ОЖ 633.11«327»: 631.52(02): 582.2 олжазба ыында

Рсалиев Аралбек Сырашлы

Жазды атты бидай (Triticum durum Desf) сорт-лгілеріні тат ауруларына тзімділігі

06.01.05 – Селекция жне тым шаруашылыы

Ауыл шаруашылыы ылымдарыны кандидаты

дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны

АВТОРЕФЕРАТЫ

азастан Республикасы

Алмалыба, 2009

Диссертациялы жмыс азастан Республикасыны лтты биотехнология орталыы «Биологиялы ауіпсіздік проблемаларыны ылыми-зерттеу институты» ЕМК-да орындалан.

ылыми жетекші: ауыл шаруашылыы ылымдарыны докторы Сарбаев А.Т.

Ресми оппоненттері: ауыл шаруашылыы ылымдарыны докторы, профессор, Р АША академигі Бабаев С.А.

ауыл шаруашылыы ылымдарыны кандидаты Тілеубаева Т.Н.

Жетекші йым: аза лтты аграрлы университеті

орау 2009 жылы 26 маусымда саат 1400 аза егіншілік жне сімдік шаруашылыы ылыми-зерттеу институтыны жанынан рылан БД 55.05.01 диссертациялы кеесіні мжілісінде теді. Мекен жайы: 040909, Алматы облысы, арасай ауданы, Алмалыба ауылы, М. Ерлепесов кшесі 1.

Диссертациямен аза егіншілік жне сімдік шаруашылыы ылыми-зерттеу институтыны кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2009 жылды 26 мамырында таратылды.

Диссертациялы кеесті

ылыми хатшысы, ауыл шаруашылыы

ылымдарыны докторы Н.А. лдеков

Кіріспе

Таырыпты зектілігі

атты бидай (Triticum durum Desf) даылын адамзатты басым блігі баалы азы кзі ретінде пайдаланады. Аталан даыл макарон, жарма жне кондитерлік німдер ндірісінде негізгі шикізат кзі болып табылады (В.А. Савицкая 1987, Р.Н. Оковитая 2001, К.А. Искаков 2003, И.Г. Цыганков 2008). атты бидайды лемдегі егіс клемі 17-20 млн. гектара жетеді немесе жалпы бидай егістігіні 8-10% райды. Алайда, соы жылдары атты бидай сорттарыны маыздылыы жне оларды ндірістегі егін ауданы кеміп бара жатыр (Н.С. Васильчук 2001). азастанда сапасы жоары атты бидай дніні жеткіліксіз болуына байланысты макарон німдеріні 80% жуыы жмса бидай сорттарынан дайындалады (С.А. Аширбаева, Р.А. Оразалиев, А.Т. Сарбаев 1999).

атты бидай сіретін барлы мемлекеттер шін негізгі мселе – оны німділігін ктеру жне тымны технологиялы сапасын арттыру. Днді-даылдардан жоары жне сапалы тсім алуа саыраула оздыратын р трлі аурулар орасан кедергі келтіреді. азастанны бидай егістігінде саба таты (Puccinia graminis tritici), жапыра таты (P. recondita tritici) жне сары тат (P. striiformis tritici) аурулары кеінен таралан жне аса зиянды болып есептеледі (Ж.Т. Жиембаев 1956, Г.С. Туров 1986, М. ойшыбаев 2002). Бл ауру трлері бидайды бкіл вегетация бойы заымдайды жне осы уаыт аралыында сімдіктегі су режимін бзады, мезгілсіз сабаты жне жапыраты урауына сер етеді жне дн тзілуін нашарлатады, сол себепті бидай німіні жалпы салмаы мен сапалы асиеттері тмендейді. Осыан байланысты аталан аурулармен кресу жне тат трлеріне тзімді жаа сорттар шыару атты бидай селекциясында аса маызды міндеттерді бірі болып отыр (Р.М. Евдокимов 2001, Р.М. Слейменов 2004).

Бл мселелерді отайлы шешу шін азастанды жне интродукциялы сорттарды иммунологиялы, генетикалы жне экологиялы дістер арылы зерттей отырып, селекцияда тымды пайдалану ажет. Сонымен атар, тат ауруларына бидай селекциясын табысты жргізу шін патоген эволюциясы туралы толы тсінік болу ажет, яни індет популяциясыны ішкі рылымын жне патотиптерді вируленттілігін білу, сондай-а «ие-сімдік» пен «паразит» жйесіндегі рекеттесу ерекшеліктеріне баса назар аудару жне тзімділік туралы жаа материалдара ке клемде іздестіру жргізу керек. Тек осы барлы мліметтерді негізінде ана селекциялы жмыстара е тиімді дістерді жне тзімділік трлерін тадау дрыс жзеге асады.

ылыми жмысты масаты мен міндеттері

Зерттеу жмысыны негізгі масаты – азастанды жне интродукциялы жазды атты бидай сорт-лгілеріні саба, сары, жапыра татына иммунологиялы асиетін зерттеу жне аталан аурулара тзімді формаларды срыптау.

ылыми жмысты масатына жету шін келесі міндеттер арастырылды:

1. азастанды жне интродукциялы атты бидай сорт-лгілеріні тат ауруларына тзімділігін зерттеу жне срыптау.
2. атты бидай сорттарынан саба татыны патотиптерін жіктеу.
3. атты бидай сорттарынан жапыра татыны патотиптерін жіктеу.
4. азастанды жне интродукциялы атты бидай сорттарыны тат ауруларына тзімділік генетикасын зерттеу.
5. Срыпталан атты бидай сорттарыны шаруашылыты нды белгілерін анытау.
6. Срыпталан атты бидай сорттарыны иммунологиялы асиеттерін негізгі агроэкологиялы айматарда сынау.

ылыми жаалыы

Алаш рет атты бидай сорттарынан саба жне жапыра татыны патотиптері жіктелінді жне оларды вируленттілігіне, кездесу жиілігіне сипаттама берілді.

азастанда алаш рет атты бидай сорттарынан блініп алынан саба жне жапыра таты патотиптеріне Sr- жне Lr-гендерді тиімділігі зерттелді.

