Ж 94(574) «18/19» олжазба ыында

ДЕМЕУОВА НРГЛ АЖЫМАНЫЗЫ

XIX . екінші жартысы – XX . басындаы Батыс азастандаы жрмекелер: тарихи талдау (1867-1917 жж.)

07.00.02 – Отан тарихы

(азастан Республикасыны тарихы)

Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Орал, 2010

Жмыс Атбе мемлекеттік педагогикалы институтыны

азастан Республикасыны тарихы кафедрасында орындалды

ылыми жетекші: тарих ылымдарыны докторы,

профессор А.Н.Абдоллаев

Ресми оппоненттер: тарих ылымдарыны докторы,

профессор Х. Табылдиев

тарих ылымдарыны

кандидаты И..Исенов

Жетекші йым: Абай атындаы аза лтты

педагогикалы университетіні

азастан тарихы кафедрасы

Диссертация 2010 жылы 31 мамыр кні саат 10.00-де М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университеті жанындаы БД 14.61.26 Біріккен Диссертациялы Кеесті мжілісінде оралады.

Мекен-жайы: 090000, Орал аласы, Досты даылы, 162.

Диссертациямен М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік университетіні ылыми кітапханасынан танысуа болады.

Автореферат 2010 жылы 30 суір таратылды.

Диссертациялы Кеесті

алым хатшысы,

тарих ылымдарыны докторы,

профессор Б.Г.Шинтимирова

КІРІСПЕ

Таырыпты зектілігі. Еліміз егемендік алан сттен басталан саяси-экономикалы, леуметтік реформаларды нтижелі жргізіп, лемдік дегейде даму шін тл тарихымызды аиатын ашу керектігі кн тртібінде трды. ркениетке бет бран р халы, р ел ткен тарихын танып білуі ажет. йткені лтты тарихты білуге мтылу тек ткенге ызыушылытан емес, болашаа межелеген масаттарды маыздылы дрежесін тйсінуден туындайды. Уаыт ала жылжыан сайын ткенді біліп, тарихты таразылау ажеттігі айын байалады.

Туелсіздік тырын иеленген азастан халы зіні ткен тарихын танып-білуге шыл адам жасауда. Елбасы Н.. Назарбаев: «Халымызды тарихы - соыстарды, скери жеістер мен жеілістерді ана тарихы емес. Оны ашаннан да жасампазды сипаты бар. Мемлекет рып, оны ныайту, алалар салу, керуен жолдарын тарту, ылыми трактаттар жазу, тл мдениетін алыптастыру - брі-брі де жасампаздыа жатады» - деп, Отан тарихыны маыздылыын діл атап крсетті [1, 200б]. Елді егемендігі жария болан кезден алымдарымыз ткен жолымызды зерттеп негіздеуге кш-жігерін жмсауда.

аза даласы трлі ркениеттер мен мдениеттер, халытарды араластырып отыран айма болып табылады. аза даласы за жылдар бойы кршілес елдер мен отырышы, кшпенді халытарды бір-бірімен толассыз сауда-экономикалы байланысын жргізген жері болып есептелді. ХІХ асырды екінші жартысы – ХХ асыр басында азастанны батыс аймаында сауда-сатты ісі ркендеген болатын. Сауда-сатты ісі елді экономикалы дамуыны барысын, уатын білдіреді, халыты леуметтік жадайына, трмыс-тіршілігі мен ахуалына о ыпалын тигізеді. Соан байланысты, туелсіз азастанны тарихындаы сауда ісіні барысын айындау, оны ылыми трыда сараптауды маызы ерекше. азастанны батыс аймаындаы жрмекелер тарихы ХІХ асырдаы орыс зерттеушілері мен алымдарыны ебектерінде баяндалды. Одан кейін бл таырыпа кеестік дуірде кптеген зерттеу ебектері мен монографиялар арналды. Туелсіздік жадайында жарыа шыарылан ебектерде ХІХ асырды екінші жартысындаы шаруашылы, сауда ісіні тарихы лтты трыдан сарапталды. Бл ебектерді кпшілігінде сауда-экономикалы байланыстар, Ішкі Ордада алашы ашылан жрмеке, оны сауда айналымы, сатылан тауар трлері, жекелеген жрмекелерді тарихы арастырылады. Бл сол тстаы аймата алыптасып, сауданы орталыына айналан жрмекелер желісіні жйелі зерттелмеген тстары кп екендігін крсетеді. Ал, азастанны батыс аймаындаы ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы жрмекелер, оларды атаран рлі, жрмеке саудасындаы жетістіктер, арама-айшылытар, маусымды жрмекелерді алыптасуындаы ерекшеліктер наты талдауды талап етеді. Жрмекелер тарихын зерттеп, бл істі айматаы ахуалын ылыми жолмен айындап, кпшілікке жариялау маызды міндеттерді бірі. Батыс іріні ХІХ асырды екінші жартысы – ХХ асырды басында алыптасан леуметтік-экономикалы даму жйесінде жрмекелерді маызы ерекше болды.

Таырыпты зерттелу дегейі. Таырыпа арналан алашы ебектерді тобы ХІХ асырды екінші жартысында жары кре бастады. Батыс азастандаы сауда ісіні ркендеуі, жрмекелік сауда тарихын зерделеуге азан ткерісіне дейін орыс тарихнамасы кп лес осты. Зерттеуші-алымдар Батыс азастандаы жрмеке саудасыны даму мселесі бойынша клемді мліметтер жинатады. Осы уаытта аза даласындаы сауда арым-атынастарыны, тауар-аша айналымыны дамыандыын баяндайтын біратар ебектер жары крді. Соларды бірі «Материалы по статистике, географии, истории и этнографии Оренбургской губернии» [2] атты жина кітабы болып табылады. Онда 1875 жылы Орынбор айырбас сарайындаы сауданы мн-жайы, барысы сипатталады. Сонымен бірге, Орынбор айырбас саудасынан баса Атбе, Ырыз, Елек, Торай сынды ртрлі далалы сауда нктелері боландыы, дала халыны шаруашылы тауарларын мала айырбастап немесе ашаа сатандыы айтылады. ХІХ асырды аяында жары крген ебектерді кпшілігі аза даласында алаш рет йымдастырылып, жмыс жасаан Ішкі Ордадаы сауда ісі мен жрмекелер тарихына арналды. азастандаы сауда ісіні дамуы, тауар айналымы туралы ебектер жазан зерттеушілерді бірі А.Н.Тетеревников болатын. А.Н.Тетеревниковты [3] ебегінде аза жеріндегі сауда ісіні даму барысы, ондаы ерекшеліктері сарапталады. ХІХ асырды екінші жартысындаы азастандаы сауда ісіні даму тарихын зерттеу жмыстары бдан кейінгі уаыттарда жаласын тапты. азастандаы алашы жрмеке ашылан Бкей Ордасыны экономикасы, ондаы сауда айналымы туралы ылыми зерттеулер жарияланды. Соларды бірі А.Н.Харузинні ебегін атауа болады [4]. Аталмыш ебекте Хан Ордасындаы жмыс жасаан жрмекелер толы сипатталады. Сонымен бірге, И.С.Ивановты, А.Е.Алекторовты [5] ебектерінде аза даласындаы ксіпкерлік, Ішкі Ордадаы леуметтік-экономикалы жадайды ерекшеліктері мен сауда арым-атынастарыны барысы баяндалады. А.И.Добросмысловты, И.Аничковты тарихи зерттеулерінде ХІХ асырды екінші жартысындаы аза халыны леуметтік-экономикалы мірі туралы кптеген мліметтер беріледі [6].

азастандаы ХІХ асырды екінші жартысындаы айматы сауданы алыптасуында Орынбор айырбас сарайыны маызы зор болды. Бл сауда нктесі аза даласындаы сауданы дамуына серпін берді. Орынбор айырбас сарайыны ызметі туралы Д.Гельмгольцты ебегін ерекшелеуге болады. Ебекте ХІХ асырды екінші жартысында аза даласында жрмеке саудасыны рістегендігін, сатылып, айырбасталан тауарларды тізімдері айындалады [7]. Тарихшы Т.Седельников «Борьба за землю в Киргизской степи» аты ебегінде ХІХ асыр аяындаы аза халыны отырышы егіншілікті шаруашылыа туі салдарына талдау жасайды. Осы уаытта алыптасан бірнеше шаруашылы трлеріні алыптасандыын, дамыандыын крсетеді [8]. 1911 жылы жары крген В.И.Денисовты «Ярмарки» атты ебегінде ХІХ асырды аяы ХХ асыр басындаы азастан жеріндегі жрмекелерге талдау жасалады [9]. Онда далалы айматаы жрмекелерді саны, жмыс жасаан уаыты толы талданады. азастанны батыс айматарындаы жрмекелер тарихын зерттеу кеестік дуірде з жаласын тапты. Мысалы, П.Иванов азастандаы жрмекелерді желісін бірттас шаруашылы-экономикалы жйе ретінде арастыра отырып, талдау жасайды [10].

Зерттеуші Б.Аспандияров з монографиясында Бкей Ордасыны рылу себептерін айындай отырып, хандыты леуметтік-экономикалы жадайын, сауда ісі мен ксіпкерлікті алыптасу процесін талдаан [11]. сіресе, хан ордасындаы жрмеке, ондаы сауда айналымына сипаттама береді. Телжан Шонанлы з ебегінде Ішкі Бкей ордасындаы жер мселесін талдай отырып, аза халыны саудаа айрыша мн беріп отырандыын айтады [12].

аза даласында жылдар бойы жмыс жасаан жрмекелерді ызметін, айырбас сауда желісіндегі отарлы сипатты басымдылыын талдаан зерттеу ебектеріні бірі Л.Граммаковты «Меновая внешняя торговля Оренбургского края» атты ебегі болып табылады [13]. Ебекте ХІХ асырды екінші жартысындаы сауда-сатты ісі, тауар-аша айналымы, аза даласындаы жрмеке саудасыны ркендеуінде Орынбор айырбас сарайыны маызы ерекшеленеді. Сонымен атар, Орынбор айырбас сарайыны патша кіметіні аза даласын отарлау саясатындаы бір нктесі екендігін натылайды.

