтты 1938 жылы 29 маман, 1939 жылы 56 маман, 1940 жылы 88 маман бітірді. Институт тлектері елімізді азба байлыын зерттеп ашып, халы игілігіне айналдыруда ыруар істер атарды.
1930 жылы Ембімнай тресті жанынан геологиялы мекеме ашылды. Ол бірнеше бюродан трды. Доссор бюросын С.А. Кудашов, Маат бюросын С.А. Лебедев, Байшонас бюросын Б.Н. Бочкаров, аратон бюросын А.С.Королев, Новобогат бюросын Н.В. Неволин басарды. Олара басшылыты С.арымсаов, бас инженер И.П. Смилга жргізді. Геологиялы бюроларда 20 олмен брылайтын «Войцлов» станогы, механикалы станоктар 6 «Вирт», 1 «Ганиэль Люг» жне жаа шыан «Крелиус» станогы жмыс жасады.
Осы жылдары Ембі мнайшы мамандары Атбе облысы территориясындаы кен орындарын іздестіре бастады. 1929 жылы тамызда КСРО Халы Шаруашылыы Жоары Кеесі Ембімнай тресті рамында орталыы Темір етіп Солтстік ауданды рды.
Геолог мамандарды дайындауда біршама ілгерлеу боланмен, мнай ндірісі шін маман дайындау лі де орталыты олында болды.
1941-1945 жылдары азастан мнай нерксібі соыс алдындаы бесжылдытардан мнайды 38,8% кп ндірді. Мнай ндіру крсеткіші 1940 жылы 697 мы тонна, 1941 жылы 864,1 мы тонна, 1942 жылы 866 мы тонна, 1943 жылы 978,8 мы тонна, 1944 жылы 799,4 мы тонна, 1945 жылы 765,4 мы тонна болды.
Республика мнай ндіруден КСРО-да Ресей Федерациясы мен зірбайжаннан кейінгі шінші орына шыты.
Соыс жылдарында Ембі ксіпшіліктерінде 5460 йел жмыс жасады, ал соыса дейін оларды саны 1880 болатын. Оларды біразы ндіріс жетекшілері ретінде аттары шыты. Мнайшы аза йелдеріні басарушылы мектебі негізін КСРО Жоары Кеесіні ш мрте депутаты, Байшонасты мнайшы Б.Досбаева салды. Оны йымдастыруымен рылан йелдер бригадасы соыс соына дейін жарыс басында болып, ндірістік жоспарларын асыра орындады.
Ебек жолдарын оператор болып бастаан Ж.аспаева, механикалы шеберханада жндеуші болан Б.Дужановалар кейіннен азастанны ебегі сіірген мнайшысы атанды. Доссор ксіпшілігіні операторы Ж.Сегізлиева аза КСР-і Жоары Кеесіні депутаты болып сайланды, Ленин жне Ебек ызыл Ту орденімен наградталды. Байшонасты Н.Шаырова Социалистік Ебек Ері атаын иеленді.
«азастан мнайшы мамандары кімшілік-мірлік экономика жйесінде (1946-1970 жж.)» атты тртінші тарауда мнайшы мамандарды лы Отан соысындаы жеістен кейін бкіл елімізді соыс салан жараатынан тез айыу шін халы шаруашылыын бейбіт мір талабына сай айта рудаы ндірістік істері баяндалады.
азастан мнай нерксібін соыс алдында Ембімнай жне Атбемнай трестері рап, барлы барлау, брылау, ндіру істерін атар атарса, соыстан кейінгі жылдары республика мнай нерксібінде оматы рылымды згерістер болды.
Барлау жне брылау жмыстарымен айналысатын азастан мнай барлау, Атбе мнай барлау, мемлекеттік геофизика тресттері рылды.
Ал ашылан кен орындарын ндірістік пайдалануа дайындайтын азастанмнай рылыс тресті ебек беті де осы жылдардан басталады. Мнайлы лкені арыштап дамуында Отанды геология жне мнай-химия ылымы да айтарлытай лес осты. Бл істе азастан КСР ылым Академиясыны бірінші президенті.И.Стбаев (1899-1964 жж.) ерекше роль атарды.
.И.Стбаевты араласуымен 1946 жылы шілдеде Гурьевте Жайы-Ембі ылыми зерттеу базасы йымдастырылды.