азастанда алаш рет гендерді постулаттау дісіні негізінде атты бидай сорттарынан саба жне жапыра татыны р трлі скіндік тзімділік гендері аныталды.

Селекцияда пайдалану шін тат ауруларына тзімділігі жне шаруашылыты нды белгілері жоары атты бидай сорт-лгілері срыпталды.

орауа шыаруды негізгі аидалары

• атты бидай сорт-лгілеріні тат ауруы трлеріне тзімділігі жне оларды рамындаы Sr- жне Lr-тзімділік гендері.
• Саба жне жапыра таты патотиптеріні кездесу жиілігі, вируленттілігі жне олара Sr- жне Lr-гендерді тиімділігі.
• Срыпталан атты бидай сорттарыны шаруашылыты нды белгілері жне оларды негізгі агроэкологиялы айматарда иммунологиялы асиеттері.

Практикалы маыздылыы

Срыпталан атты бидай сорттары тат ауруларына тзімділігі жне шаруашылыты нды белгілері бойынша тек T.durum D. даылыны ана емес, жмса бидайды да жаа сорттарын шыаруа бастапы материал кзі бола алады. атты бидай сорттарынан жіктелінген саба жне жапыра татыны патотиптері бидай сорттарыны расаа тн тзімділігін зерттеуге жне иммунитет селекциясын жоспарлы жргізуге ммкіндік туызады. рамында саба жне жапыра татыны тиімді тзімділік гендері бар атты бидай сорттары аталан аурулармен генетикалы кресу шін селекцияа сынылады.

Таырыпты ылыми жобалармен байланысы

Диссертациялы жмыс азастан Республикасыны лтты биотехнология орталыы «Биологиялы ауіпсіздік проблемаларыны ылыми-зерттеу институты» ЕМК-ны ылыми-зерттеу жоспарына сйкес «2001-2005 жылдары азастан Республикасындаы биотехнологиялы німдер ндірісін ылыми-техникалы трыда амтамасыз ету жне йымдастыру» бадарламасы бойынша «азастан жадайында биотикалы факторлара тзімді бидай сорттарын зерттеу жне срыптау жне днді-даылдарды интродукциялы-карантинді питомнигін ру» (мемлекеттік тіркеу нмірі 0101РК00786) жне «Агрорылым кешендері саласындаы ылыми-зерттеулер» бадарламасы бойынша «Асты даылдарыны генетикалы ресурстарын жетілдіру жне оларды ауруа арсы иммуноселекция шін пайдалану» (мемлекеттік тіркеу нмірі 0106РК00783) ылыми жобаларыны негізінде орындалды.

Зерттеу нтижелеріні сыннан туі

Диссертацияны негізгі нтижелері «Асты даылдарыны Орта-Азиялы екінші конференциясында» (ырызстан Республикасы, Чолпон-Ата – 2006 жыл), «сімдік шаруашылыы мен егіншілікті зекті мселелері» III Халыаралы ылыми конференцияда (Алмалыба – 2007 жыл), Биологиялы ауіпсіздік проблемаларыны ылыми-зерттеу институтыны 50 жылдыына арналан «азастандаы биотехнология: инновациялы дамуды мселелері жне болашаы» Халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияда (Алматы – 2008 жыл), Карантин жне сімдік орау ылыми-зерттеу институтыны 50 жылдыына арналан «Карантин жне сімдік орау жетістіктері жне мселелері» Халыаралы ылыми-тжірибелік конференцияда (Алматы – 2008 жыл) баяндалды.

Маалалар

Диссертация таырыбына сйкес 9 ылыми маала жары крді, оны шеуі Р БМ «Білім жне ылым саласындаы баылау комитеті» бекіткен ылыми басылымдар тізіміне кіреді.

Диссертация рылымы жне клемі

Диссертация кіріспе, дебиетке шолу, зерттеу материалдары мен дістері, зерттеу нтижелері, алынан нтижелерді талылау, орытынды, селекция тжірибесіне сыныс жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады. Диссертация мтіні 120 бетке терілген. Оан 24 кесте, 18 сурет кіреді. Пайдаланылан дебиеттер тізімі 286 атаудан трады, оны 95 шет тілдерінде, 1 аза тілінде жне 190 орыс тілінде.

Зерттеу Материалдары жне дістері

Зерттеу жмысына шыан тегі р трлі географиялы-экологиялы ортаа жататын атты бидай даылыны 1414 сорт-лгісі пайдаланылды. Оны 944 – азастанды жне 470 – интродукциялы бидай сорт-лгілері. азастанды сорттар рамына ндіріске пайдаланылуа сынылан, азастан мен Батыс-Сібір кшеттігіне (КАСИБ) атыстырылан жне отанды селекциялы мекемелерді атты бидай сорт-лгілері жатызылды. Ал, интродукциялы сорттар «Халыаралы жгері мен бидайды жасарту орталыынан» (СИММИТ) келінген жне БПЗИ гендік орында саталан коллекциялы атты бидай сорт-лгілерінен трады. Даылдан саба жне жапыра таты патотиптерін жіктеуге, сондай-а атты бидай сорттарыны тат ауруларына тзімділік генетикасын зерттеу шін изогенді Sr- жне Lr-линиялар пайдаланылды. Тжірибе жмыстарына індет материалы ретінде БПЗИ микроазалар коллекциясынан алынан саба (P.graminis tritici), жапыра (P.recondita tritici), сары (P.striiformis tritici) тат ауруларыны жергілікті табии популяциясы жне оларды жекелеген патотиптері (расалары) олданылды.