Зерттеуші алымдар Н.Г.Аполлова мен М.К.Рожкованы [14] зерттеулерінде Ресейді лт айматарда жргізген леуметтік экономикалы байланыстарыны баыты зерделенеді. Бл ебектер бай мраат жаттарыны негізінде жазылан. М.К.Рожкованы «Экономические связи России со Средней Азией в 40-е, 60-е годы ХIХ в» монографиясында ХІХ асырды екінші жартысында азастан мен Ресей арасындаы сауда байланыстары артып, аза даласына асты, нерксіп німдері, мата мата німдері келініп, азастаннан мал, мал німдері Ресейге тасыландыы айындалады. азастан жеріндегі жрмекелерге Саратов, Тамбов, Воронеж, Пенза, Мскеу, Ярослав, Кострома, Рязань жерінен саудагерлер келгендігі айтылады. М.К.Рожкова з зерттеуінде ХІХ асырды бірінші жартысында Орта Азия жне азастанмен саудада Орынбор кедені мен орынборлы кпестерді ызметін жоары баалайды. Н.Г.Аполлова керсінше, бл уаытта батыс сібірлік кпестерді ызметіні кшейгендігін крсетеді.

Г.А.Дихтярды «Внутренняя торговля в дореволюционной России» атты ебегінде ХІХ асырды аяы - ХХ асырды басындаы Ресейді ішкі саудасы жне сауда капиталын орталытандыру мен концентрациялау барысы талданады. ХІХ асырды 60-90 жылдарындаы азастан мен Ресей арасындаы сауда арым-атынастары, жалпы саудадаы жрмеке саудасыны лесі А.Халфинні зерттеуінде сипатталады [15].

Орал аласындаы жрмеке саудасыны тарихын, сауда айналымын, саудаа салынан тауарларды трлері Э.И.Герасимованы «Уральск (Исторический очерк) (1613-1917 гг.)» атты ебегінде толы талданады. Мысалы, ебекте: «Оралдаы ішкі сауданы екі саната бліп арауа болады: уаытша (облыс бойынша базарлар мен жрмекелер жне айырбас сарайлары) жне траты сауда (лавкалар, аладаы дкендер). ХІХ асырды 80-90 жылдарында жрмекелер сауданы йымдастыруды негізгі формасы болды. ХІХ асырды 70 жылдарында Орал аласындаы е ірі жрмеке Петровский жрмекесі болатын. Ондаы сауда айналымы 1885 жылы 174584 сом болды», - делінген [16, с.86].

ХХ асырды 60 жылдарында жары крген ылыми зерттеулер мен монографияларды атарында Б.С.Слейменовты зерттеуін ерекшелеуге болады [17]. Ебекте автор азастандаы ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басында отырышы-егіншілікті даму барысына тоталады. ХІХ асырды екінші жартысындаы азастандаы сауданы сипаты, трі, сауда капиталыны алыптасу мселелері С.А.Сндетовты ебегінде сарапталады [18]. Онда автор ХХ асырды басында аза даласына сауда капиталыны енуі, аша атынастарыны дамуы азастанда жергілікті рыноктарды алыптасуына жадай жасады деп тйіндейді. азастандаы тауар-аша атынастарыны рістеуі, оны нтижесінде алыптасан са, орта, ірі сауда буржуазиясыны алыптасу рдістері Т.К.Литвинованы ебектерінде талданады [19]. сіресе, сауда-сатты байланыстары барысында алыпсатарлар, саудагерлерді, делдалдарды алыптасандыын крсетіп, оларды ызметтеріне толы сипат береді. азастан мен Ресей арасындаы сауда байланыстары, тауар айналымыны дамуы П.Г.Галузоны ебектерінде аныталады. ХІХ асыр аяындаы мал шаруашылыыны дадарыса шырауы, азастанны жекелеген аудандарында жрмеке саудасыны дамуы, тауар, аша айналымыны сімі айындалады [20].

Жрмеке саудасыны дамуы мен азастанны солтстік шыыс ірінде сауда табыны алыптасу тарихы зерттеуші-алым И.В.Ерофееваны ебегінде баяндалады. аза даласындаы ішкі сауданы дамуындаы жрмекені ызметін, трлерін, рлін айындайды [21]. азастандаы ХІХ асырды аяындаы этнодемографиялы згерістерді барысы, оны сауда мен сауда рыногына ыпалы тарихшы-алым Н.Е.Бекмаханованы зерттеулерінде талданады [22]. ХІХ асырды аяы мен ХХ асырды басындаы азастанны айматы леуметтік-экономикалы даму мселесі К.К.Кусаиновты, Ж.Б.ундакбаеваны кандидатты диссертациялы жмыстарында талданады [23]. ХІХ асыр аяы мен ХХ асыр басындаы Ресеймен шаруашылы байланыстар жйесіндегі Солтстік жне Солтстік-Шыыс азастандаы асты саудасыны даму тарихы Б.Отарбаеваны диссертациялы жмысында баяндалады [24].

Еліміз туелсіздік аланнан кейін отанды тарихнамада патша кіметіні аза даласында жргізген отарлау саясатын, оны барысы мен баытын айындаан, аза даласындаы сауда байланыстары барысындаы отарлы саясатты крінісін талдаан кптеген зерттеу ебектері жары кріп, кандидатты диссертациялы жмыстар жазылды. Оларды арасында Б.С.Абенованы, Р.Х.Сариеваны кандидатты диссертациялы жмыстарын ерекшелеуге болады [25]. Отанды тарихнамада Ресей экономикасы жйесіндегі азастанны рлін айындау таырыбында біратар диссертациялы зерттеулер жары крді. Д.Ж.Жакупбекованы диссертациялы жмысында [26] азастандаы ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы ксіпкерлікті дамуы, сауда саласындаы ксіпкерлік, оны трлері, нерксіп саласындаы ксіпкерлік, ксіпкерлікке атысты мемлекеттік саясат сарапталса, XVIII асырды екінші жартысы – XIX асырдаы Солтстік-Батыс азастан мен Отстік Оралдаы айматы сауда рыногыны алыптасу тарихы Г.К.Кожакметованы кандидатты диссертациялы жмысында талданады [27]. К.Ж.Абиловты докторлы диссертациялы жмысында азастандаы ХІХ асырды екінші жартысы - ХХ асыр басындаы сауда-сатты пен ксіпкерлікті алыптасу тарихы талданады [28]. ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы азастанны отстік іріндегі жрмекелер желісіні алыптасуы мен ішкі рынокты алыптасу процесіндегі оны рлі С.Н. Наумовты зерттеуінде арастырылады [29].

Еділ Орал бойы мен Солтстік-Батыс азастан халытарыны сауда байланыстарыны мселелері тарихшы Г.С.Султангалиеваны зерттеуінде арастырылады [30]. сіресе, осы уаыттаы айматы сауда рыногы механизміні алыптасу ерекшеліктері, сауда арым-атынастары барысындаы татар сауда буржуазиясыны рлі айындалады.

Ресей мен азастан арасындаы ХІХ асырды екінші жартысындаы сауда байланыстарыны барысы, жрмеке саудасы кптеген жатты материалдар негізінде жазылан Т.К.Щеглованы монографиясында талданады [31]. азіргі Батыс Сібір, Отстік Орал, Солтстік жне Солтстік-Батыс азастан территориясындаы ХІХ асырды екінші жартысындаы жрмекелер желісіні алыптасуы мен дамуы мселелері арастырылады.

Атбе аласы мен оны уездеріні тарихын, экономикасын, ала мен ауыл арасындаы сауда байланыстарыны барысын талдауа Л.Е.Урдабаеваны «История города Актюбинск и его уезда» атты кандидатты диссертациялы жмысы арналады [32]. Мысалы, диссертациялы жмыста Атбе бекінісінде е бірінші жрмеке 1870 жылдан бастап жмыс жасай бастаандыы, біра, оны аша айналымы мардымды болмаандыы, кп кешікпей жрмекелік сауда Атбе бекінісі мен оны уездеріні экономикалы мірінде маызды рлге ие боландыы баяндалады. Жалпы азастанны батыс айматарындаы жергілікті сауда арым-атынастары, жрмекелерді рылуы, сауда капиталыны дамуы кптеген зерттеушілер ебегінен орын алан.

ХІХ асырды бірінші жартысында Ішкі Бкей Ордасында ашылан тыш жрмекені тарихы, оны аза даласында атаран ызметін жан жаты сараптаан зерттеуші-алымдар ебектері кптеп жарияланды. Мраат материалдары негізінде Бкей Ордасыны тарихын зерттеген тарихшы алым И.Н.Кенжалиевты ебектерінде Бкей Ордасыны леуметтік-экономикалы жадайы, сауда-сатты, ксіпкерлікті дамуы талданады [33].

Батыс азастандаы ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы леуметтік-экономикалы дамуды барысы, сауданы даму мселелерін зерттеуге жергілікті алымдар лестерін осты. Батыс азастан облысыны ерте заманнан кні бгінге дейінгі тарихыны негізгі мселелері концептуальды трыдан ой елегінен ткізілген «Батыс азастан облысыны тарихы» атты жымды ебекте [34] ХІХ асырды екінші жартысындаы Батыс азастанны леуметтік-экономикалы міріндегі капиталистік сауда атынастарыны дамуы талданады. Батыс азастан аймаындаы жрмекелік сауданы баыты туралы материалдар «Батыс азастан тарихынан» атты екі томды ебекте жинаталан [35].

Академик Т.З.Рысбеков Бкей Ордасындаы сауда ісіні дамуы мен Батыс азастандаы жрмекелерді алыптасу тарихын з ебектерінде талдайды. алым Ішкі Орда тарихын кешенді трде зерттеу барысында ондаы жрмекелерді рліне тоталады. Сауданы траты жне маусымды трлеріні даму баыттарын айындайды [36].

ХІХ асырдаы Ішкі Бкей Ордасыны шаруашылыы мен экономикасы, ондаы жрмекелер, жрмекедегі сауда айналымыны барысы.Е.Харабалинны «ХІХ асырдаы Бкей Ордасы» ебегінде жан-жаты талданады. Ебекте ХІХ асырды алашы ширегіндегі Бкей Орда азатары шаруашылыыны даму динамикасыны ерекшеліктері, жетістігі, рылымы айындалады [37]. Бкей Ордасыны леуметтік жадайы, ХІХ асырды екінші жартысындаы сауда-сатты ісіні дамуы, жрмекелердегі сауда айналымыны барысы С.Сйіновты ебегінде арастырылады [38]. Б.рманбеков «Ойыл жрмекесі» деп аталатын ебегінде ХІХ асырды орта кезінде азастанны леуметтік-экономикалы міріндегі капиталистік сауда атынастарыны дамуыны ерекше трі жрмеке саудасыны Ойыл ірінде ркендеу тарихын мраатты наты деректер негізінде баяндайды [39].