База директоры болып С.арымсаов (1904-1975 жж.) таайындалды. Ол ебек жолын 1925 жылы Доссор мнай нерксібінде коллектор болып бастаан-ды. Ебектен ол збей, Мскеу тау-кен академиясын бітірген. Мнай нерксібі мамандарыны ылыма ден оюы, яни з жмыстарында ылыми ізденістерді ке трде пайдалана бастауы 1956 жылы база негізінде мнай институтыны ашылуы жне 1960 жылы осы институт негізінде рылан мнай химиясы жне табии тздар институты, геология жне геофизика институты алымдарымен бірлесу негізінде алыптасты.
лкемізде 1950 жылдары жргізілген крделі ылыми зерттеулерге институт директорлары В.Г. Беньковский, Т.Г. Сарбаев жне ндіріс алымдары П.Я. Авров, А.Б. Ли, М.А. Арапетян, С.Е. Шакабаев бастаан мамандар жетекшілік жасады. ылыми жобалар жасалып, мнай мен газды мол орын табу шін жаниярлы крес басталды.
1950 жылдарды аяында осындай ізденістер жемісін беріп, ірі кен орындары ашылды.
Алашы кен ашушылар кшін “Атбемнай” тресті мен “Атбемнай барлау” тресті маман кадрлары бастады. “Атбемнай” тресті 1936 жылы 23 желтосанда КСРО Отын нерксібі министрлігіні № 2022 бйрыы негізінде рылан болатын. Тресті алашы директоры Я.В. Лаврентьев, Шбарды ксіпшілігі директоры болып И.А.Долгов, Атбемнайбарлау мекемесі директоры болып М.И.Дураков болып таайындалды [56, 26 п.].
1950 жылдары “Атбемнай” трестін Р.Саындыов (1904-1991 жж.) басарды.
Ебек жолын 1920 жылы Маат ксіпшілігінде жмысшы болып бастаан Р.Саындыов 1933-1935 жылдары Баку нерксіп академиясын бітірген жне Байшонас, Маат, осшаыл, Жасымай ксіпшіліктерін басаран болатын.
Атбе облысы территориясын зерттеу орытындысы бойынша мнай оры молдыынан хабардар КСРО Мнай нерксібі министрлігі 1950 жылы арашада “Атбемнай” тресті базасында “Атбемнайбарлау” трестін рды.
Енді басты міндет осы мол мнай орын барлап, тез ашу керек делінді. Осы масатта тресте білгір де, йымдастырушы мамандар тобы жинаталды. Олар Р.Саындыов, И.В. Сухоруков, П.Я. Авров, В.Н. Страков, А.Аввакумов, И.Б. Дальян, Г.Н. Окулов, И.П. Ермалкин, С.А. Схутин т.б.
аза КСР Министрлер Кеесі аулысымен “Атбемнайбарлау” тресті 1957 жылы 27 маусымда геология министрлігіне берілді. Осыан сйкес трест басшылыына “Алтайтстіметалбарлау” басармасын басаран И.В.Геркашин таайындалды.
1959 жылы 25-30 мамыр аралыында Гурьевте (бгінгі Атырау–Л.Б.) Жайы-Ембі мнайлы аймаындаы іздестіру-барлау жмыстарына арналан ылыми-техникалы конференция тті. Конференция жмысына аза КСР геология министрі А.С. Богатырев, газ блімі мегерушісі П.И.Краеев, академик А.Л.Яншин т.б. атысты. Мнай орыны аны белгілері байалан Батыс Маджар ауданы, яни Атбеден отстікте 200 км. ашытыта орналасан Мртк-мсай-Кения белдеуін брылау жмыстарын жргізу мселесі айтылды.
Барлауда жалпы брылау жмыстары нтижесінде 1959 жылы тамызда Кения селосы тсында Маджар іздеу-брылау партиясы брылаан №34 ыдан 20 метрлік мнай браы атылады.
азастан мнайшыларыны, геолог мамандарыны 1960 жылдарды басында ол жеткізген екінші лкен ебегі – Отстік Ембі аймаында орналасан Прорва кен орнын ашуы болды.
Прорва кен орнында барлау-брылау жмыстарын жргізген Гурьев тере брылау мекемесіні ажырлы ебегіні нтижесінде бір жылдан со 1960 жылы 11 тамызда алашы мнай браы алынды.
Прорва мнайы газ осындысымен бірге алынандытан 1962 жылы кктемде брыланан № 2 ыдан мнай мен газ браы оса атылап, ол жана бастады. Жанан мнай мен газ браы биіктігі 300 метр, клемі 40 метр болды.