Зерттеу жмыстары 2003-2007 жылдар аралыында БПЗИ-ны суармалы тжірибелік танап алабында, жылыжайда жне климатты камераларда жргізілді. Ал, агроэкологиялы сына «Республикалы днді-даылдарды жерсіндіру (интродукциялы)-карантиндік кшеттігі» (РДЖКК) жне «аза егіншілік жне сімдік шаруашылыы ылыми-зерттеу институтында» (азЕШЗИ) орындалды. Зерттеулерге тмендегі дістер пайдаланылды:

• тат аурулары уредоспораларын бидайа жасанды жтыру Э.Э. Гешеле (1978) жне Г.С. Туров, Н.А. Турова, Ш.С. Рсалиев (1990) сынан дістемені негізінде жргізілді;
• бидай сорт-лгілеріні тат ауруларына тзімділігін баалау, яни саба татына заымдану типі E.C. Stakman, M.N. Levine (1922), сары тата – G. Gassner, W. Straib (1929), жапыра татына – E.B. Mains, H.S. Jackson (1926) дісі бойынша баллды лшеммен, ал ауруды даму дрежесі R.F. Peterson, A.B. Campbell, A.E. Hannah (1948) дісі бойынша пайызбен есептелді;
• сімдік вегетациясы мерзіміні затыы «Бкілресейлік сімдіктер институтында» жасалан дістемелік нсау (1985) арылы зерттелді;
• бидайды е негізгі морфологиялы белгілері жне тсім крсеткіштері селекция жне тым шаруашылыы мамандарына арналан дістемелік оу ралы (1968) бойынша аныталды;
• атты бидай сорттарынан саба таты патотиптері A.P. Roelfs пен J.W. Martens (1988), ал жапыра таты патотиптері D.L. Long жне J.A. Kolmer (1989) сынан Халыаралы номенклатуралы жйе бойынша жіктелінді;
• атты бидай сорттарынан тат ауруларыны скіндік тзімділік гендері W.Q. Loegering, R.A. McIntosh, C.H. Burton (1971) жне L.E. Browder (1973) жасаан гендерді постулаттау дісіні негізінде фитопатологиялы тест жргізу арылы аныталды;
• алынан нтижелер математикалы деліп, нім тсіміне Б.А. Доспехов дісімен (1985) дисперсиялы талдау жасалды.

Зерттеу нтижелері

азастанды жне интродукциялы атты бидай сорт-лгілеріні тат ауруларына тзімділігін зерттеу жне срыптау

атты бидай сорт-лгілеріні тат ауруларына тзімділік асиеті негізінен баллды лшеммен белгіленетін заымдану типі жне пайызбен есептелетін індетті даму дрежесі бойынша аныталды. Жасанды індет аясында тат ауруы трлеріні популяциясына заымдану типі «0 мен 3» балл аралыында жне індетті даму дрежесі 20% аспаан атты бидай сорттары селекциялы жмыстара аса нды алашы материал кзі болып табылады. Жоарыда аталан тзімділік белгілеріне сйене отырып, жалпы сыналынан азастанды жне интродукциялы T.durum D. сорт-лгілері арасынан ауруды бір тріне жне оларды барлыына тзімді формалар лесі аныталды.

Зерттеу жылдарында азастанды атты бидай сорт-лгілерінде саба татыны даму дегейі белсенді жрді жне ол «ие-сімдікке» тез бейімделіп отырды. Жергілікті сорттарды кпшілігі здеріні ішкі ораныс жйесіні лсіздігінен бл ауруа арсы тра алмады. Нтижесінде оларды 231 немесе 24,5% ана P.graminis tritici оздырышына тзімділік танытты. Ал, интродукциялы сорттар мен саба таты арасындаы зара байланыс некрозды датар кйінде крінетін сезімталды белгі ретінде байалды, сондытан оларды 346 немесе 73,6% аталан ауруа тзімді болып бааланды (сурет-1).

Сурет 1 – азастанды жне интродукциялы атты бидай сорт-лгілері арасынан тат ауруларына тзімді формалар лесі (орташа, 2003-2007 жж.)

Сары тат ауруыны атты бидай сорттарында даму ммкіндігі сімдікті даму фазаларына байланысты згеріп отырды. Яни, індетті бидай сорттарын заымдау абілеті сімдікті скін кезеінен басталып, масатану фазасына дейін арынды жрді. Ал, вегетацияны соына жаын немесе бидайды дн тзу жне сттеніп пісу кезедерінде ауру уредоспоралары тіршілікке абілеттілігін жоалтты. Нтижесінде P.striiformis tritici оздырышыны телейтоспоралары ерте алыптасты. Масатану кезінде алынан есеп бойынша бл ауруа иммунологиялы асиеті жоары болып жергілікті сорт-лгілерді 326 (34,5%), интродукциялы сорт-лгілерді 389 (82,8%) есептелінді.

Тат ауруыны баса трлерімен салыстыранда жапыра таты атты бидай сорттарына айтарлытай сер етпеді. Жасанды жтырылан жергілікті P.recondita tritici оздырышы атты бидай сорттарында те лсіз білінді, тіпті оларды кпшілігінде ауруды бірде-бір белгілері байалмады. Бл ауруа T.durum D. даылыны азастанды 751 немесе 79,6% жне интродукциялы – 427 немесе 90,9% сорт-лгісі тзімділік танытты.

Иммунологиялы трыда бидай сорты тат ауруы трлерінен нерлым кешенді оранатын болса, сорлым оны маыздылыы артып, селекцияда олдану аясы кеиді. Жоарыдаы суретте крсетілгендей, интродукциялы атты бидай сорттарыны жартысына жуыы бл талапа сйкес келеді, яни оларды 246 немесе 52,3% тат ауруларына топты тзімділік танытты. Ал, аталан крсеткіш азастанды атты бидай сорт-лгілерінде 89 немесе 9,4% ана рады. Демек, алынан нтижелерден тат ауруларына тзімді даылды жаа сорттарын шыару шін жергілікті селекцияда бастапы материал ретінде интродукциялы сорттарды кеінен пайдалануды ажеттілігін байаймыз.

Тат ауруларына тзімділік асиеті бойынша отанды селекцияны Каргала 28, Каргала 303, Наурыз 6, Гордеиформе 429, Субастрале 489, Гордеиформе 94-94-1, Гордеиформе 94-94-13 жне Дамсинская янтарная атты бидай сорттары ерекшеленді. Сонымен атар, T.durum D. даылыны жергілікті 83 лгісі тат ауруы трлеріне топты тзімділік танытты. Ал, шыан тегі р трлі географиялы ортаа жататын атты бидай сорттары арасынан иммунологиялы асиеті бойынша америкалы – Aldura, Ward, Crosby, Lakota; мексикалы – Albatross, Cocorit 71, Mexicali 75, Yavaros 79, Altar 84, Nacori C97; канадалы – Macoun; Италиялы – VZ-187, V.Z.-D; ндістанды – Dur, Rainvine; франциялы – Mondur, Valdur сорттары жне т.б. лгілер срыпталды. Жоарыда аталан атты бидай сорттарыны барлыы жергілікті жадайда тат ауруларына тзімді жаа сорттар шыару шін бастапы материал ретінде селекцияа сынылды.