ХІХ асырдаы патша кіметіні отарлы саясатыны кшеюі амал, бекініс шептеріні салынып, жергілікті халыты отырышылыа кшіп, егіншілік пен сауда ісін дамытуына ыпалы Б..Бірімжаровты «Кіші Жз тарихынан. XVIII-XIX.» атты оу ралында талданады [40].

Бл аталан тарихнамалы зерттеулер Батыс азастандаы сауда-сатты пен жрмекелерді тарихына объективті баа беру ажеттілігін, сонымен атар, ылыми трыдан ндылыын крсетеді. Біра, тарихнамалы талдау Батыс азастандаы ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы жрмекелер тарихы мселесіні бгінгі кнге дейін арнайы зерттеу нысанына айналмаандыын длелдейді. азастанны туелсіздік тырын иеленуі тарихты тередей зерделеп, сараптауа деген халыты ынтасын арттырды. азастанны батыс іріндегі жрмеке саудасы даму тарихыны кні бгінге дейін жйелі трде арастырылмауы да лке тарихындаы зекті мселелерді айта саралануын ажет етеді.

Зерттеу жмысыны масаты мен міндеттері: Зерттеу жмысыны алдына ойан масаты – ХІХ асыр екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы Батыс азастандаы жрмекелерді даму тарихын ылыми негізде жан-жаты талдау, сараптау болып табылады. Осы масаттарды жзеге асыру жолында мынадай міндеттерді шешу кзделеді:

ХІХ асырды екінші жартысында азастанны батыс іріне капиталистік атынастарды енуі, оны елдегі леуметтік экономикалы мірге ыпалын сараптау;

- Батыс азастан аймаындаы жрмекелер желісіні алыптасуы мен даму ерекшеліктерін айындау;

- Елді леуметтік рылымындаы згерістерге жрмекелерді тигізген ыпалын талдау;

- Сырты сауданы дамуындаы жрмекелерді рлін анытау;

- Батыс азастандаы ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы жрмекелерді демографиялы ахуала, мдениетке осан о ыпалын таразылау.

Зерттеу жмысыны хронологиялы шебері Батыс азастандаы жрмекелерді алыптасуы мен дамуы жзеге асан ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басы, яни 1867-1917 жылдар аралыын амтиды.

Зерттеу нысаны ретінде ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы, яни 1867-1917 жылдар аралыындаы Батыс азастандаы сауда-саттыты алыптасуы мен кезедері, жрмекелер желісіні алыптасуы, маусымды жрмекелерді маызы туралы мселелер назара алынан.

Зерттеу жмысыны методологиялы негізі мен дістері. Зерттеу жмысында методологиялы негіз ретінде жалпы ылымды тарихи таным, тарихи жйелілік жне гуманистік таным задылыы мен ркениеттілік ндылытар трысынан пайымдау алынды. Тарихи таным аидасы жрмекені алыптасуы, даму жне наты тарихи жадаяты мен зіндік ерекшелігін тйсіну,оларды дрыс баалауда жатыр. Наты материалдарды талдау жне жинатау, жйелендіру сияты дістер негізінде жргізілді.

Зерттеуді деректемелік негізі. Зерттеу жмысын жазу барысында негізгі тарихи дерек кзі ретінде азастан Республикасыны Орталы Мемлекеттік мрааты, Ресей Федерациясы Орынбор Облысты Мемлекеттік мраатыны орларында саталан материалдар пайдаланылды.

1.азастан Республикасыны Орталы Мемлекеттік Мраатыны (Р ОММ) 25 - оры (Торай облысты басармасы), 78-оры (Ішкі Орданы басару жніндегі Уаытша Кеес), 40-оры (Маыстау облысыты басармасы).

№ 25 - орда Атбеде жыл сайын жрмеке ашу, Торай облысында жрмеке ашу туралы мселе, жрмекелер жмысы барысындаы тртіпсіздіктер туралы Торай губерниясындаы жазбалар, хаттар, р жылдардаы Торай, Атбе ірлеріндегі жрмекелерді жмысы, Ырыздаы жрмеке саудасы туралы апараттар, Ішкі ырыз Ордасындаы жрмеке саудасыны барысы туралы мліметтер айтылады.

№ 78 - орда Нарын мындаы кзгі жне кктемгі жрмекелер туралы есептері, Маыстау мен Форт Александровскідегі айырбас саудасыны жмысы туралы мліметтер, Жаа зендегі кзгі жрмеке туралы материалдар, Бкей хандыындаы жрмекелерді ткізу бойынша ережелер, Таловка ауылындаы жрмекені ткізілуі бойынша нды апараттар жинаталан.

№ 40 - орда Маыстау уезі халыны Астрахань аласына тауар апаруа рсат туралы кулік алу туралы жазан тініштері, Петровский мен Николаевский жрмекелер, азатар мен тркімендерді базар аумаын згерту туралы тініштері, Ахун хуторында мал сату туралы жазба кітабыны апараттары, онда кзгі жрмеке ткізу туралы мліметтер саталан.

2. Ресей Федерациясыны Орынбор Облысты Мемлекеттік мраатыны (РФ ООММ) 6 - оры (Орынбор генерал-губернаторлыыны кесесі), 12 - оры (Торай облысты комитеті).

№ 6 - орда Ішкі Ордада жрмекені ашуды мерзімін айындау туралы мліметтер, ондаы сауда айналымы туралы апарат, Калмыков уезіндегі жрмеке ашу, жрмеке саудасындаы Орынбор айырбас сарайыны маызы туралы мол малматтар бар.

№ 12 - орда Торай облысы бойынша жрмеке саудасы, сауда айналымыны барысы туралы мліметтер жинаталан.

Тарихи нды деректерді бірі сол уаытта мір сріп, жазбаша естелік алдыран Атбе бекінісіні алашы старостасы болан В.И.Мощенский болатын. Оны естелігінде ХІХ асырды екінші жартысындаы аланы леуметтік-экономикалы міріні аспектісі сипатталады [41].

Деректерді келесі тобына «Орал, Торай облыстарыны статистикалы шолулары», осы алаларды «Адрес-календарьлары» жатады. Бл жаттарды кпшілігінен мселені тереірек зерттеуге ммкіндік беретін кп ырлы малматтар алуа болады. 1879-1915 жылдарды аралыында шыып тран «Шолулар» ресми сипат алан жо, оларды кпшілігі асыыс шыарылып, келтірілген кейбір мліметтер жылдан-жыла айталанып трды. Сонымен атар, диссертациялы жмыста «Статистикалы шолулар» маызды жат ретінде кеінен пайдаланылды.

Торай облысыны «Адрес-календарында» жрмекелер мен базарларды тізімі, мерзімі, жрмекелер ткізілетін кндер туралы мол мліметтер берілді.

Зерттеу жмысында амтылан деректерді атарын р трлі орталы, жергілікті басылымдардаы материалдар толытырды. азастан Республикасыны сирек кездесетін орлар блімінен, Н.К.Крупская атындаы Орынбор облысты кітапханасынан, Орынбор Облысты Мемлекеттік мраатынан алынан «Оренбургский край», «Тургайская газета» сияты жне «Уральские войсковые ведомости», «Русская мысль», «Новый восток», «Степные огни» мерзімді баспасз беттерінде жары крген маалалар мен хабарламалар тарихи оиалар туралы мліметтер беріп, деректік негізді толытырды.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы – ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басындаы Батыс азастандаы жрмекелерді тарихын зерделеу барысында мынадай ылыми жаналытарын атап крсетуге болады:

Біріншіден, диссертациялы жмыста алаш рет ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы жрмекелік сауда-саттыты даму тарихын кешенді трде зерттеу жмысы назара алынды.

Екіншіден, Батыс азастандаы ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы жрмекелерді тарихы мен даму ерекшеліктері туралы мраатты жаттарды мол орлары пайдаланылып, ылыми айналыма жаа дерек кздері енгізілген.

шіншіден, азастанны батыс аймаындаы жрмекелік сауданы дамуына, аталан кезедегі леуметтік-экономикалы мірді зекті мселелеріне, ондаы згерістерге баа беруге мтылыс жасалады.

Тртіншіден, азастанны батыс іріндегі ішкі рынокты рылу ерекшеліктеріне, тауар-аша атынастарыны дамуына жрмекелік сауданы ыпалы мраат жаттарыны негізінде арастырылады.

Бесіншіден, жрмекелерді жергілікті халыты шаруашылы міріне, лкені демографиялы ахуалына, леуметтік-экономикалы, саяси жне мдени аспектілерге ыпалыны мні мен маыздылыы ылыми сипата ие болады.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар: азан ткерісіне дейінгі, кеестік кезедегі жне елімізді егемендік алан тстаы жрмекелер тірегіндегі жалпылама зерттеулерді, мраатты жаттарды кешенді талдай отырып, нтижесі ретінде орауа мынадай тжырымдар сынылады:

- ХІХ асырды аяында Батыс азастанны жалпы империялы рынока тартылуына байланысты аймата сауда-айырбас саудасы шоырланан бірнеше орталытары бой ктерген. сіресе, Орал, Атбе, Гурьев, Ырыз, Ойыл, Темір, Хан Ордасы мен Маыстау жеріндегі елді-мекендерінде сауда тынысы жоары арын алды. Оан осы жерлерді тиімді орналасан жарафиялы жадайы да з ыпалын тигізді. Бл елді-мекендер империялы рынокты ытаймен, Орта жне Азияны отстік-батыс елдеріні сауда орталытарын байланыстыратын сауда жолында орналасты.

- ХІХ асырды екінші жартысында азастанда сауда-айырбасты жаа трі – жрмекелік сауда анат жайып, сіресе, лтты айматарда ке тараан. Бл жадайлар аза жеріндегі маусымды жрмекелерді саныны лаюына жол ашады. Патша кімшілігіні жрмекелік сауданы йымдастыруа деген мддесі отарлы саясатыны астарында болды. Кшпелі жрмекелерді затыы 10-15 кннен бір айа дейін созылды. Жрмекелерді ткізілетін мерзімі, тетін кндері алдын-ала белгіленіп отырды.

- азастан Ресей рамына енгеннен кейін, сауда капиталыны рлі артты. Осы уаытта аза байлары арасынан кпестер мен саудагерлер тобы шыа бастады. Соан байланысты, арнайы алыпсатарларды тобы да пайда болды. Капиталистік атынастарды аза даласына енуі жне тауар-аша арым-атынастарыны дамуы барысында аза халыны дстрлі лтты шаруашылыы кшпелі мал шаруашылыы дадарыса шырады.

