ОЖ 811.512.122373.1 олжазба ыында
МАЛБЕК АЗАМАТ БОЛАТБЕКЛЫ
аза топонимдеріні фоносемантикалы сипаты
10.02.02 – аза тілі
филология ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін
алу шін дайындалан диссертацияны
АВТОРЕФЕРАТЫ
азастан Республикасы
Алматы, 2008
Жмыс азастан Республикасы Білім жне ылым министрлігі А.Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институтында орындалан
ылыми жетекшісі: филология ылымдарыны докторы,
профессор К.Ш.Хсайын
Ресми оппоненттер: филология ылымдарыны докторы,
профессор Авакова Р.А.
филолология ылымдарыны кандидаты
Исмаилова Ж.А.
Жетекші йым: Абылай хан атындаы
аза халыаралы атынастар
жне лем тілдер университеті
Диссертация 2008 жылы « 24 » азан саат 14-те Р БжМ Байтрсынлы атындаы Тіл білімі институты жанындаы 10.02.06 - тркі тілдері жне 10.02.02 - аза тілі мамандытары бойынша филология ылымдарыны докторы ылыми дрежесін алу шін диссертация орайтын Д 53.38.01 диссертациялы кеесті мжілісінде оралады (050010, Алматы аласы, рманазы кшесі, 29).
Диссертациямен Р Білім жне ылым министрлігіні Орталы ылыми кітапханасында танысуа болады (050010, Алматы аласы, Шевченко кшесі, 28).
Автореферат 2008 жылы « 24 » ыркйекте таратылды
Диссертациялы кеесті
алым хатшысы, филология
ылымдарыны докторы, профессор Ж.А.Манкеева
ЖМЫСТЫ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Зерттеу жмысыны зектілігі. Адам тіліндегі сздерді дыбысты тласы мен оларды маынасы арасындаы байланыс мселесі лингвистерді те ерте заманнан бері ызытырып келе жатаны белгілі. Кне грек философы Гераклит пен Демокрит дыбысталан сз бен оны маынасы арасындаы байланыс жнінде пікірталас жргізген. Платон жекелеген дыбыстар мен аталан заттарды сипаттары арасында ассоциация, яни байланыс бар деп есептеген. Дыбысты символика былысы лемні барлы тілдерінде кездеседі, сондытан да болуы керек осы мселе крнекті лингвистер назарында болып келді.
Тіл білімінде ХХ асырды 80 - ші жылдарынан бастап пайда болан фоносемантика баыты С.В.Воронинні есімімен байланысты. С.В.Воронин сынан фоносемантикалы талдау, сараптау дісі трлі тілдер негізінде И.В.Братусь, О.А.Казакевич, Т.Х.Койбаева, А.Ю.Афанасьев, Е.И.Кузнецова, Э.А.Вельди, И.А.Мазанаев, Л.Ф.Лихоманова, К.Ш.Хсайын жне т.б. алымдарды зерттеулерінде олданылды.
аза тіл білімінде дыбыс еліктеуіш сздер А.И.Ысаов, Ш.Ш.Сарыбаев, А.Т.айдар, Б.Ш.атембаева, С.Р.Ибраев ебектерінде зерттелінді. Осы алымдарды зерттеулерінде дыбыс еліктеуіш сздер лексика-семантикалы, морфологиялы, синтаксистік трыдан сз тобы ретінде арастырылды.
Дыбыс бейнелеуіш (дыбыс еліктеуіш) сздерді зерттелу тарихыны екінші кезеі К.Ш.Хсайынны зерттеулерінде бгінгі тіл біліміні жаа талаптарына сай, озы дістемелер негізінде жаа ырынан зерттелінді. Атап айтса, аза тіліні бейнелеуіш сздері фоносемантиканы теориялы аидалары мен дістемелері негізінде 9500-ден астам бейнелеуіш тбір жне негіз дериватив сздерді, ырытан астам туыс жне туыс емес тілдерді (тркі, тыс-манчжур, ндіеуропалы, семиттік тілдер) негізінде оларды экстралингвистикалы сипаты ескеріле отырып, салыстырмалы-типологиялы трде зерделенген. Нтижесінде, тіларалы генетикалы жне типологиялы сйкестіктер айындалып, дыбыстарды астарлы табиаты психолингвистика теориясы аидалары негізінде сарапталан. Жаа баыттаы фоносемантика теориясы саласындаы ізденістері шкірттері С.А.ткелбаева, А.Ислам, М.Жбанова, Б. Жонкешов ебектерінде з жаласын тапты.