атты бидай сорттарынан саба татыны патотиптерін жіктеу

Бидай сорттарыны саба татына тзімділігін траты сатамауы кп жадайда саыраулаты аса вирулентті жаа патотиптеріні пайда болуы есебінен туындайды. Осыан байланысты, 2003-2006 жылдары Республиканы солтстігі мен отстігі жадайында р трлі атты бидай сорттарынан саба татыны 123 моноизоляты блініп алынып, олардан P.graminis tritici оздырышыны 21 патотипі аныталды. атты бидай сорттарынан жіктелінген саба таты патотиптеріні кездесу жиілігі, вируленттілігі жне олара Sr-гендерді тиімділігі зерттелді.

азастанда саба татыны TDT/H, TCM/B, TKH/R жне TTH/K патотиптері атты бидай сорттарында жиі кездеседі, яни оларды бл крсеткіші 9,8-13,8% аралыында. Жоарыда аталан патотиптерді негізінен елімізді айматарында кеінен сіріліп жрген Безенчукская 139, СИД 88, Костанайская 52 жне Дамсинская 90 атты бидай сорттары жинатайды. Осыан орай ндірісте егілетін бидай сорттарыны рылымы немі згеріп отыруы тат ауруларыны патотиптеріне жне популяцияны рамына зіндік тойтарыс береді.

Патотип вируленттілігі тжірибеге пайдаланан жіктегіш-сорттар рамындаы тзімділік гендеріні заымдану реакцияларына сйкес аныталды. Зерттеу жылдарында аталан белгі бойынша TTH/K, TKH/R жне TDT/H патотиптері ерекшеленді, яни олара изогенді Sr-линияларды 75% тзімсіздік танытты. Сондай-а, саба татыны TMR/H, TFM/H жне TCK/H патотиптеріне тзімсіз Sr-гендерді лесі 65-70% рады. Осы асиеттеріне сйкес, бл патотиптерді де вируленттілігі жоары болып есептеледі.

Тат ауруларыны тзімділік гендері індеттен орану ммкіндігіне байланысты тиімді жне тиімсіз болып блінеді. Сондай-а, ауруды жекелеген тзімділік гендері р трлі факторлара байланысты траты жне трасыз болып білінеді. Бл асиеттерді байалуы кп жадайда ауру патотипі мен тзімділік гендері арасындаы зара рекеттестікке тікелей байланысты. Генетикалы негізде P.graminis tritici оздырышыны тиімді тзімділік гендерін табу саба татына баытталан бидай селекциясы шін те маызды. Зерттеулер нтижесінде атты бидай сорттарынан жіктелінген саба таты патотиптеріні барлыынан скіндік фазада кешенді трде тиімді орана алатын P. graminis tritici оздырышыны бірде-бір тзімділік гені табылмады. Яни, оларды кпшілігі саба татыны бір патотипіне тзімді болса екі немесе одан да кп патотипке тзімсіздік танытты. атты бидай сорттарынан жіктелінген саба таты патотиптеріні кпшілігінен SrGt, Sr6 жне Sr24 гендері тиімді арсы тра білді, оларды бл асиеті 90,5-95,2% рады. Сонымен атар, саба татыны тиімділігі жоары гендері атарына Sr27 – 84,2%, Sr11 – 80,9% жне Sr30 – 71,4% жатызылады. Демек, рамында жоарыда аталан SrGt, Sr6, Sr24, Sr27, Sr11 жне Sr30 тзімділік гендері бар атты бидай сорттары ана жергілікті саба татымен тиімді кресе алады.

атты бидай сорттарынан жапыра татыны патотиптерін жіктеу

Жапыра таты популяциясыны згеруіне T.durum D. сорттарыны тигізер серін анытау шін р трлі географиялы ортада даыл сорттарынан оздырыш патотиптерін жіктеу е жетілдірілген діс болып табылады. Осыан орай, 2005-2007 жылдар аралыында азастанны солтстігі мен отстігі жне Ресейді Солтстік Кавказ айматарында сірілетін атты бидай сорттарынан P.recondita tritici оздырышыны 98 моноизоляты блініп алынып, зерттеу жмыстарына пайдаланылды. Солтстік Кавказ аймаына жататын жапыра таты изоляттары «Бкілресейлік сімдік орау ылыми-зерттеу институтыны» ылыми ызметкері Л.А. Михайловадан алынды. оздырыш изоляттары Халыаралы номенклатуралы жйе бойынша жапыра татыны 12 патотипіне жататыны аныталды. Тжірибеге пайдаланан жапыра таты изоляттарыны санына сйкес патоген патотиптеріні таралуы жне кездесу жиілігі зерттелінді. Нтижесінде атты бидай сорттарынан жіктелінген P.recondita tritici патотиптеріні тоызы – азастанда, шеуі – Солтстік Кавказ территориясыны бидай егістігінде таралан.

азастанны солтстік жне отстік облыстарында сірілетін атты бидай сорттарында негізінен жапыра татыны THF/H, FGT/H жне MBN/G патотиптері жиі кездеседі. Яни, оларды бл крсеткіші республиканы аталан айматарында 11,2-17,3% те. Ал, Солтстік Кавказ ірінде сірілетін атты бидай сорттарынан жапыра татыны THT/F, KHP/C жне PHT/B патотиптері жіктелінді. Оларды арасында кездесу жиілігі бойынша саыраулаты THT/F патотипі басымдылы танытады. Алайда Солтстік Кавказ жадайында атты бидай сорттарынан жіктелінген жапыра таты патотиптері азастанда немесе азастан патотиптері Солтстік Кавказ территориясында кездеспейтінін зерттеу нтижелері наты крсетті. Осыан байланысты аталан екі айматы жапыра таты популяциялары арасында лкен айырмашылы бар екенін біле аламыз.