- Жрмекелер негізінен азатар тыыз орналасан жерлерде, казак скери рылымдары оныс тепкен станицаларда жне атынас жолдары мен сауда керуендеріні дстрлі баыттарында орналасты. ХІХ асыр аяында нерксіп тауарлары, азы-тлік німдері, киім-кешек пен мата, олнер жне баса да тауарлар Ресейді ндірісі дамыан орталытары Мскеу, Рязань, Тамбов, Самара, Саратов, Астрахань, Орынбор, Уфа жне азаннан жрмекелерге жйелі трде жеткізіліп отыран.

- ХІХ асырды екінші жартысында кімшілік реформалар айматаы леуметтік-экономикалы мірге кптеген згерістер келді. Соны ішінде жрмекелік сауда барысында халыты леуметтік жіктелісі кшейгені аны байалды. сіресе, ХІХ асырды аяында жрмекелік сауда-саттыты дамуына байланысты кішігірім алаларда халы саны кбейді. Оны нтижесінде аймата Ойыл, Темір, Калмыков, Ырыз сияты елді-мекендер халы кптеп жиналатын алаларына айналды.

Диссертацияны тжірибелік маызы. Батыс азастандаы жрмекелер тарихын зерттей отырып, ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басында жергілікті халыты шаруашылы мірі, экономикасы, саяси жне мдени бейнесі згергенін аны байауа болады. Жрмекені дамуы - белгілі айматаы леуметтік-экономикалы жне мдени аспектілерді зіндік бет-бейнесін алыптастыруда ерекше рл атарды. Сондытан, жрмекелерді тарихи тжірибесін нарыты басару жйесін алыптастыруда, сауда-нерксіп жне леуметтік-мдени сфераларды дамытуда олдануа болады. Сонымен атар, диссертация материалдарын орта, арнаулы орта, жоары оу орындарында азастан тарихыны жаа заман кезеіне атысты оу бадарламаларында, арнайы курстара пайдалануа болады.

Диссертацияны жарияланымы: Диссертациялы зерттеу жмысыны негізгі тжырымдары халыаралы, республикалы ылыми-практикалы конференцияларды материалдар жинаында трт баяндама жарияланып, жмыс мазмнына сйкес ш ылыми маала азастан Республикасыны Білім жне ылым министрлігі Білім жне ылым саласындаы баылау комитетіні тізіміне енген журналдарда жары крді.

Диссертацияны рылымы: Диссертациялы жмыс кіріспеден, ш тараудан, орытындыдан жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен, осымшалардан трады.

ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ

Кіріспе блімінде зерттеу жмысыны зектілігі крсетіліп, масаты мен міндеттері белгіленіп, теориялы жне методологиялы негізі, ылыми жаалыы, практикалы маызы, таырыпты хронологиялы шебері аныталып, тарихнамасы мен пайданылан деректерге сипаттама беріледі.

Бірінші тарау – «Ресейді кімшілік реформалары жне Батыс азастандаы жрмекелер жйесі» деп аталып, онда ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басындаы империяны сауда-экономикалы саясатыны баыты мен лкені отарлау ммкіндіктері, айматаы жрмекелерді алыптасу дерістері туралы мселелер жан-жаты талданады.

Ресейді аза даласында жргізген сауда саясаты патша кіметіні отарлау саясатыны маызды саласы болып табылды. йткені, Ресей капиталы, сауда - сімор капиталы ретінде нерксіпке ажетті шикізатты бай кзін иемденуді масат етті. Тек еуропалы рыноктарда ана емес, сонымен атар, Ресейді ішкі рыноктарында да сраныса ие болмаан нерксіптік бйымдарын ткізу, аза даласынан арзан шикізат тасу Ресей шін экономикалы ажеттілікке айналды. Сауданы «мемлекеттік байлы пен табысты кзі» деп есептеген патшалы кімшілік сауда байланыстарын аза даласы мен Орта Азия жерінде экономикалы-саяси міндеттерін жзеге асыруда, отар айматардаы империяны ыпалын кшейтудегі басты ралы ретінде пайдалануа тырысты [42, с. 45]. Бл аталан сауда байланыстарыны Ресей шін маызы зор екендігін зерттеуші А.И. Левшин атап крсетеді. Ол аза даласы Ресейден саудаа келінген бйымдарыны алуан трлілігі, сауданы пайдасы тиетін адамдарды кптігі, сауда жретін айматы алыптыы, шикізатты арзандыы, Ресей нерксібіні сапасы тмен бйымдарын ткізетін ауіпсіз сауда алаы екендігін атап крсетеді [43, с. 388].

Патша шенеуніктеріні кпшілігі аза халымен зара тиімді сауда байланыстарын жргізу аймата империяны станымын ныайтуды аса маызды ралы ретінде арады. «Даланы отарлауды жер деуші адамдардан емес, сауда жне нерксіп халынан бастау ажет. Саудамен отарлау шін облыстардаы дала бекіністері басты тірек бола алады, йткені, бл жерлерде коныстанандарды ауіпсіздігі мен сауда мдделері толы оралады»,-деп есептейді [44, с. 48].

аза даласында жрмекелік сауда мен траты саудаа араанда, айырбас саудасы кеінен дамыды. аза даласында халытан мал мен мал німдерін арзана сатып алып, одан рі стеме баамен сататын алыпсатарлар кбейді. Бл туралы Ф.Гельмгольц з ебегінде баяндайды: «ыра аттанатын саудагер кліктерін алаларда сраныс таппаан, мерзімі ткен маталар, сапасы тмен ант, арзан кмпиттер, е нашар, арзан тауарларды тиейді. Ауылдан-ауыла, киіз йден-киіз йге тотаусыз барады. ырыздар здеріне ажет тауарларын алап алады. Кшпелі дкенші зіні барлы тауарын сатып бітіргенше саудасы жаласа береді. Тауарларды сапасы нашар боланмен, ны ымбат болатын. Жарты ада шай мен бір ада ант шін базарда 3-4 сом тратын ой беру керек болды. Тауарларды мала, оны німдеріне, тері мен жнге айырбастаан кезде тауар баасы екі есе сірілді. лшеуден алдап, таразыдан жеу сияты деттегі тсілдерді зі кп болды» [7, с. 46].

ХІХ асырды екінші жартысында азастанда сауда-саттыты жаа трі – жрмекелік сауда кеінен дамыды. Халы сирек оныстанан, алып территориясы бар, атынас жолдары ашы, халыны басым блігі кшпелі мір салтындаы Батыс азастан аймаы шін жрмеке сауданы олайлы трі болды. аза даласындаы тыш жрмеке 1832 жылы Ішкі Бкей ордасында Хан ордасы жанынан ашылан [45, с. 1]. Ордадаы жрмеке кктемде суір айынан мамырды ортасына дейін ткізілсе, кзде 15 ыркйек пен 15 азан аралыына дейін созылды. Жрмеке саудасы Жгір ханны трызан ааш корпустарында жргізілді. Хан айтыс боланнан кейін оны мрагерлері сауда орындарын жала беріп отырды. Жрмекелер саудасыны белгіленген уаыты боланмен, жрмеке дл сол мерзімде басталып, наты уаытында аяталан жо. Оны себебі де болды. Кктемде аза халы 20 суірге дейін ыстан ктерем шыан малын саудаа келе оймайды. Сонымен атар, Еділді о жаалауындаы саудагерлер Ордаа тек мамыр айыны басында ана келді. Ал кзде саудагерлер 20 ыркйекке дейін саудасын аятап бітіруге тырысады. йткені, олар 1 азаннан бастап жмысын бастайтын Жаа зендегі жрмекеге лгеріп баруа мтылды. Соан байланысты, Ресей Ішкі істер министрлігі 1863 жылдан бастап, Ордадаы жрмекені уаытын кктемде 1 мамырдан 1 маусыма дейін, кзде 11 ыркйектен 26 ыркйекке дейінгі уаытта ткізуге рсат береді [46, 1 п].

азастанны батыс аймаында ХІХ асырды екінші жартысынан бастап жрмекелер тез арын алып, дами тседі. Орал аласындаы жрмеке Петровская жрмекесі деп аталды. Ол 10 маусым мен 10 шілде аралыында ашылып, сауда жргізіледі. Жрмекеге кбінесе балы, бекіре тымдас балытар, балы уылдырыы келініп, ызу сауда жргізілді. Оралдаы Петровская жрмекесіндегі балы саудасына Ресейді алаларынан саудагерлер келіп, сауда арыны артып отырды [47, 1 п]. 1872 жылдан бастап, Калмыков уезіні Сламихин хуторында 20 ыркйектен бастап жмысын бастайтын онкндік жрмеке ашылады. Бл жрмеке Орал облысындаы саудагерлер тарапынан тскен тінішті негізінде ашылады. Жрмекені орны мен ткізілу уаыты, маызына Орал облысты скери губернаторлыы ерекше мн берді [47, 16 п]. Біріншісі кктемде 9 мамырдан, екіншісі кзде 1 азаннан жмысын бастап, бір айа созылады. Жрмекеде сатылатын малдан жрмекелік табыса алым жиналды. 1867 жылдан бастап Ойылда бірінші рет жрмеке з жмысын бастайды. Кктемгі жрмеке немесе Никольская жрмекесі деп аталды. Жрмекеге кршілес губерниялардан саудагерлер мен кпестер де атысып, тауарларын жергілікті халыа сатты [47, 17 п]. ХІХ асырды екінші жартысында Ембі уезіні Темір елді-мекенінде ашылан араамыс жрмекесі де Батыс азастан аймаындаы сауда-сатты саласында маызды рл атарды [49, 1 п]. арастырылып отыран кезе соында Орал облысында кптеген жрмекелер з жмыстарын жаластыра берді. Орал уезі бойынша 8 жрмеке жмыс жасады. Олар, Иртецкая, Камень, Ташлин, Елек, Сламихин, Гурьев, Калмыков, Ілбішін жрмекелері жне Ойыл мен Темір жрмекелері болды. Ойыл жне Темір жрмекелері маусымды жрмекелер ретінде кктемде жне кзде ызметін жаластырды. ХІХ асырды екінші жартысында азастанны батыс аймаындаы жрмекелік сауда-сатты дамыан ір Атбе мен Ырыз уездері болды. Осы уаытта Атбе аласыны айырбас алаында алалы жрмеке, Ырыз зеніні бойында Ырыз жрмекесі ашылып, Торай облысыны жрмекелік орталыына айналды [50, 31 п].

Екінші тарау – «Батыс азастандаы жрмекелер мен оларды ызметі» деп аталып, айматаы жрмекелер желісіні алыптасу, маусымды жрмекелерді йымдастырылу ерекшеліктері, жрмекелерді лкедегі леуметтік згерістерге ыпалы наты талданады.