аза тіліні еліктеуіш сздері морфологиялы жаынан арастырылып, фоносемантика ылымы негізінде жааша рдісте зерделенгенімен, аза тілі сздік орыны кптеген лексика-семантикалы, таырыпты жне категориялы топтары лі кнге зерттелмеген. Сондай топтарды бірі ретінде аза топонимдері мен негізгі сздік орындаы географиялы апеллятивтер фоносемантика теориясы трысынан арнайы зерттеу нысаны ретінде аза тіл білімінде кні бгінге дейін арастырылмаан..Ж.Ермекбаевты диссертациялы ебегіні шаын тараушасында тек орографиялы апеллятивтер – жер бедері атауларыны фоносемантикалы сипаттары ана зерделенген.
Ал, аза тіліні топонимиялы жне географиялы терминология орында те кне, ежелгі сздер «срленген» трде саталанын ескерсек, оларды фоносемантикалы болмысын жне сипаттарын ашу барысында глоттохрония сырларыны шет жаасы ашылатыны кмнсіз. Сонымен бірге дыбысты символика былысыны зерттеу нысаны бгінге дейін тек жалпы есімдерде арастырылан, ал топоним шеберінде жргізілетін фоносемантикалы ізденістерді ты деректер беретіні дау тудырмайды.
Тадалан таырыпты зектілігі топонимдер мен географиялы терминдерді фоносемантикалы талдау нтижесінде айындала тсетін жалпы дыбысты бейнелеуіштік табиатыны жаа ырларын ашу ммкіндіктерінен туындайды. Зерттеу жмысыны зектілігі сонымен бірге жалпы тіл біліміндегі антропозектік баыта сйкес дыбыс бейнелеуіштік тіл табиатын адам болмысымен, оны имыл-рекетімен штастыра талдаумен айындалады.
Зерттеу нысаны. аза тіліндегі гидронимдер, оронимдер жне орографиялы, гидрографиялы апеллятивтерді фоносемантикалы (дыбыс бейнелеуіш) сипатын зерттеу.
Зерттеуді масаты мен міндеттері. Диссертациялы жмысты негізгі масаты – аза оронимдері мен гидронимдеріні, орографиялы жне гидрографиялы терминдері алыптасуыны фоносемантикалы сипатын ашу.
Аталан масат мынадай міндеттерді шешуді талап етеді:
-аза топонимиялы жйесіні алыптасу мселесін, зерттеу жмысын жаа жйеде арап, фоносемантикалы рылымын анытау.
-халыты географиялы терминдерді фоносемантикалы трыдан арастырудаы глоттогенез мселесіне назар аудару;
-гидрографиялы апеллятивтерді фоносемантикалы сипаттамасын анытау;
-жер бедері атауларыны (орографиялы апеллятивтер) фоносемантикалы сипатын талдау;
-аза тіліндегі дыбыс еліктеуіш топонимдерді фоносемантикалы сипатын айындау;
-аза топонимдер жйесіні этимологиялы ырларын анытауды фоносемантикалы зерттеулермен сабатастыру;
-аза тіліндегі дыбыс символикалы гидронимдерді фоносемантикалы этимологиясын ашу;
-аза оронимдеріні этимологиялы зерттеулерін фоносемантикалы негізде тсіндіру.
Зерттеуді ылыми жаалыы мен нтижелері. аза тіл білімінде арнайы трде аза топонимдері мен географиялы терминдер фоносемантика теориясы трысынан алаш рет зерттелді.
-фоносемантика ылымыны талаптарына сйкес, дістері мен тсілдері негізіндегі зерттеу нысанына сйкес аза топонимдері мен географиялы терминдерді дыбыс еліктеуіш жне дыбыс бейнелеуіш сипаттары аныталды;
-арастырылан тілдік деректер негізінде тілді пайда болу дуіріндегі идеофон мен имитатив табиатыны кейбір ырлары мен сипаты айындалды;
-зерттеу нысаны негізінде глоттогенез мселесі фоносемантикалы трыдан арастырылды;
-дыбыс еліктеуіш пен дыбыс символикалы сздерді айырым белгілері мен ерекшеліктері крсетілді;
-зерттеуді барысында фоносемантикалы талдауды діс-тсілдері натыланды;
-кейбір топонимдерді этимологиясын анытауды тиімді арналарыны бірі ретінде фоносемантикалы реконструкцияны ммкіншіліктері крсетілді.
Зерттеу жмысыны дереккзі. Зерттеу материалдары мен дереккздері ретінде таырыпа атысты жер - су атаулары, физикалы - географиялы атаулар туралы мліметтер, тркі жне баса да тілдерді тарихи - этимологиялы сздіктері, халыты географиялы терминдер сздігі, сондай-а ономастикалы комиссияны жаттары мен шешімдері, жалы жне жалпы атаулара атысты зерттеулерді деректері пайдаланылды.