азастан жадайында T.durum D. сорттарынан жіктелінген патотиптерді вируленттілігі 5-12 генмен баыланады немесе олара Lr-гендерді 25-60% тзімсіз. Жергілікті патотиптерді басым блігі бидай жапыра татыны Lr1, Lr2а, Lr2c, Lr3, Lr16, Lr26, Lr3ka, Lr17, Lr30, Lr13, Lr34 тзімділік гендерін заымдауа абілетті. Бл патотиптерді бірде-бірі Lr9, Lr19, Lr23, Lr24 жне Lr25 гендерін заымдай алмады. Осыан орай, олар вируленттілік белгілері бойынша жапыра татыны аса ауіпті патотиптері атарына жатызылмайды. Ал, Солтстік Кавказ аймаында сірілетін атты бидай сорттарынан жіктелінген жапыра таты патотиптеріні вируленттілігі те жоары, яни олара Lr-гендерді 55-80% тзімсіздік танытты. Солтстік Кавказ патотиптері арасынан THT/F патотипі азастан жадайында жапыра татынан тиімді оранатын Lr23 жне Lr25 гендеріне вирулентті болды.

азастан мен Солтстік Кавказ жадайында атты бидай сорттарынан жіктелінген жапыра таты патотиптеріні бірде-бірі скіндік фазада Lr9, Lr19 жне Lr24 гендеріне вируленттілік таныта алмады, нтижесінде оларды тиімділігі 100% рады. Сондай-а, алынан нтижелерге байланысты P.recondita tritici оздырышымен генетикалы негізде кресу шін азастанны атты бидай селекциясында Lr25 жне Lr23 тзімділік гендерін табысты пайдалануа болады.

азастанды жне интродукциялы атты бидай сорттарыны тат ауруларына тзімділік генетикасын зерттеу

рамында тат трлеріні тзімділік гендері бар бидай сорттарын селекцияда пайдалану бл аурулардан орануда е тиімді жне экологиялы олайлы діс болып табылады. Осыан орай, келесі зерттеу жмыстары рамында саба жне жапыра татыны тзімділік гендері бар атты бидай сорттарын анытауа баытталды.

Саба татыны тзімділік гендерін анытау. Постулаттау дісіні негізінде жргізілген фитопатологиялы тест нтижесінде р трлі географиялы ортадан шыан T. durum D. сорттарынан саба татыны Sr9g, Sr11, Sr24, Sr25, Sr36 жеке-дара гендерімен атар, Sr6+Sr27 жне Sr5+Sr9e+Sr17 тіркескен тзімділік гендері аныталды (1-кесте).

Кесте 1 – атты бидай сорттарынан саба татыны (Puccinia graminis f. sp. tritici) тзімділік гендерін анытау

Сорт атауы	Шыан тегі	Саба таты патотиптеріне тзімділік реакциясы, балл*							Патотиптер атынасы, %		Постулаттанан тзімділік гендері
		PCM/H	TCK/H	TCP/H	TTH/K	TKH/R	TDT/H	TCM/B	вирулентті	авирулентті
Dur	ндістан	;	1	1 1+	3+	4	2	1	28,6	71,4	Sr11
Наурыз 6	азастан	;	2	2-	3	1	0	1+	14,3	85,7	Sr6, Sr27
Безенчукская 139	Ресей	4	3 3+	Х	4	3+	4	4	100,0	0,0	Sr5, Sr9e, Sr17
V.Z-D	Италия	;	1	1 1+	3+	4	2	1	28,6	71,4	Sr11
Aldura	АШ	; 1	1+ 2	1	2-	3+	1+ 2	1	14,3	85,7	Sr24
Костанайская 52	азастан	4	3 3+	Х	4	3+	4	4	100,0	0,0	Sr5, Sr9e, Sr17
Гордеиформе 429	Ресей	;	2	2-	3	1	0	1+	14,3	85,7	Sr6, Sr27
Macoun	Канада	; 1	1+ 2	1	2-	3+	1+ 2	1	14,3	85,7	Sr24
Гордеиформе 426	Ресей	3	3+ 4	3	3+ 4	4	4	1+ 2	85,7	14,3	Sr25
VZ-187	Италия	;	1	1 1+	3+	4	2	1	28,6	71,4	Sr11
Каргала 28	азастан	;	2	2-	3	1	0	1+	14,3	85,7	Sr6, Sr27
Каргала 303	азастан	;	2	2-	3	1	0	1+	14,3	85,7	Sr6, Sr27
Mondur	Франция	; 1	1+ 2	1	2-	3+	1+ 2	1	14,3	85,7	Sr24
Алтайская нива	Ресей	3	3+ 4	3	3+ 4	4	4	1+ 2	85,7	14,3	Sr25
Асангали	азастан	4	3 3+	Х	4	3+	4	4	100,0	0,0	Sr5, Sr9e, Sr17
Crosby	АШ	; 1	1+ 2	1	2-	3+	1+ 2	1	14,3	85,7	Sr24
Карабалыкская черноколосая	азастан	4	; 1	4	2	2	3	3+ 4	57,1	42,9	Sr36
Acme	АШ	3+ 4	4	3 3+	4	4	3+ 4	4	100,0	0,0	Sr9g
ЕСКЕРТУ «0» – иммунды, ауруды белгісі жо; «;» – те тзімді, пустула жо, некрозды немесе хлорозды датарды іздері бар; «1» – тзімді, некрозбен кмкерілген майда пустулалар; «2» – орташа тзімді, кіші жне орташа клемдегі пустулалар, хлороз немесе некроз бар; «3» – орташа абылдаыш, орташа пустулалар, некроз немесе хлороз датары болуы ммкін; «4» – те тзімсіз, ірі пустулалар, некроз жо, хлороз болуы ммкін; «Х» – гетерогенді, р трлі пустулалар; «+» – бааланан тип реакциясы шін біршама лкен пустула; «-» – бааланан тип реакциясы шін біршама кіші пустула.