Жрмекедегі сауда бір жаынан империялы отарлау саясатыны экономикалы жне рухани тірегіне айналса, екіншіден айма трындарыны кнделікті мтажын теудегі негізгі орталыа айналан. Ресейді аржы министрлігіні сауда жне мануфактура департаментіні мліметтері бойынша 1876 - 1910 жылдары жалпы азастандаы жрмекелерді ішінде тауар айналымыны клемі мен сауда айналымы бойынша Батыс азастан аймаындаы жрмекелер ауымды болан. ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асыр басында азастанны батысында, Ішкі Бкей Ордасында, Оралда, Гурьевте, Ырызда, араамыста, Ойылда, Атбеде жрмекелер ірі сауда орталытарына айналды [51, 3 п].

ХІХ асыр аяында Батыс азастанда жрмекелер ірі сауда орталытарына айналды. Осылай, аза даласындаы жрмекелер арасында экономикалы байланыстар алыптасты. Айматы барлы аудандарында жрмекелер р жылды трт маусымында ткізілді. Сондытан, олар ресми жаттар мен тарихи деректерде «маусымды жрмекелер» деген атаумен белгілі болды. аза халы шін, жазда тетін жрмекелер тиімді екенін патша кіметі жасы тсінді. Бан алыс аудандардан азатар жылы, ірі ара мал, ой, ешкі, сондай-а, мал шаруашылыы німдерін тері, жн, киіз, мал майы, мйіз, жылыны ылын келіп сатып, здеріне ажетті заттара айырбастады, кейде олма-ол ашасын алып отырды. ХІХ асырды екінші жартысында азастанда жрмекелік сауда арынды дамып, айматаы ірі сауда орталытарына айналды. Енді империялы кімет жыл маусымына байланысты, кшпелі мір салтыны зіндік ерекшеліктерін ескере отырып, жрмекелік сауданы жргізуге мн берді.

1867-1917 жылдар аралыында азастанны батыс аймаындаы Атбе уезіні аумаында осындай 11 ірі уаытша жрмекелер траты жмыс істеген. Торай облысыны рамындаы Атбе бекінісі ХІХ асыр аяында Атбеге айналады. Оан дейін 1878 жылдан бастап, бекіністе екі апталы жрмеке жмыс жасайды [41, 37 п]. Жрмекені ауымы, сауда айналымы тмен болды. Бекініс алаа айналаннан кейін жрмекені жмысы да згере бастады. Жрмеке ыркйек жрмекесі деп аталып, ттас ыркйек айында жаласты. Жрмекені жаа орны аладан ш верст ашытыта орналасты. Жрмекені шаршы аумаы бір атарлы сауда орындарынан трды. аралы мен Терісбта зендеріні жанында орналасан жрмеке мал сатуа келген кшпелі азатар шін олайлы болды. ыркйек жрмекесіне Бара мен Хиуадан саудагерлер келіп сауда жасады. Олар кілем, жібек маталар, кептірілген жемістер, кептірілген ауын, жаатар келіп сатты. 25 тамыз бен 25 ыркйек аралыында ызмет жасайтын Темір кзгі жрмекесіні Атбе кзгі жрмекесіні сауда арынына сер етіп, сауда айналымыны дегейін тмендету аупі туралы Ішкі істер министрлігіне жолдаан Темір уезіні басшысыны жазбасында баяндалады [52, 43 п].

ХХ асыр басында Торай облысыны рамында Атбе жне останай уездері болса, жрмекелерді саны жаынан Атбе аймаы басым болды. Атбе уезінде 1912 жылы 11 траты жне маусымды жрмекелер ашылан болатын. сіресе, Адай болысыны Адай ауылында кктемгі екі жрмеке жне кзгі жрмеке жмыс жасады. Мысалы, бірінші кктемгі жрмеке 1-7 наурызда ткізілсе, екінші кктемгі жрмекені 9-15 мамырда йымдастыру жоспарланды. Кзгі жрмеке 15-21 ыркйекте жмыс жасады [53, 149 п]. Бл жрмекелер жергілікті халыты сранысы бойынша, саудаа ыайлы уаытта, олайлы жерде ткізілді. Атбе жрмекесіні тауар айналымы жыл сайын артып отырды. Саудаа келінетін тауар трі де кбейе тсті. сіресе, кзгі жрмекедегі сауда айналымы арта тсті. Мысалы, 1905 жылы ыркйек айында Атбе жрмекесіні тауар айналымы 161213,97 сома жетті [54, 22 п].

ХIХ асырды аяында сауданы дамуы жнінен Ырыз аласы осы ірдегі сауда-сатты орындарыны ішінде алдыы атардаы сауда орталытарыны бірі болды. алада жрмеке жмысы Ресей Ішкі істер министрлігіні 1870 жылы 19 арашадаы арнаулы шешіміне сай йымдастырылан. Алашы кктемгі жрмеке облысты басарманы олдауымен 1895 жылды 6-22 мамыры аралыында ткен. Кпестер тініші бойынша бл жрмекеге Никольская жрмекесі деген ат берілді. Жрмекені Ырыз зеніні сол жаасында, аладан 1 верст ашытытаы зындыы 50, ені 35 сажын алада ткізуге шешім абылданан. ала трындары мен сауда кілдеріні тініші бойынша ашылан Покровская атты екінші кзгі жрмеке облысты басарманы 1896 жылы 4 ыркйектегі шешімі негізінде 1-8 азан аралыында ткізілетін болан [55, с.33].

Ішкі Бкей Ордасындаы жрмекелерді басым кпшілігі маусымды жрмекелер ретінде ызмет жасап, сауда-саттыты орталыына айналды. ХХ асыр басында Ордада сауданы орталыына айналан кктемгі жне кзгі Хан ордасы жрмекесі болды. Сонымен бірге, Ішкі Ордадаы жрмекелер ызметіні бір ерекшелігі ысы кні ашылатын соым жрмекелері жмыс жасады. Мысалы, 1915 жылы Жаа азан, Бекмхамедов мекені, Хан Ордасындаы соым жрмекелері болды. Олар желтосан айында ашылып, сауданы ыздырды. Жаа азан соым жрмекесі мен Бекмхамедов мекеніндегі соым жрмекесі 1-7 желтосанда, Хан Ордасындаы соым жрмекесі 15-21 желтосанда жмыс жасады [56, 5 п].

Жаазендегі жрмеке саудасынан жылма-жыл 9500 сом пайда тсіп отырды. Бл жрмекелік сауданы желісін збеу шін жергілікті билік жрмекелер уаытын бірінен со бірін йымдастыруды ойластырды. Нтижесінде, Самара жергілікті губернаторы жергілікті алалы Думаны жарысы мен уездік басарманы жарысына сйене отырып, Орал облысыны территориясында Сламихин жрмекесін ашу мерзімін арастырды. Жаазен жрмекесіні мерзімін ыркйек айыны бірінші кндеріне белгіледі. Сонда Сламихин жрмекесі осы уаытта аяталып болуы керек болатын. Сламихин жрмекесінен шыан саудагерлер Хан Ордасындаы жрмекеге келіп, одан кейін Жаазен жрмекесіне барып лгеруі тиіс болды. Осыдан кейін барып барлы тауарлар Саратова жіберілуі керек болатын [57, 279 п]. арастырылып отыран уаытта Орал облысында маусымды екі жрмеке Ойыл жне Темір жрмекелері болды. 1909 жылы Ойыл кктемгі жрмекесіні сауда айналымы 2 млн сомды раса, кзгі жрмекені саудасы 600 мы сома жетті. Темір кктемгі жрмекесіні тауар айналымы 1 млн сом, кзгі жрмекені аражат айналымы 150 мы сома жетті [58, с.1]. Темір жрмекесі азастанны батыс аймаындаы сауда айналымыны арынымен ерекшеленетін жрмекелерді бірі болып табылды. Темір жрмекесі Атбе уезіндегі Атбе жрмекесімен бсекелес жрмекеге айналды [59, с.11]. Соан байланысты жергілікті кімшілік жрмекені уаытын згерту туралы шешім абылдады. Атбе жрмекесін кктемде 15 мамыр мен 15 маусым аралыында жергілікті халы шп шабу науанын бастамас брын, кктемгі ырыты аяталаннан кейін ашу аралды. Кзде 15 ыркйек пен 15 азанда мал семіріп, кзгі ырыты аяталан уаытты пайдаланып жрмекені ашу белгіленді. Біра 15 мамырда кктемгі жрмекені ашу жмысы стсіз болды. Себебі, осы уаытта кршілес жатан Торай облысындаы Темір жрмекесі ашылды. Сондытан, Атбе жрмекесін 15 ыркйек пен 15 азан аралыында ашу кзделді [60, 43 п].

ХІХ асырды екінші жартысында Батыс азастанны Маыстау ірінде Александровск фортынан 25 верст ашытыта Хана баба жне Жаа зен алалы жрмекелеріні негізі аланып, кейін ірі сауда-айырбас орнына айналан [61, 12 п]. Бл жрмеке бастапы кезде 15 мамыр мен 15 маусым жне 15 ыркйек пен 15 азан аралыында тіп отыран. Ал ХIХ асырды 90 жылдарынан бастап, сауда-айырбас операцияларын траты жргізу жйесіне кшеді. Бл жрмекеде саудаа тсетін тауарлар кбінесе кршілес елдерден келінген тауарлар мен мал жне мал німдері болды. Жрмекеге атысушылар рамыны ішінде аза, збек, тркімен, араалпа, зірбайжан, кавказдытар, орыстар мен татарлар, еврейлер де болды.