Прорва мнай оры мен сапасы жаынан Кения мнайынан да асып тсті. Кен орны Республикалы екпінді рылыс аймаы деп жарияланып, оан “Атбемнайбарлау” тресті екі бригада ы орнатушылар, Байшонас мнайшылары брышы мамандар жіберді.
Прорва кенішін алаш игеруші ретінде бры шебері Т.Кульгелдиев, С.Мужиев, С.Лаптин, К.Досанов, Ю.Филлипов, геологтар К.Айтбаев, С.Слейменов, бры растырушы Д.Жолмаанбетов, ыларды сынатан ткізуші шебер Ж.Жмаалиевтер есімдері аталды.
1957 жылдардан бастап, Ембі барлау-брылау мамандары Жайы пен Еділ зендері арасындаы Мартыши, Камышитовый кен орындарын геологиялы зерттеп, сейсмикалы барлау жмыстарын жргізе бастады.
1962 жылы Мартыши кен орны ашылды. Кенішті алаш ашушылар геофизик Д.М. Далаков, Маат барлау-брылау экспедициясы бастыы С.Балымбаев, бас геолог С.рманов, бры шеберлері Ш.Бармаов, А.Смадияров, Т.Молдаалиев, брышылар Н.Сисеналиев, И.Шубаев, Х.апсалыов, машинистер А.А. Дикарев, Н.Тайшевтар болып еді. 1960 жылдары азастан мнайшы мамандарыны атын шыаран ірі кен орны – Маыстау тбегі еді. Маыстау тбегінде барлау жмыстары шін Маыстаумнайгазбарлау кешенді тресті одаты Мнай министрлігіні 1957 жылы 5 атардаы аулысы негізінде жне “азастанмнайгаз” бірлестігіні сол жылы 8 суірдегі бйрыымен рылды. Алашында ол трест атанып, басару аппараты Форт-Шевченко аласында орналасты. жымды инженер О.Бердіожин басарды. Жаадан йымдасан трест геологтары Маыстауды Бозашы баытында, Тбіжік, азан, Ашымырау, оша, аршажы-Тасбас т.б. ірлерін брылады. Барлау аясы біртіндеп кеіп, Жетібай, Асар, зен атыраптарына ауысты.
Маыстауда барлау-брылау жмысын бастаан уаытта трест басшы рамы тмендегідей болды. О.Бердіожин – директор, Б.И. Баранов – директор орынбасары, В.М. Ким – бас есепші, А.Хисметов – бас инженер, Н.А. Суворов – бас механик, В.Токарев – бас геолог, В.М. Власов – ндіріс-техникалы блім бастыы.
Трест мамандары бастапы кезде Маыстауды ш жеріне бры салып, з жмыстарын бастады. р баыта арнайы брышылар партиясы блінді. Бірінші, Тбіжік баытына № 1 тере брылау партиясы бекітілді. Партия басшысы.азиев, аа геолог Ж.Даутов, К.Есенжанов есепші, шеберлер К.И. Бураков, А.Д. Александров, аа механик И.Н. Зотов. Екінші, Жетібай баытына № 3 партия бекітілді, партия басшысы Д.сенов, есепші Жмажанов, Таджиев – механик, Х.Алдаков аа инженер, В.Н. Тевяков аа геолог, шеберлер Рыскалиев, Щедрин. шінші, ызан баытына № 4 партия бекітілді. Партия басшысы Х.Тажиев, есепші Сисенов, механик Шульц, аа геолог Б.Исмурзин, И.Кузнецов – бры шебері, шаруашылы блім басшысы Трымбаев.
Тресті мнара растыру блімін П.Д.Цепов, шеберхана блімін К.М.Болдыров басарды [57, 15-16 пп.]. Тресті негізгі мамандар тобын Ембі мнайшылары рады. Брылау жмыстары басталысымен жергілікті трындарды кадр дайындау шін брышы кмекшісі, мотарист, кілтші т.б. арналан Таушы мектебі тлектерінен арнайы курс йымдастырылды. Курсты Губкин атындаы Мскеу мнай институтын бітірген, инженер Х.Тжиев жргізді. 1958 жылы курсты 30 жас маман бітірді. Х.Тжиев мнайшылар жанясында трбиеленген, ебек жолын лсары брылау мекемесінде бастаан. Кейін Жетібай брылау экспедициясыны басшысы, трест бас инженері болды.