скіндік фазада интродукциялы атты бидай сорттарыны рамында саба татыны е тиімді тзімділік гендері бар екені аныталды. Яни, Sr24 гені иммунитет селекциясы арынды дамыан американы Aldura, Crosby, канаданы Macoun жне францияны Mondur сорттарынан аныталды. рамында Sr24 тзімділік гені бар атты бидай сорттарына тек TKH/R патотипі ана вирулентті болды. Дегенмен, постулаттау дісімен зерттелген сорта жне тзімділік геніне вирулентті патотиптер нерлым сирек кездессе сорлым аныталан нтижені длдігі арта тседі.

Тжірибеге пайдаланан саба таты патотиптеріні барлыы ндістанны Dur, италияны VZ-187, V.Z-D сорттарына жне Sr11 тзімділік геніне біркелкі сер етті. Бл атты бидай даылыны аталан сорттары мен Sr11 тзімділік гені арасында зара байланысты бар екенін крсетеді.

Отанды селекцияны Наурыз 6, Каргала 28, Каргала 303 жне Гордеиформе 429 атты бидай сорттары мен Sr6+Sr27 гендеріні саба таты патотиптеріне тзімділігі сйкес келді. Саба татына тиімділігі жоары Sr6 жне Sr27 гендеріні бір генотипке жинаталуына байланысты, олар тжірибеге пайдаланан патоген патотиптеріні басым блігімен те лсіз дегейде (0 мен 2 балл аралыында) заымданды. Бл генетикалы трыда куммулятивті рекеттестікті айын крінісі болып табылады.

Республика территориясыны бидай егістігінде кеінен сіріліп жрген Безенчукская 139, Костанайская 52 жне болашаы бар Асангали атты бидай сорттарыны рамында Sr5+Sr9e+Sr17 тзімділік гендері бар екені аныталды. Бір генотипке жинаталан аталмыш тзімділік гендері саба татыны TCP/H патотипіне араласан «Х» типті реакцияны амтамасыз етті, яни сімдік мшелерінде ретсіз орналасан р трлі млшердегі уредопустулалар кездесті. Бидай саба татыны Sr5+Sr9e+Sr17 тзімділік гендеріні TCP/H патотипіне бірлескен сері (Х балл) комплементарлы рекеттестік болып табылады. Дегенмен Безенчукская 139, Костанайская 52 жне Асангали сорттарына саба татыны ш бірдей тзімділік гені топтастырылса да, олар тзімділікті траты сатай алмайды жне індетті дамуын тежеуге абілетсіз. Себебі олара вирулентті саба таты патотиптері бізді елімізде жеткілікті.

Зерттеу жмыстарыны нтижесінде сімдіктерге жтырылан саба таты патотиптеріні барлыынан скіндік фазада кешенді орана білетін атты бидай сорттары аныталды. Оларды атарына келесі сорттарды жатызамыз: Albatross, Cocorit 71, Lakota, Ward, Rainvine, Valdur, Э-605, Э-622 жне Субастрале 489. Бл сорттарды саба татына генетикалы негізі полигогенді болып табылады немесе оларды осы иммунологиялы асиеті бкіл вегетация бойы саталады.

Жапыра татыны тзімділік гендерін анытау. атты бидай сорттарынан жіктелінген вируленттілігі р трлі жапыра таты патотиптерін пайдалана отырып фитопатологиялы тест жргізілді. Нтижесінде T.durum D. сорттарынан P.recondita tritici оздырышыны алты скіндік тзімділік гені аныталды: Lr1, Lr3ka, Lr19, Lr23, Lr25, Lr30. Негізінен азастанда тиімділігі жоары жапыра татыны тзімділік гендері негізінен интродукциялы атты бидай сорттарынан постулаттанды (кесте 2). Осыан орай, рамында Lr19 гені бар Valdur (Франция), Dur (ндістан) жне Lr25 тзімділік генімен оралан Lakota (АШ), Macoun (Канада) атты бидай сорттары жапыра татына баытталан иммунитет селекциясында маызды орын алады.

Кесте 2 – атты бидай сорттарынан жапыра татыны тзімділік гендерін анытау

Сорт атауы	Жапыра таты патотиптеріне тзімділік реакциясы, балл					Патотиптер атынасы, %		Постулаттанан тзімділік гендері
	TKF/H	SKF/G	PHT/B	THT/F	KHP/C	R	S
Albatross	; 1	0;	1 1+	2 3-	1+	80,0	20,0	Lr23
Mondur	2 2+	1 1+	3 3+	3 3+	2+ 3	40,0	60,0	Lr3ka
Каргала 24	3+ 4	3	2+ 3	3+	2+	20,0	80,0	Lr1
Cocorit 71	; 1	0;	1 1+	2 3-	1 1+	80,0	20,0	Lr23
Valdur	0	1+	2 3-	0; 1	1+ 2	100,0	0,0	Lr19
Lakota	0 ;	0	2+	3- 3	1 2	80,0	20,0	Lr25
VZ-187	; 1	0;	1 1+	2 3-	1 1+	80,0	20,0	Lr23
Безенчукская 139	3+ 4	2+ 3	2+ 3	3+	2+	20,0	80,0	Lr1
Macoun	0 ;	0;	2+	3- 3	1 2	80,0	20,0	Lr25
Наурыз 6	; 1	0;	; 1+	2 3-	1 1+	80,0	20,0	Lr23
Dur	0	1+	2 3-	0; 1	1+ 2	100,0	0,0	Lr19
Асангали	4	3-	3+ 4	3+	3+ 4	0,0	100,0	Lr30
Ескерту 1 «R» - авирулентті 2 «S» - вирулентті

Алынан нтижелерге байланысты скіндік фазада жапыра татына тзімді болан атты бидай даылыны кптеген сорттарыны рамында Lr23 гені бар екені аныталды. Оларды атарына Albatross, Cocorit 71, VZ-187 жне Наурыз 6 сорттарын жатызамыз. Сонымен атар, аталан бидай сорттары жне Lr23 гені танапты жадайда жергілікті жапыра таты популяциясына біркелкі тзімділікті амтамасыз етеді. Бл азастан территориясында Lr23 генімен оралан бидай сорттары сімдікті барлы вегетациясы бойы жапыра татымен тиімді кресе алатынын длелдейді.