ХІХ асырды екінші жартысындаы Ресейдегі сауда капиталы шеткері лт айматара, соны ішінде азастана тартыла бастады. Осы уаытта Батыс азастанны р ірінде, алалар мен бекіністерде сауда-сатты ісі жанданып, одан рі дами тсті. Сауда ісіне тартылан азатарды ішінде елге белгілі, танымал саудагерлер де пайда болды. Кпестерді гильдиялы мртебесіне ол жеткізіп, скери ызмет атаруа, ішкі округ рамындаы Орал, Ырыз, Атбе, Торай, Гурьев жне баса да алаларда труа рсат алан аза саудагерлер атары да алыптасты. арастырылып отыран уаытта кімшілік басару туралы реформалар аясында азатара алалар мен скери бекіністерде, арнаулы жатсыз ерекше кулікпен ктерме жне блшек сауда жргізу ыы берілді. Ал, жергілікті халыа алада трып далада, ауылды жерлерде трлі шаруашылыпен, ксіппен айналысуа шектеу ойылмады. азатар арасынан шыан саудагерлер мен кпестер тран жеріне арамастан алалы саудагерлермен бірдей алым-салы тлеуге тиісті болды. Сауда саласында олара бес жыла дейін трлі жеілдіктер де берілді. Зерттеліп отыран уаытта айма халыны леуметтік рылымына кп згерістер еніп, жаа сауда-сатты саласыны кілдері алыптасты. Ол асйектер кілдері болып табылатын ожалар мен молдалар, дінбасылар, казактар, кпестер, мещандар жне шаруалар болды [62, с.2]. Айма халыны леуметтік рамыны жіктелуі ірдегі экономикалы арым-атынастарды дамуы, тауар-аша атынасыны дамуымен байланысты болды. Сауда буржуазиясыны суі, нерксіптік жне ауыл шаруашылыы німдерін саудаа шыарумен шылданатын ксіпкерлер саныны артуына байланысты, Орал облысы халыны оамы блшектене, жіктеле берді. сіресе, халыты негізін райтын азатарды басым кбі кедейлене тсті. Мысалы, ХІХ асыр аяында казактарды 40 пайызында жеке шаруашылыы болан жо. Осы уаыттан бастап, айматаы Орал, Гурьев сияты алаларда саудагерлер материалды жадайына байланысты й трызу ксібімен айналысты. сіресе, екі абатты тас йлер салу снге айнала бастады. Соан байланысты, ала халыны рамында ірі саудагерлер, ксіпкерлер атарымен бірге жалдамалы жмысшыларды саны да кбейді. Оралдаы са буржуазия атарын бай шаруалар толытырды. Байыан шаруалар аладан й алып, лавка немесе ксіпорын ашып, саудаларын жргізді. Жрмекеде тігіншілер, етікшілер, сталар, дрігерлер кп пайда тсірді. Мысалы, Атбе жрмекесінде 1896 жылы 14 тігіншілік орын, 5 стахана жмыс жасады [63, с.31].

шінші тарау – «Жрмекелерді айматаы леуметтік атынастара келген жаалытары» деп аталып, айматаы ішкі жне сырты сауда байланыстарыны даму арыны мен баыттары, жрмекелік сауданы лкені демографиялы дамуы мен мдениетіне ыпалы сарапталады.

ХІХ асырды екінші жартысында аймата тетін жрмекелерді кпшілігі маусымды сипатта болды. Олар кктемгі, жазы, кзгі, ысы болып, мерзімдік кезе шеберінде ткізіліп отыран. рбір маусымды жрмекеде сатылатын тауарларды айырмашылыымен бірге зіндік сипаты да болды. Мысалы, кктемгі жрмекелерде мал німдеріні шикізаты сатылса, кзгі жрмекелерде трт тлік мал кбірек сатылды. Осы жрмекелерден жергілікті кшпелі халы малын сатып, трмысты сранысына ажетті ысы азы-орын жинап алып отырды.

Айматаы жрмекелік сауданы ауымы зерттеліп отыран кезеде Орал облысына арасты уездерде жоары болды. 1869 жылы Оралда барлыы 6 жрмеке болса, ондаы сауда айналымы 738095 сомды рады [64, 19 п.]. Жазда ткізілетін Орал облысындаы жрмекелер ортаазиялы рыноктармен байланысын жетілдіріп отыран. 1909 жылы Орал облысында траты жне маусымды 10 жрмеке жмыс жасады [65, с.3]. араамыс жрмекесінде тауар айналымыны рдісіне азатар атысанмен, сауда тізгінін татар алыпсатарлары мен орыс ксіпкерлері з олында стаан. 1895 жылы Темір жрмекесінде 284 саудагер болса, 52-сі орыс, 157-сі татар, 51-і аза, 24-і хиуалы жне баса шетелдік ксіпкерлер болан. Бл жрмекеге азан, Сорочинск, Бугуруслан, Бузулук аларынан татарлар келсе, орыстар Ор, Орынбор жне Орал алаларынан келіп сауда жасаан [66, с.2].

азастанны батыс аймаындаы жрмекелік сауда дамыан ір Ішкі Бкей Ордасы болды. Онда Хан Ордасы, Таловка, Ахун жеріндегі жрмекелік сауданы айналымы уатты болды. Мысалы, 1876 жылы Ахун жрмекесінде 443670 сомны тауары сатылан [67, 40 п]. азатардан шыан ксіби саудагерлерді едуір тобы базарлардаы, жрмекелердегі, айырбас сарайларындаы сауда келісімдерінде бітістірушілер міндетін атарды. Мысалы, XIX асырды 90 жылдарында айматаы шаын ана алаларды бірі болан Ырызда - 70, Торайда - 32, останайда – 37 адам делдалдыпен айналысан. Оларды жартысына жуыы аза делдалдары болды [68, 4 п]. Сауда барысында жрмеке ткізілетін жерге жан-жатан халы кптеп келді. Оны нтижесінде аймата Ойыл, Темір, Калмыков, Ырыз сияты елді-мекендер халы кптеп жиналатын алаларына айналды. Мысалы, Орал облысында 1883 жылы барлы халы саны 506347 адам болса, 1888 жылы халы саны 551495 адам болса, оны ішінде алалы кпестер саны 512 болды [69, 2 п]. Айматаы жрмекелік сауда Орал облысындаы Калмыков аласы ана емес, Темір, Гурьев алалары халыны алыптасуына да ыпал етті. Гурьев аласындаы айырбас алаында 1872 жылдан бастап, жрмеке йымдастырылып сауданы орталыына айналды. Бл жадай Гурьев аласы халыны санын арттырды. Саудаа Орал облысыны барлы уездеріні саудагерлері, зге алалардан кпестер мен саудагерлер келді. Мысалы, 1873 жылы Гурьев аласынындаы барлы халы саны 3663 адам болса, 1897 жылы халы санаы бойынша Гурьевтегі халы саны 9322 адама жетті [70, 18 п]. Сонымен атар, ХІХ асырды екінші жартысында азастанны батыс аймаында алыптасан сауда-саттыты орны болан жрмекелер халы неріні орталыына айналды. Батыс азастан жрмекелері казаты лтты ойындары мен ол нерін насихаттауа да ыпал етті. Жрмекеге жергілікті халыты кптеп тарту шін арнайы бйге де йымдастырылып отыран. Мысалы, Атбе жрмекесінде бйгені баылау шін Торай облысыны губернаторы зіні ызметкерлерін ертіп келген [71, 5 п]. Жрмекелерде аын, жырау, сал-серілерді дстрлі нерлерімен бірге, орысты цирк нері де крсетілген. Халыты жрмекелерде тамашалайтын палуандар кресі, кір тасын ктеру, арба сйреп, темір иіп, тске тас ойып сындыру сияты да сайыстар ткізіліп трды.

Сонымен атар, жрмекелер саудагерлер мен кпестерді бас осып, кіл ктеретін орталыына айналды. Мысалы, 1896 жылы Атбе жрмекесінде 25 азатарды мейрамханасы, 4 татарларды, 3 башрттарды, 1 орыстарды мейрамханасы болан. Жрмекеде тігіншілер, етікшілер, сталар, дрігерлер кп пайда тсірді. Мысалы, Атбе жрмекесінде 1896 жылы 14 тігіншілік орын, 5 стахана жмыс жасаса, 1897 жылы стахана саны 10 болан. Жрмекеден тскен пайда Атбе алалы кассасына жиналды [72, с.31]. Айматаы жрмекелік сауданы дамуы халыты материалды жне рухани мдениетін байытып, оларды мазмнына да елеулі жаалытар келді. Жрмекелер аза жне баса лт кілдері бас осатын жне этникалы ерекшілігі мен неріні згешелігіне арамастан, мдени-леуметтік орталы болып табылды.

орытындыда зерттеу жмысыны мазмнынан рбитін ой-пікірлер, тжырымдар натыланады.

Біріншіден, жрмекелерге мал жне мал німдерін келетін жергілікті аза халы натуралды айырбас барысында з тауарларыны ашалай нынан кп тылып отырды;

Екіншіден, темір жол жне су жолдары атынасы желілеріне ашы болуына байланысты жергілікті халы мал шаруашылы німдерін жаын мадаы жрмекелерге ана шыаруа ммкіндіктері болан;

шіншіден, жрмекеге негізінен мал шаруашылыы німдерін шыаран азатарды баса айматардаы тауарларды ны мен баасы жнінде апараттары болмады.

азастанны батыс аймаындаы жрмекелер Орталы Ресейдегі зі іспеттес сауда орындарыны рлі тмендеген тста ашылан болатын. Батыс азастанны тпкір-ткпірінде ашылан жрмекелер азастан мен Ресей арасындаы экономикалы атынастарды кеейте отырып, аза жеріні империяны саяси-экономикалы бодандыына тартылуында шешуші экономикалы фактора айналан болатын. арастырылып отыран кезеде айматаы жрмекелер траты сауда жасайтын орын ана емес, маусымды сауда орталытарына да айналды. Сондытан, жрмекелік сауда халыты кнделікті трмысты тауарлара сранысын теп отырды.

ХХ асырды басында жрмекелік сауданы белсенділігі тмендеп, оны орнына траты сауда орындары, базарлар алыптаса бастады. Аймата жрмекелік сауданы пайда болып, дамуы жне лдырауы сауда капиталыны жне еркін бсекелестікті экстенсивті трде дамыан кезеімен сйкес келді. Айматаы жрмекелер ішкі рынока, тауар нерксібіне ыпал етіп, леуметтік атынастар жйесіні экономикалы негізіне айналып, аграрлы шаруашылыа тауар-аша атынастарыны енуіне ммкіндік жасады. Жрмекелік сауда азастанны экономикасыны, аза ауылыны леуметтік-трмысты жадайыны ктерілуіне о ыпал етті. арастырылып отыран кезеде азастанда ндіріс орындарыны ашылуы, елді отырышылы мір салтына кше бастауы, ала-оныстарды алыптасып, жрмекелер арылы шет елдермен арым-атынасты ныайып, экономикалы рлеуді негізі алыптасты.

орыта келе, ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басында жрмекелер сауда-саттыты ерекше дамыан лгісі ретінде азастанны батыс аймаы экономикасыны дамуына игілікті сер етті. ХІХ асырды 30 жылдары Ішкі Бкей Ордасында негізі аланып, кейін ттастай батыс аймата ашыла бастаан жрмекелер тек сауда-сатты ісінде ана емес, траты экономикалы жне саяси байланысты арттыруда, халыты нері мен мдениетіні дамуында маызды рл атарды.