Зерттеуді теориялы жне практикалы мні. аза тіл біліміндегі фоносемантика теориясыны ылыми негізін айындау, оны станымдары мен діс-тсілдерін аза тіл білімінде наты пайдалану зерттеуді з дегейіндегі теориялы маыздылыы мен практикалы мнділігін анытайды.
Зерттеу барысында ол жеткізген ылыми нтижелер мен тжырымдар фоносемантика, ономастика, психолингвистика, тілдер типологиясы мселелерін жан-жаты зерделеуге, оларды теориялы аидаларын аза тілі деректері негізінде дйектеуге кмектеседі.
Зерттеуді нтижелері мен материалдарын фоносемантика, ономастика, жалпы тіл білімі, топонимика, лингвистикалы типология пндері мен ылым салаларын зерттеуде, оытуда, лексикографиялы тжірибеде пайдалануа болады.
Зерттеуді дістері мен тсілдері. Зерттеу барысында жинатау, сипаттау, жйелеу, салыстыру жне алты операциядан (тсілден) тратын С.В.Воронин сынан фоносемантикалы талдау дісі кеінен олданыс тапты. Сонымен бірге индуктивтік, жйелеу, сипаттама, салыстырмалы, саластырмалы т.б. діс тсілдер олданылды.
орауа сынылатын тжырымдар:
-аза тіліні географиялы терминологиясы мен топонимиялы сз орындаы дыбыс бейнелеуіш сздер идеофон жне имитатив сипаттарына ие;
-тілді пайда болу дуіріндегі бір буынды идеофондар мен имитативтер тбір-негіз ретінде лексикаланан, грамматикалы формалара енген туынды сздер рамында саталан;
-жер бетінен биікте жатан табии нысан атауларыны фоносемантикалы сипаты мен имитативтік бейнесі еріндік дыбыстарды символизміне негізделген;
-дыбыс еліктеуіш топонимдер атарындаы атауларды тбірі имитативтік сипатта болан, яни тбір рамындаы р идеофон жне тбірді зі табии дыбыстара, нні шыуына еліктейді;
-дыбыс символикалы гидронимдерді тбірлер рамындаы фонемалары (идеофонемалар) здеріні артикуляциялы ерекшеліктері арасында синестезия, синестемия негізінде суды зен аыныны трлі визуальді, тактильдік, сенсорлы, акустикалы сипаттарын фоносемантикалы дегейде бейнелейді;
-фоносемантикалы талдау негізінде аза оронимдеріні тласындаы тбірлерді имитативтік, дыбыс символикалы сипатын, болмысын айындауа болады.
Зерттеу жмысыны жарияланымы мен талылануы. Зерттеу жмысыны теориялы мселелері мен тжырымдары ылыми журнал мен жинатар беттеріндегі маалалардан, республикалы, халыаралы конференцияларда жасаан баяндамалардан крініс тапты: азастан Республикасы туелсіздігіні 15-жылдыына арналан «уезов оулары -5»: «азастанда гуманитарлы ілімдерді дамуы: ізденістер, даму перспективалары мен баыттары» атты халыаралы ылыми - тжірибелік конференцияны ебектері. – (Шымкент, 2006); аза тіл білімі мен тркітану мселелері: І.Кеесбаев, М.Балааев,.Мсабаевты 100 жылдыына арналан ылыми – теориялы конференцияны материалдары, – (Алматы, 2007); «М.уезов – жаа дуір данышпаны» атты халыаралы ылыми – тжірибелік конференция материалдары. – (Шымкент, 2007); «Жаа асырдаы азастанны тілдік кеістігі жне лемдік лингвистиканы зекті мселелері»: Б. Хасанлыны 70 жылды мерей тойына арналан халыаралы ылыми – теориялы конференция материалдары. – (Алматы, 2008); «Профессор Н.Оралбай жне Тіл білімі мен дістеме ілімі»: Н.Оралбайды 80 жылды мерей тойына арналан халыаралы ылыми-практикалы конференция материалдары. – (Алматы, 2008); «азастанны білім беру жйесіндегі тарих пндеріні зекті мселелері»: Шымкент педагогикалы институтыны 70 жылдыына арналан II – халыаралы ылыми – практикалы конференцияны материалдары. – (Шымкент, 2008). Республикалы басылылымдарда трт ылыми маала жарияланды.
Зерттеу жмысыны рылымы. Диссертациялы зерттеу кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан жне пайдаланан дебиеттер тізімінен трады.
ЖМЫСТЫ НЕГІЗГІ МАЗМНЫ
Кіріспіде диссертация таырыбыны зектілігі, жмысты масаты мен міндеттері, ылыми жаалыы, зерттеу дістері, сарапталуы жне орауа сынылатын тжырымдар айындалып крсетілді.