Зерттеу уаытында тжірибеге пайдаланан патоген патотиптеріні барлыынан кешенді орана білетін атты бидай сорттары кездесті. Оларды атарына Aldura, V.Z.-D, Каргала 303 жне Каргала 28 сорттары жатызылды. скіндік фазада ауруды барлы патотипіне топты тзімділік танытан аталан атты бидай сорттары клдене немесе танапты тзімділікке иелік етеді.

Срыпталан атты бидай сорттарыны шаруашылыты нды белгілерін зерттеу

Вегетация мерзіміні затыы. Республиканы бидай сіретін айматарыны агроэкотиптері жне топыра-климат жадайларыны алуан трлілігі егіншілік жйесі мен арнаулы агротехниканы, сондай-а осы жадайлара барынша бейімделген даыл сорттарын тадап алмайынша, мол тсім алуа ммкіндік бермейді. Бидайды белгілі ірге бейімделу абілетін анытау лшеміні бірі болып вегетация мерзіміні затыы есептеледі. Сондытан срыпталан атты бидай сорттарыны Отстік азастан жадайында фенологиясы есепке алынды. Нтижесінде срыпталан атты бидай сорттарыны вегетация мерзіміні орташа затыы елімізді отстік ірінде 91 тулікті рады (2-сурет).

Сурет 2 – Срыпталан атты бидай сорттарыны фенологиясы

Срыпталан атты бидай сорттары арасынан Безенчукская 139 баылау сортынан ерте пісіп-жетілетін атты бидай сорттары іріктеліп алынды. Оларды атарына Altar 84, Mexicali 75, Nacori C97, Yavaros 79, Гордеиформе 429, Гордеиформе 94-9-1, Гордеиформе 94-94-13, Каргала 28, Каргала 303, Наурыз 6 жне Субастрале 489 сорттары жатызылды. Бл сорттарды вегетация мерзіміні затыы 80-85 тулікті рады. Осыан сйкес, олар ерте пісетін сорттар болып есептелді. Демек, жоарыда аталан атты бидай сорттарыны тат ауруларына тзімді болуыны таы бір себебі, оларды вегетация мерзімі ыса болуына байланысты. Яни, саба жне жапыра татыны толы дамып жетілуіне дейін вегетация мерзімі ыса сорттар пісіп лгіреді.

Морфологиялы белгілері. Бидайды морфологиялы белгілері селекционерлер шін срыптау нысандары, генетиктер шін тым уалау белгілерін баылау материалы болып табылады. Осыан сйкес, срыпталан атты бидай сорттарыны негізгі морфологиялы белгілері – тршесі, сімдік биіктігі, жалауша жапыра ауданы жне жоары буын аралыыны зындыы зерттелінді (3-кесте). Интродукциялы атты бидай сорттарыны басты кемшілігі оларды сабаыны ысалыы. Салыстырмалы трде оларды арасында сабаы е зын болып есептелген Lakota жне Mondur сорттарыны бл крсеткіші (90,0-91,3 см) баылау сортынан 9,4-10,7 см кем болды. Ал, отанды сорттарда аталан крсеткіш 94,0-126,3 см сйкес келді.

Кесте 3 – атты бидай сорттарыны морфологиялы белгілеріне сипаттама (2005-2007 жж., орташа)

Сорт атауы	Тршесі	сімдік биіктігі, см		Жалауша жапыра ауданы, см2		Жоары буын аралыыны зындыы, см
		X±m	± баылау сортынан	X±m	± баылау сортынан	X±m	± баылау сортынан
Mexicali 75	леукурум	80,0±0,8	-20,7	22,4±0,8	+0,7	20,3±0,8	+3,7
Altar 84	леукомелан	81,5±1,0	-19,2	24,7±0,6	+3,0	23,4±0,8	+6,8
Cocorit 71	леукурум	73,5±1,0	-27,2	27,0±0,4	+5,3	29,2±1,0	+12,6
Lakota	леукурум	90,0±0,8	-10,7	22,7±0,6	+1,0	21,9±0,6	+5,3
Albatross	африканум	72,7±0,8	-28,0	22,3±0,4	+0,6	28,1±0,6	+11,5
Aldura	мурциензе	88,5±1,0	-12,2	29,2±0,4	+7,5	22,5±1,0	+5,9
Mondur	гордеиформе	91,3±0,6	-9,4	23,4±0,6	+1,7	24,2±1,2	+7,6
Macoun	леукурум	71,3±0,5	-29,4	23,3±0,4	+1,6	21,8±0,8	+5,2
Ward	гордеиформе	72,7±0,7	-28,0	29,7±0,6	+8,0	20,4±0,6	+3,8
Каргала 28	леукурум	102,7±0,7	+2,0	22,0±0,8	+0,3	24,3±1,0	+7,7
Каргала 303	леукурум	104,0±0,8	+3,3	31,3±0,6	+9,6	21,7±1,0	+5,1
Наурыз 6	гордеиформе	106,7±0,6	+6,0	27,7±0,6	+6,0	26,5±0,6	+9,9
Субастрале 489	субастрале	126,3±1,0	+25,6	22,2±0,6	+0,5	21,6±0,6	+5,0
Лан	леукурум	94,0±1,0	-6,7	22,3±0,4	+0,6	27,1±1,0	+10,5
Алтайская нива	африканум	104,0±1,0	+3,3	24,0±0,8	+2,3	19,6±1,2	+3,0
Дамсинская янтарная	леукурум	102,7±1,0	+2,0	27,0±0,4	+5,3	23,4±1,2	+6,8
Гордеиформе 429	гордеиформе	112,3±1,0	+11,6	29,0±0,6	+7,3	35,9±1,0	+19,3
Безенчукская 139, баылау	гордеиформе	100,7±1,0	-	21,7±0,8	-	16,6±1,0	-

Срыпталан атты бидай сорттарыны жалауша жапыра ауданы 22,0-31,3 см2 рады, тиісінше бл крсеткіштер баылау сортынан 0,3-9,6 см2 арты болды. Бидай морфологиясыны осы белгісі бойынша Cocorit 71, Aldura, Ward, Каргала 303, Наурыз 6, Дамсинская янтарная жне Гордеиформе 429 сорттарын ерекше атауа болады. Зерттеу жылдарында жоарыдаы кестеде крсетілген атты бидай сорттарыны жоары буын аралыы 20,3-35,9 см зындыа сйкес келді, ал осы кезедерде Безенчукская 139 баылау сортында бл белгі 16,6 см аспады. Сонымен атар, срыпталан атты бидай сорттарыны басым блігі леукурум жне гордеиформе тршесіне жатады, сондай-а леукомелан, африканум, мурциензе жне субастрале тршелері де кездесті.