ХІХ асырды екінші жартысы мен ХХ асырды басында рылып, алыптасан жрмекелік сауда елді экономикасында зіндік тере із алдырып, тарихи задылы арылы дуірден дуірге жаласып, оам дамуыны белгілі бір кезеіні тжірибелерін зерттеу, елімізді ткенін біліп, йренуді, мемлекетті болашаы шін зор маыза ие болды.

ПАЙДАЛАНЫЛАН ДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Назарбаев Н.. Тарих толынында. - Алматы: Атамра, 1999. - 296 б.
2. Материалы по статистике, географии, истории и этнографии Оренбургской губернии. Оренбург, 1877. – 117с.
3. Тетеревников А.Н. Очерк Внутренней торговли Киргизской степи. СПб, 1897.-152с
4. Харузин А.Н. Киргизы Букеевской Орды. Вып.І, М., 1889. - 140с.
5. Иванов И.С. Краткие сведения о ярмарке во Внутренней Киргизской Орде. \\ Памятная книжка Астраханской губернии на 1887. Астрахань. 1887.; Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах. Казань: Типо-литография Императорского университета, 1900. - 950. Алекторов А.Е. Очерки Внутренней Киргизской Орды. Оренбург, 1894.-108с
6. Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. – Оренбург, 1895. – 360 с.; Аничков И. Упадок народного хозяйства в киргизских степях// Русская мысль. – 1902. - № 5.
7. Гельмгольц Д. Оренбургский меновой двор // Известия Оренбургского отдела ИРГО. – 1894. - Вып. 3.
8. Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи. Электро - печатное товарищество «Дело». Спб., 1907. - 79 с.
9. Денисов В.И. Ярмарки. СПб., 1911. - 138 c.
10. Иванов П.П. Ярмарочная торговля в Казахстане// Новый Восток, 1926, № 13.
11. Аспандияров Б. Образование Букеевской Орды и ее ликвидация. Алматы, аза энциклопедиясы. 2007. – 395с.
12. Шонанлы Т. Жер тадыры - ел тадыры. Алматы: Санат, 1995. - 225 б
13. Граммаков Л. Меновая внешняя торговля Оренбургского края. «Степные огни». 1941г, №4., с. 225-235.
14. Аполлова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХVIII - началe ХХ вв. - Алма-Ата, 1960. - 350 с.; Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией в 40-е, 60-е годы ХIХ в. - М., 1964. - 198 с.
15. Дитхтяр Г.А. Внутренняя торговля в дореволюционной России. – М., Изд-во АН СССР, 1960. – 236 с.; Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60—90-е гг. XIX в.), М., 1965; - 468с.
16. Герасимова Э.И. Уральск (Исторический очерк) (1613-1917гг), Алма-Ата, 1969. – 215с.
17. Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХIХ в. – начало ХХ в. (1867-1907 гг.). - Алма-Ата, 1963. - 411 с.
18. Сундетов С.А. Торговля в Казахстане в начале ХХ в. //Казахстан в канун Октября. Сборник статьей. - Алма-Ата, 1968. – 283 с.
19. Литвинова Т.К. К вопросу о формировании национального торгового капитала в Казахстане // Ученые записки КазГУ: экономика. 1957. Т. 8. вып. 2. - С. 135-147;
20. Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867- 1914 гг. Алма-Ата: Наука, 1965.- 347 с.; Галузо П.Г. Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне Казахстана в начале ХХ в./ Казахстан в канун Октября. Сборник статьей. Алма-Ата, 1968.- 283 с.
21. Ерофеева И.В. Характер торговли и формирование купеческого сословия в городах Северо-Восточного Казахстана в ХIХ в.// Обменные операции городов Сибири периода феодализма. – Новосибирск, 1990. - 233 с.;
22. Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в.- 1917 г.). - М., 1986. – 243 с.
23. Кусаинов К.К. Социально-экономическое развитие Тургайской области в конце ХІХ –начале ХХ в. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Москва, 1989. - 181с; Кундакбаева Ж.Б. Казахстан в системе Российской экономики в конце 60-х г. ХІХ в. - 1917г. (на материалах Северо Западных областей).
    Алма-Ата, 1989. - 157с.
24. Отарбаева Б. Хлебная торговля Казахстана в системе хозяйственных взаимоотношений с Россией в конце ХIХ - начале ХХ вв. на материалах северного и северо-восточного Казахстана: автореф. дис. … канд. ист. наук. - Алматы, 1986. – 24 с.
25. Абенова Б.С. 1868 жылы кімшілік басару реформасыны Орынбор лкесіне енгізілуі жне оны зардаптары. Тарих ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін алу шін дайындалан диссертация. Алматы, 2000. - 192б.; Сариева Р.Х. Колониальная политика царизма в Казахстане: на примере Тургайской области (1868-1914гг). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Алматы, 2002. - 117с.
26. Жакупбекова Д.Ж. Торгово-промышленное предпринимательство в Казахстане во ІІ пол. ХІХ -нач. ХХ в. Алматы, 1993. – 160с.
27. Кожакметова Г.К. Формирование регионального торгового рынка Северо Западного Казахстана и Южного Урала (вторая половина XVIII – ХІХ вв). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Уральск, 2008. – 123 с.
28. Абилов К.Ж. История становления и развития предпринимательства в Казахстане (вторая половина ХІХ –начало ХХ вв.): автореф. дис.... докт. ист. наук: 070002 - Караганда, 2006. – 40 с.
29. Наумов С.Н. Ярмарочная торговля в системе социально-экономических отношений на юге Казахстана (вторая половина ХIХ - начало ХХ вв. Исторический аспект ). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. - Алматы, 1995. - 160 с.
30. Султангалиева Г.С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (ХVIII - начало ХХ вв.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. – Актюбинск, 2003. – 283 с.
31. Щеглова Т.К. Ярмарки Западной Сибири и Степных областей во второй половине ХІХ века. Из истории российско-азиатской торговли: Монография. Барнаул, Изд Барнаулского гос пед университета. 2002. -236с.
32. Урдабаева Л.Е. История города Актюбинск и его уезда (1869-1917гг.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. – Костанай, 2001. -158с
33. Кенжалиев И.Н. Бкей Ордасы (1801-1850). Орал: БМУ баспасы. 2001, -170б.
34. Рысбеков Т.З., Бірімжаров Б.К., рманалин С.Б., Жасыалиев Ж.Ж. Батыс азастан облысыны тарихы. Орал, 2001. - 203б.
35. Батыс азастан тарихынан. Екі томды. 2-том. Атбе, Принт-А. – 2006 ж. - 524б.
36. Рысбеков Т.З. скен лке тарихы. Орал, 1997ж, - 180б,; Диалог с историей. Уральск. 2007. - 95с.; Рысбеков Т.З. Бкей Орда тарихы. Орал, 2001. – 196б.
37. Харабалин.Е. ХІХ асырдаы Бкей Ордасы. Орал, 2004. – 238б.
38. Сйінов С. Бкей Ордасы. Атбе, 2003. – 239б.
39. рманбеков Б. Ойыл жрмекесі. Атбе, А-Полиграфия. 2008. - 53б.
40. Бірімжаров Б.К. Кіші Жз тарихынан. XVIII-XIX. Орал, 2002. - 155б.
41. Атбені бірінші алалы старостасы В.И.Мощенскийді естелігі / Город. Годы. Люди. Жизнь. Документальное повествование об актюбинцах и Актюбинске. В 3 кн. Собранное Ф.Н.и Ю.Ф.Тарасенко. Кн. І. (1868-1920). Актобе, 2006. - 584с.
42. Сабырханов А.Торговая политика царизма в Младшем жузе во второй половине ХVIII века. Известия АН Каз ССР. - 1967г. №6. 44-53с.
43. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих и киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы., Санат. 1996. - 654с.
44. Лобысевич Ф. Киргизская степь Оренбургского ведомоства. Москва., 1891. - 381с.
45. Алекторов А.Е. Очерки Внутренней Киргизской Орды. Оренбург, 1894.
46. РФ ООММ, 6-, 17-т, 37-іс.
47. РФ ОО ММ, 6-ор, 13-т, 3735 -іс.
48. РФ ООММ, 6-, 17-т, 37-іс.
49. РФ ОММ, 6-, 10-т, 8278-іс.
50. РФ ОО ММ, 6-ор, 13-т, 3735 -іс.
51. РФ ОО ММ, 6-ор, 10-т, 8568 -іс.
52. Р ОММ, 25-, 1-т, 2606-іс.
53. Р ОММ, 25-, 1-т, 1568-іс.
54. Р ОММ, 25-, 1-т, 4318-іс.
55. Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. - Тверь, 1902, Т. 1-3. – 524 с.
56. Р ОММ, 78-,2-т, 5492-іс.
57. РФ ОО ММ, 6-ор, 10-т, 8342 -іс.
58. Обзор Уральской области за 1909г. - Уральск, 1910.
59. «Тургайская газета». 1895г, №9.
60. Р ОММ, 25-, 1-т, 2606-іс.
61. Р ОММ, 40-, 1-т, 754-іс.
62. Обзор Уральской области за 1888 г. - Уральск, 1889.
63. РФ ОО ММ, 6-ор, 10-т, 8197 -іс.
64. РФ ОО ММ, 6-ор, 17-т, 201 -іс.
65. Обзор Уральской области за 1909г. - Уральск, 1910.
66. «Темирская ярмарка». Тургайская газета. 1896г. №85.
67. Р ОММ, 25-, 1-т, 3747-іс.
68. РФ ОММ, 6-, 10-т, 8391-іс.
69. РФ ОММ, 6-, 13-т, 2687-іс.
70. РФ ОММ, 6-, 17-т, 202-іс.
71. РФ ОММ, 6-, 10-т, 8527-іс.
72. РФ ОММ, 6-, 10-т, 8278-іс.

ДИССЕРТАЦИЯ ТАЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНАН ЕБЕКТЕР ТІЗІМІ:

1 азастанны леуметтік дамуындаы жрмекелерді рлі (XIX-

XX.).// л Фараби атындаы аз У Хабаршысы. - Алматы, 2007,

№3(14). 2 Батыс азастандаы жрмекелер тарихнамасы. //

л Фараби атындаы азУ Хабаршысы. Алматы, 2007, № 3 (46).

3. Жрмекелер жне Ресей-аза атынастарыны тарихнамалы мселелері. // «азастану - ылыми зерттеуді жаа таырыбы» атты халыаралы-ылыми конференция материалдары. - Астана, 2007,

19 мамыр.