Бл кезде Жетібай партиясы 1959 жылды 24 атарынан екі ыны брылауда болатын.
Бірінші ыны шеберлер Ю.Кузнецов пен Ж.Татов, брышылар К.алиев пен Н.Петров басарса, екінші ыны С.Рысалиев бригадасыны мамандары.ожахметов,.Жасымбетов, Б.Бижеков, Ж.Тажинов брылады.
1960 жылды апаны аяында № 2 ы 1715 метр тередіктен мнай абатына жетті, кейін № 1 ы да мнай абатына жетті. Бл крсеткішке кейінірек № 6 ы да жетті. № 6 ыны шебер Н.Петров басарды. 1961 жылы 5-шілдеде таы саат тртте №6 ыда биіктігі 53 метр, клемі 300 метр мнай мен газды уатты браы атылады. Бра 7 шілде кні 12 саатта ауыздыталды. Жетібайды Отстік Шыысындаы 80 км. жерде орналасан зен баытында да брылау жргізіліп жатан болатын. Оны жргізген структуралы барлау партиясына М.айырлиев жетекшілік жасады.
1961 жылы 5 атарда № 18 ыдан 367 метр тередіктен зен мнайыны бастауы болан табии газ браы атылады. ыны шебер.Абдыразаов бригадасы брылаан болатын. Бдан кейін 1961 жылды аяында № 1 ыда 1248 метр тередіктен мнай браы алынды. зен мен Жетібай мнай-газ братары Маыстау тбегіні мнай мен табии газа бай екенін крсетті.
1960 жылдары мнайшы йелдер техник маман ретінде танылып оймай, ндіріс жетекшісі ретінде де аттары шыты. аза йелдерімен бір сапта зге лт кілдері де кмірсутегі орын игеруге атсалысты. аза жері оларды жатсынбай, з ортасына алып биік тыра ктерді. Т.А. Хан, В.А.Шилина, А.Мельникова, Н.В.Столыпина сияты мнайшы мамандар ртрлі ордендермен марпатталып, аза КСР Жоары Кеесі депутаттыына дейін ктерілді.
ндіріс жетекшілері КСРО Жоары Кеесі депутаты Б.Досбаева, аза КСР Жоары Кеесі депутаты Б.Жмаалиева, аза мнайшылары ішінен Социалистік Ебек Ері атаын алан Н.Шаырова есімдері рашан рпаа лаат.
«1970-1990 жылдардаы азастан мнай газ нерксібі маман кадрлары: ксіби-леуметтік келбеті» атты бесінші тарауда жаа келбетті азастанды инженер-техникалы мамандарды мнай ндірісін санды жне сапалы биіктерге ктеруі, лем таныан азастанды мнайшы улеттері тарихы баяндалады. “азастанмнай” бірлестігінде 1966 жылы 1-атарда 15 536 маман ебек етті.
Оны ішіндегі: жмысшылар – 11971, инженер-техниктер – 1794, ызметшілер – 604. Бірлестікте 137 жас маман жоары жне орта арнаулы оу орнына жіберілді. 117 жас маман басшы лауазымдара жоарлатылды. 1966 жылы 1-атарда 609 адам, маман жмысшы ретінде дайындады, 1454-ызметкер мамандытарын жетілдіру курстарынан тті. Ксіптік білім жйесіне 184 жас жіберілді. Осы кезеде елімізді жоары жне орта арнаулы оу орындарында бірлестік аржысы есебінен 97 адам білім алып жатты. 1960 жылдары бірлестік инженер-техникалы мамандары нертапышты ылыми жобаларын ндіріске кптеп енгізе бастады. Ол нім клемін арттырды [58, 175-176 пп.].
1973 жылдан бастап “Маыстаумнайгазбарлау” тресті з жмысын Бозащы тбегінде кеейте тсті. Оны нтижесінде 1974 жылы аражанбас, 1975 жылы Солтстік Бозащы, 1976 жылы аламас, 1976 жылы Жалызтбе, 1979 жылы Арман, 1979 жылы Шыыс аратрын, 1980 жылы Теіз аратрын кен орындары ашылды.
Аз уаытта тбекте ртрлі дегейдегі 59 кен орыны ашылып, пайдалануа берілді.
Ембі мнайшыларыны, инженер-техникалы кадрларыны лгі-негесі арылы тбекте зіндік мнайшы мамандар алыптаса бастады. Бл істе 1965 жылы кзде зен оу комбинаты йымдасты.