Тсім крсеткіштері. сімдікті иммунологиялы, генетикалы, морфологиялы, фенологиялы жне баса асиеттерін зерттеу даылдан мол жне сапалы тсім алу ажеттілігінен туындайды. Осыан сйкес аталан асиеттері мен белгілері бойынша срыпталан атты бидай сорттарыны маса лшемдері мен нім тсіміне рылымды талдау жасалынды (4-кесте). Зерттеу жылдарында рылымды талдау рамына кірген німділік белгілеріні орташа шамасына ерекше мн берілді жне ол бидай сорттарыны тсім беру ммкіндігіні негізгі крсеткіші болып арастырылды. Нтижесінде срыпталан атты бидай сорттарыны орташа маса салмаы 2,1±0,3 грамм, маса зындыы 7,0±0,3 см, масашалар саны 16,0±0,5 дана, масатаы дн саны 34,3±0,5 дана, масатаы дн салмаы 1,6±0,3 грамм, нім тсімі 37,0±0,5 ц/га жне 1000 дн салмаы 46,3±0,7 грамма те. Бл аталан тсім белгілеріні барлыы баылау сортыны тсім крсеткіштерінен жоары. Яни оларды соы аталан нім тсімі мен 1000 дн салмаы Безенчукская 139 баылау сортынан, тиісінше 6,8 ц/га жне 6,9 грамм арты болды.

Кесте 4 – Срыпталан атты бидай сорттарыны тсім крсеткіштеріне сипаттама (2005-2007 жж., орташа)

Сорт атауы	Маса лшемдері (X±m)					1000 дн салмаы, г (X±m)	нім тсімі, ц/га (X±m)
	маса салмаы, г	маса зындыы, см	масаша- лар саны, дана	масатаы дн саны, дана	масатаы дн салмаы, г
Albatross	2,1±0,3	8,5±0,4	16,2±0,8	31,2±0,6	1,5±0,2	50,2±0,7	56,6±0,4
Aldura	2,0±0,2	6,8±0,2	16,4±0,6	29,6±0,4	1,4±0,2	43,1±1,2	53,3±0,7
Altar 84	2,4±0,4	6,2±0,4	15,7±0,3	36,2±0,8	1,7±0,4	49,7±0,2	51,4±0,6
Cocorit 71	2,5±0,3	6,2±0,3	15,6±0,4	48,0±0,5	2,4±0,5	54,0±1,3	39,8±0,2
Dur	2,4±0,3	6,7±0,3	15,2±0,8	38,8±0,2	1,8±0,4	47,4±0,6	37,2±0,8
Grosby	1,5±0,4	6,2±0,2	12,6±0,4	28,2±0,8	1,2±0,2	46,0±1,2	28,8±0,2
Macoun	2,1±0,2	8,6±0,6	17,8±0,2	34,0±0,5	1,6±0,3	45,0±0,5	26,0±0,6
Mexicali 75	2,4±0,2	7,2±0,2	16,7±0,3	36,8±0,2	1,8±0,4	52,3±0,3	52,3±0,7
Mondur	1,8±0,4	6,2±0,3	15,2±0,8	35,4±0,2	1,3±0,2	48,8±0,2	36,9±0,5
Nacori C97	2,1±0,3	6,3±0,4	14,3±0,7	31,5±0,5	1,4±0,2	47,2±0,3	33,8±0,4
Randur	1,7±0,3	7,8±0,5	15,8±0,2	24,6±0,4	1,3±0,3	40,6±0,4	34,6±0,4
Ward	2,0±0,3	7,3±0,5	16,8±0,2	36,2±0,8	1,6±0,3	46,4±1,2	20,4±0,6
Yavaros 79	2,2±0,4	6,7±0,2	15,4±0,6	35,7±0,3	1,6±0,3	48,6±0,2	48,5±0,5
Каргала 28	2,1±0,3	7,8±0,6	16,6±0,4	31,0±0,5	1,5±0,4	41,2±0,8	40,3±0,7
Каргала 303	2,8±0,4	6,9±0,2	17,2±0,8	40,8±0,2	2,1±0,5	51,2±0,7	37,1±0,9
Наурыз 6	2,1±0,3	7,1±0,2	19,8±0,2	36,2±0,8	1,6±0,4	41,1±0,6	44,8±0,4
Субастрале 489	2,5±0,3	6,7±0,3	18,4±0,6	32,2±0,8	1,8±0,5	45,7±1,3	36,5±0,1
Гордеиформе 426	1,6±0,2	6,2±0,2	15,4±0,6	26,4±0,6	1,0±0,2	42,8±1,2	27,4±0,6
Гордеиформе 429	2,0±0,2	8,6±0,3	15,8±0,2	31,8±0,2	1,4±0,3	45,7±1,3	39,0±0,8
Гордеиформе 94-94-13	1,7±0,2	6,5±0,4	13,6±0,4	31,2±0,8	1,3±0,2	46,4±0,6	33,7±0,3
Дамсинская янтарная	2,3±0,4	7,5±0,2	14,6±0,4	43,0±0,5	1,8±0,4	46,5±0,5	29,9±0,4
Безенчукская 139, баылау	1,8±0,4	6,5±0,2	15,2±0,8	28,2±0,8	1,4±0,3	39,4±0,6	30,2±0,6
Орташа	2,1±0,3	7,0±0,3	16,0±0,5	34,3±0,5	1,6±0,3	46,3±0,7	37,0±0,5
ЕАЕА 0,95 ц/га	-	-	-	-	-	-	0,33
ЕАЕА 0,95%	-	-	-	-	-	-	3,87