4. XIX-XX. азастанны Батыс аймаындаы жрмекелер: Тарихнамалы шолу. // «Отан тарихыны келелі мселелері» атты республикалы ылыми-теориялы конференция материалдары. - Атырау, 2008, 28-29 апан.
5. XIX-XX. азастанны батыс іріндегі сауда атынастары (тарихнамалы дискурс). // л Фараби атындаы азУ Хабаршысы. Алматы, 2008, № 1 (16).
6. К истории ярмарки Ккжар. // «Человек в российской повседневности: прошлое и настоящее». Октябрь 1917-го: проблемы истории и историографии. Халыаралы ылыми конференция материалдары.

2 т.,- Москва, 2008, 39-48 бб.

7. ХІХ.ІІ жартысындаы азастанны батыс аймаындаы жрмекелер тарихы туралы. // «Мдени мра: тарих, дебиет, тіл, руханият» атты республикалы ылыми-тжірибелік конференция материалдары. 11 желтосан. – Орал, 2009, 152-156 бб.

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание ученой степени кандидата исторических наук по специальность 07.00.02 - Отечественная история

(История Республики Казахстан)

Демеуова Нургуль Кажмукановна

История ярмарки в Западном Казахстане во второй половине ХІХ – начале ХХ вв: исторический анализ (1867-1917гг)

Актуальность исследуемой темы: Казахская степь является территорией, на которой на протяжении многих лет устанавливались торгово-экономические связи между кочевыми народами и соседними странами, а также народами, ведущих оседлый образ жизни. Во второй половине XІX – начале XX в.в. в Западном регионе Казахстана получила расцвет торговая деятельность, которая свидетельствует об экономическом развитии и экономической мощи края, что в свою очередь оказывала благоприятное воздействие на экономическое положение народа, его быт и состояние. Одной из важных задач является исследование истории ярмарки края, определение с научных позиций ее состояния и освещение этих данных для науки. Ярмарки имели важное значение в системе социально-экономического развития Западного Казахстана во ІІ половине XІX – начале XX вв.

Цель и задачи исследования: Произвести всесторонний анализ и научную экспертизу истории развития ярмарки в Западном Казахстане во ІІ половине XІX – начале XX в.в. В соответствии с вышеуказанной целью ставятся следующие задачи:

проанализировать вовлечение в сферу капиталистических отношений западного региона Казахстана во ІІ половине XІX – начале XX в.в. и влияние их на социально-экономическую жизнь всего государства;

проследить становление и особенности развития ярмарочной сети в Западно-Казахстанском регионе;

проанализировать воздействие ярмарки на изменения социальной структуры региона;

определить роль ярмарки в развитии внешней торговли;

взвесить положительное влияние ярмарки ІІ половины XІX – начала XX в.в. на демографическое состояние и культуру Западного Казахстана.

Методологическая основа исследования. Методологическую основу исследования составили общенаучное методы познания, системность, закономерности гуманистического познания и цивилизационные ценности. Принцип историзма раскрывает формирование ярмарки, показывает конкретные исторические события и отличительные особенности и дает им правильную оценку. В работе были использованы методы анализа, синтеза и систематизации научного материала.

Научная новизна исследования: В ходе исследования истории ярмарок Западного Казахстана второй половины XIX начала XX вв. впервые объектом комплексного исследования явилась история развития ярмарочной торговли второй половины XIX начала XX вв.

Основные положения, выносимые на защиту:

- с вовлечением в конце ХІХ в. Западного Казахстана в общероссиский рынок, было образовано несколько центров, где была сконцентрирована обменно-розничная торговля. Особый расцвет торговле получила в Уральске, Актюбинске, Гурьеве, Иргизе, Уиле, Темире, Ханской Орде, и Мангистау.

- во второй половине ХІХ века в Казахстане получил широкое распространение новый вид обменно-розничной торговли – ярмарка.Это открыла путь к увеличению количества сезонных ярмарок в казахских окрестностях. Продолжительность кочевых ярмарок была от 10-15 дней до одного месяца. Время и сроки проведения ярмарок устанавливались заранее.

- После присоединения Казахстана к России, возросла роль торгового капитала. В это время среди казахских баев стали образовываться специальные группы торговцев и купцов.

- Ярмарки в основном располагались в местах, где было плотное население казахов, военных станицах казаков, а также на торговых путях. Промышленные товары, продукты питания, одежда, ткани ручные изделия и т.д. стали систематически доставлять в промышленно развитые центры России, такие как Москва, Рязань, Тамбов, Самара, Саратов, Астрахань, Оренбург, Уфа и Казань.

- Правительственные реформы во второй половине ХІХ в. внесли множество изменений в социально-экономическую жизнь края. В результате ярмарочной торговли начали четко проявлятся социальное расслоение среди народа. В связи с развитием ярмарочной торговли стала расти численность населения в маленьких городах.

Практическая значимость диссертации. Исследуя историю ярмарок Западного Казахстана, можно четко наблюдать изменения политического и культурного облика, экономики и хозяйственной жизни местного населения второй половины XIX начала XX в. Развитие ярмарки играло особую роль в формировании собственного облика культурных и социально-экономических аспектов исследуемого региона. Поэтому исторический опыт ярмарок можно применять в формировании системы рыночного управления, в развитии торгово-промышленной и социально-культурной сферы. Наряду с этим результаты исследования могут быть использованы в спецкурсах, учебных программах по истории Казахстана новейшего периода в средних, среднеспециальных и высших учебных заведенях.

Апробация исследования. Основные положения и результаты диссертационной работы нашли отражение в 3 публикациях, рекомендуемых Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК и изложены в 4 докладах и сообщениях на международной, республиканских, научно-практических конференциях.

Summary

Demeuova Nurgul Kazhmukanovna

History of fair in the Western Kazakhstan in the second half XIX c. – at the beginning XX c.: the historical analysis (1867-1917)

Specialty 07.00.02 – Homeland History

(History of Republic Kazakhstan)

Dissertation for candidate’s degree of historic sciences

The basic changes occurring in the international, political, social and economic development of Kazakhstan, after 1991 and the first steps on a way to Independence have provided possibility of revealing of unknown factors of our history.

The Kazakh steppe is region of various civilizations and cultures of the various people. The Kazakh steppe is territory on which during many years was established trade and economic relations between the nomadic people and neighbouring countries living by a settled way of life. In the second half XIX c. – at the beginning XX c. the in the Western region of Kazakhstan was flourished trading activity which shows economic development and economic power of region which in turn had favorable influence on people economic situation, its life and a condition. Owing to this determining of process of trading activity in the history of independent Kazakhstan and its characteristic from scientific point of view plays important role.

One of the main tasks is to investigate the history of fair of the region, definition from scientific positions its condition and the publication of this data for the public.

The purpose of research is to do detailed analysis and examination of history of development of fair in West Kazakhstan in the II half XIX and at the beginning XX c.c. Achievement of an object is realized by the decision of following tasks:

-to analyse involving in sphere of capitalist relations of the Western region of Kazakhstan in II half and the beginning of 20 centuries and their influence on a social and economic life of the state;

-to proceed formation and features of development of an exhibition network in the West Kazakhstan region;

-to analyse fair influence on changes of social structure of the country;

-to define a fair role in foreign trade development;

-to weigh positive influence of fair of II half XIX – the beginning of XX c.c. on a demographic condition and culture of the West Kazakhstan.

Methodological bases of research. Methodological basis of research have made general scientific historical knowledge, historical systematism, laws of humanistic knowledge and civilizationed values. The principle of historical knowledge discovers fair formation, shows concrete historical events and distinctive features and states them a correct estimation.

Scientific novelty. During research of history of fairs of the Western Kazakhstan in the second half of XIX – the beginning of XX centuries:

-For the first time object of complex research was the history of development of fair trade of the second half of XIX – the beginning of XX c.c.;

-The extensive fund of archival documents on history and features of development of fairs of the West Kazakhstan of the second half of XIX – the beginning of XX c.c. has been used and new authentic sources are involved in a scientific turn;

-Attempt to state an estimation to development of exhibition trade of the western region of Kazakhstan, actual problems and changes of a social and economic life of the given period has been made;

-On the basis of archival documents has been considered influence of exhibition trade on development of commodity-money relations, on features of formation of home market of the western region of Kazakhstan;

-Importance and the importance influence of fairs on an economic life of local population, a demographic condition of region and its social and economic, political and cultural aspects are scientifically proved.

The main questions of the thesis:

-Entering of the Western Kazakhstan to the imperialistic market at the end of ХІХ century lead to the formation of the several centres where has been concentrated barter-retail trade. The trade was flourished in Uralsk, Aktyubinsk, Gurjev, Ojyl, Irgiz, Temir, Mangistauand at Khan Orda.

-In second half ХІХ century in Kazakhstan was widely adopted a new kind of barter-retail trade – fair. It has lead to increase the quantity of seasonal fairs in the Kazakh environs. Duration of nomadic fairs was from 10-15 days to a month. Time and terms of fairs were established beforehand.

-After joining of Kazakhstan to Russia, the role of the trading capital has increased. At this time among the Kazakh bais began to appear special groups of traders and merchants.

-Fairs basically settled down in places where was a dense population of Kazakhs, military villages of Cossacks, and also in trading ways. The industrial goods, a foodstuff, clothes, fabrics, etc. began to deliver regularly to fairs from industrially developed centres of Russia, as Moscow, Ryazan, Tambov, Samara, Saratov, Astrakhan, Orenburg, Ufa and Kazan.

-The governmental reforms in second half ХІХ have brought set of changes in a social and economic life of region. As a result of fair trade began to appear accurately social strata among the people. With development of fair trade the population of small cities began to grow.

Practical value of the dissertation. Investigating history of fairs of the Western Kazakhstan, it is possible to observe accurately changes of political and cultural shape, economy and an economic life of local population of the second half of XIX – the beginning ob XX c.c. Fair development played a special role in formation of own shape of cultural and social and economic aspects of certain region. Therefore historical experience of fairs can be applied in formation of system of market management, in development of commercial and industrial and welfare spheres.

Research approbation. Substantive provisions and results of dissertational work have been written in 3 publications recommended by Committee on supervision and certification of pedagogical cadres of the Ministry of Education and Science of Republic Kazakhstan and have been written in 4 reports and messages at the international, republican, scientifically-practical conferences.

Басуа 30.04.2010 ж. ол ойылды

Шартты баспа табаы 1,5

Клемі 60х90 1/16.

Офсет аазы. Таралымы 100 дана

Тапсырыс № 52

М.темісов атындаы Батыс азастан мемлекеттік

университетіні БА жне баспа орталыында басылды

090000, Орал., Сарайшы к., 34