1966 жылы 19 апанда “азастанмнай” бірлестігіні № 74/11 бйрыы бойынша оу комбинаты бірлестік рамына кіргізілді. Осы бйры негізінде жне оу комбинатыны № 1 бйрыымен комбинат директоры болып Т.Петрова таайындалды.
Комбинат 1990 жыла дейін «Маыстаумнай» бірлестігі шін 41 991 – маман, «зенмнай» басармасы шін 2742 – маман даярлады [59, 17 п.].
Маыстау тбегінде дниеге келген, мнай-газ нерксібінде іскерлігімен, йымдастырушылы абілетімен крінген маман-кадрлардан КСРО Жоары Кеесі депутаты Н.Бекбосынов, азастан Республикасы энергетика жне минералды ресурстар министрлігіні вице-министрі Л.иынов, Х.Ережепов, М.білханов, Т.Айдарханов,.Бркітбаев,.Талабаев, С.ырымлов, С.Ноаев, Д.ріпов, Ж.Жаазиев, М.рбанбаев,.Келжанов, С.Керелбаев сияты азаматтар сіп шыты.
Маыстауды мол мнайынан кейін, крі Ембі топыраы да бір сілкінген уаыт та жаындады. Бл лемдік маыза ие Теіз кеніші еді. Каспий маы ойпатын зерттеумен "Ембімнайгаз" бірлестігі, "Саратовмнайгеофизика", "Ембімнайгеофизика", "Нижневолжскмнай" тресттері жне ылыми-зерттеу институттары сынды бірнеше ебек жымы айналысты.
азастанды белгілі алым геологтар Ж.Досманбетов, С.Шаабаев, Т.Жмаалиев, т.б. ебек жымдарыны барлау орытыдыларын талдап, аратон-Прорва аумаыны (оны ішінде Теіз аумаы – Л.Б.) мнай орына бай екенін длелдеді.
"Саратовмнайгеофизика" тресі 1976 жылы Теіз аумаына сейсмикалы-барлау жргізіп, алады тере брылау жмысына дайындады. 1979 жылды 17 арашасы мен 1980 жылды 17 атары аралыында № 1 ыда арнайы сына байауы жргізіліп, нтижесінде мнай браыны осындылары алынды.
1980 жылдары ашылып, пайдалануа берілген лемдік маызы жаынан екінші кен орны – арашыана. Батыс азастан облысыны Брлі ауданына арасты арашыана жерінен 1979 жылы Ірі мол оры бар газ кен орны ашылды [60, 93 п.].
Бл жылдары Атбе облысы территориясында да геологиялы барлау жмыстары жргізіліп, нтижесінде “Октябрьмнайбарлау” экспедициясы Жаажол кен орнын тапты.
Жаажол кен аймаында сына барлау, брылау жмыстары 1981 жылы жазда басарманы бас геологы Б.Г. Есеналиевті басшылыымен жргізілді.
1982 жылы брылау, пайдалану жмыстарына КАЗНИГРИ мамандары тартылып, авариясыз ы пайдалану жмыстары істеле бастады.
1983 жылы атарда № 163 ыда мнай браы алынды. ыны пайдалану жмыстарына басарманы геология блімі басшысы А.М.Ребров, бас геолог А.Баймурзин, № 1 цех геологы Р.А. Махмудов атысты.
Брылау жмыстарына “Октябрьмнайбарлау” басармасы брылау бригадаларыны басшылары Ю.А. Шукшев, В.В. Беннер, А.И. Лопухов, С.В.Зайкин жетекшілік етті.
1987 жылы алаш рет Жаажол кен орнында № 2407 гі азылып, одан мол кенні оры табылды. Тулігіне 240 тонна мнай німі игерілді.
Мнай-газ кен орындарын барлаушыларды 1980 жылдары ол жеткізген табыстары ішінде Отстік Торай ірінен мкл мнай-газ кенішін ашуы еді.
1983 жылды орта шенінде Тран геофизикалы экспедициясы 1100 метр тередіктен мнай орына жетті. 1983 жылды аяына дейін мкл ірінен 15 мнай-газ кендері ашылды. мкл мнай-газ кен орындары бастапы кезде кімшілік баланысы жаынан Торай (Жангелді, Амангелді аудандары), Жезазан (лытау, Жезазан аудандары), Атбе (Ырыз ауданы) облыстары жерінде болды. Алашы мнай браы 1984 жылы ыста Я.Т. Камалутдинов брышы бригадасы лесіне жазылан.
Жезазаннан Отстік батыста 230 км. жне ызылордадан Солтстікке 200 км. ашыта орналасан мкл мнай-газ кен орындарын игеру 1988 жылы Н.Бекбосынов бас директор болан “Маыстаумнайгаз” ндірістік бірлестігі рамында “мклмнай” басарманы рылуынан бастау алады.
ызылорда аласында орналасан “мклмнай” басармасын М.Саламатов басарды. Бас инженер Ж.Н. Жаласов, бас геолог К.Д.Айдарбаев болды.
Ірі мнай кен орындарыны ашылуы жне оны деу ндірісіні шапша дамуы маман кадр даярлау проблемасын ткір ойды.
Сондытан мнайшы мамандарды даярлау ндірістік-техникалы оыту, тікелей ндіріс басында оыту, ксіптік-техникалы оу трлеріне тарту, одатас республикалардан мамандарды мемлекеттік йымды тарту арылы жрді.
1965-1985 жылдары республиканы 30 пайыз маман жмысшылары ксіптік білім жйесі арылы, 70 пайыз жмысшылар ндірісте оыту арылы даярланды.
1966-1977 жылдары республикада 59 ксіптік-техникалы училище ашылды. Ал, оларды саны 1960 жылы 270 болып, онда 73 500 жас білім алса, 1985 жылы тіркелген 482 ксіптік техникалы училищеде 263 100 адам оыды.
1970 жылдарды ортасы мен 1980 жылдардан бастап мнай-газ нерксібіне жергілікті халы кілдерін маман кадр ретінде даярлау, оларды траты жмыс орнымен амтуда келесіз жайлар алыптаса бастады.
Оны бастысы: 1) Одатас республикалардан мамандарды мемлекеттік йымды тартудаы крсеткіш сраныстан асып кетті.
1962-1965 жылдары азастан нерксібіне 112400, 1971-1975 жылдары 30462 маман келді.
1934 жылы мнай ндірісінде азатар лесі 73,8 пайыз болса, 1977 жылы 4134 маман, яни 22,5 пайыз, 1983 жылы 4303 маман, яни 22,8 пайыз крсеткішті ре рады.
сіресе, Маыстау тбегіне зірбайжаннан, ал Теізге Волгоградтан, арашыанаа Саратов т.б. облыстардан келгендер жыл сайын кбейді.
2) Мнай-газ кен орындарын игерудегі вахталы жмыс дісі олданылды. 1990 жылы теіз кенішінде 27 мы вахталы діспен ебек еткен мамандар болса, оны 19 мынан астамы баса республикалардан келді. Мнай-газ нерксібіні тікелей Одаты министрлікке баынуына байланысты бірінші кезекте леуметтік-трмысты жадай сырттан келгендерге жасалды. Бл кезде республикада 1985-1990 жылдары 16-30 жас аралыындаы 325 мы жмыссыз болды. Оны ішінде мнайлы облыстар: Атырауда 9,1 мы, Оралда 7,9 мы, Атбеде 8,6 мы жмыссыз тіркелді.
Инженерлік-техникалы мамандар саныны су процесінде лтты кадрлар саны аз еді. Себебі: 1) Мамандар кршілес Республикадан шаырылды; 2) Жергілікті халы ауылды жерде орналасты; 3) Техникалы оу орнында оу рдісі орыс тілінде жргізілді.
Дегенмен, аталан кезеде азастан жерінен бір асырдан асатын уаыт мнай-газ кені ндіріліп, еліміз лем таныан ірі кмірсутегі орына бай елдер атарына енді. Осынау ерен ебекке толы 110 жылды тарих беттерінде лем таныан азастанды мнайшы улеттері алыптасты. Оларды арасында алашы аза мнайшы улеттері: Шырдабаевтар, тебаевтар, кейінгі 1920 жылдардан бастау алатын Бердіожин, дабаев, Балжанов, 1950 жылдардан ндірістік ызметін бастаан Балымбаев, тесінов, Марабаев, Мырзаалиев жне одан кейінгі жылдары орныан Саытжанов, уандыов, Кемелов, Бешімов, Саыналиев, Нрслтанов мнайшы улеттері мнай ндірісіні инженер-техникалы маман кадрлары леуетін арттыруда ерекше лес болды.
орытынды блімде зерттеуде ол жеткізген нтижелер мен алда тран проблемалы мселелер амтылан.
Зерттеу барысында мынадай ылыми нтижелер алынды;