Бірінші тарау “аза тіліндегі халыты географиялы терминдерді фоносемантикалы сипаттамасы” деп аталады. Бл таырып ш тараушада сараланан.
1.1 Халыты географиялы терминдерді фоносемантикалы трыдан алыптастырудаы глоттогенез мселесіні рлі. алымдарды пікірінше, алашы сз орыны белгілі бір блігін географиялы терминдер раан. Алашы жер - су атаулары тілді шыу дуірінде адамзатты ауымдасты тіршілігі шін бірінші кезекте лкен маыза ие болан. Сол себепті халыты географиялы терминдерді глоттогенез мселесімен байланысты арастыруа болады.
А.М.Газов-Гинзберг зіні «Был ли язык изобразителен в своих истоках?» (М., 1965) атты монографиясында, сондай-а баса да ылыми ебектерінде семит тілдеріні туыс емес трт тілдік семьяларындаы дыбыс бейнелеуіш тбірлерді салыстыра келе, тілді пайда болуындаы дыбыс пен маынаны байланыстылыын крсеткен. Ал, чуваш алымы Г.Е.Корнилов зіні зерттеулерінде «идеофон жне имитативтер символикалы трде дыбыс бола тра, жанды немесе жансыз объектілерді бейнелей алады» деген пікірді дйекті трде сынды [1, 14].
Кне заманнан азіргі тілтаныма дейін жне азіргі кезеде фоносемантика баыты ркендей бастаан жадайда, сздегі дыбыс пен маына байланысы кптеген алымдарды толандырды. Дыбыстаы затты (аталан нысанны) символикалы немесе еліктеуіш крінісі кейбір алымдар тарапынан тілді пайда болу мселесімен байланысты аралды. Осы трыдан аланда, аза тіліні негізгі сздік орында саталып алан кейбір географиялы терминдерді еліктеуіш жне дыбыс символикалы сздер ретінде «алашы» сздер атарына жатызуымыза болады. Бастапы немесе «алашы» сздер дыбыс бейнелеуіш сздер боланы жайында академик.айдар былай жазады: «Базы заманда дыбысты елестетуді те кне е арапайым трі рбір тілде тек бір ана дауысты дыбысты кмегімен жзеге асса керек жне осылай болуы кмнсіз де. Демек, о баста ата-бабаларымызды оршаан ортадаы дыбысты елестету абілеті те бір жаты, жалпылама, яни сйлеу тіліндегі /а/, //, /о/, //, /е/, //, /ы/, /і/ секілді дауысты дыбыстар негізінде дниеге келген. те кне географиялы терминдерді рамында ілкі еліктеуіш тбір саталанымен, тілді эволюция барысында ол тбір – дыбыс бейнелеуіш тла дербес олданудан алады, себебі «былыса еліктеуді мні мен маынасына, табиатына арай, дауысты дыбыса немі дауыссыздар стемеленіп жаланып отыран» [2, 174]. Еліктеуіш негіздерді рамды дамуы бірнеше тарихи сатыдан тіп, за кезедерді ткізгенін ескерсек, аза тіліндегі кне деп саналатын географиялы терминдерді тілдік тласынан ілкі еліктеуіш тбірді тауып алып, оны фонемотип немесе идеофон, имитатив сипатында арастырып, фоносемантикалы сипаттамасын бере аламыз. Басаша айтанда, тілді пайда болан кезеінде туындаан «алашы» сздер ретінде географиялы терминдер таза, дербес кйінде кні бгінге жетпеуі ммкін, біра ілкі бейнелеуіш тбірлі кне терминдер з морфемдік (морфологиялы) рамын сатап алан.
аза халыты географиялы терминдеріні рамында кездесетін те кне сздерді тілді алашы шыу дуірінде пайда боланын крсететін дйекті жне жанама сипаттамаларына жататын мына белгілерді атап кетуімізге болады: 1) олар, детте, бір буынды ілкі тбірлі сздер болып келеді; 2)географиялы термин ретінде кптеген тілдерді сздік орында кездеседі, тіптен бір-біріне жанаспайтын, туыс емес тілдерде де ондай географиялы апеллятивтер шырасып алады; 3) те кне, «алашы» географиялы тбірлерде (сздерде) дыбыс бейнелеуіштік ызметін атаратын имитатив, идеофон (Г.Е.Корниловты терминологиясы бойынша) немесе фонемотип, фоносемантикалы модель (С.В.Воронинні терминологиясы бойынша) міндетті трде болады.
аза халыты географиялы терминологиясында кездесетін, біра маынасы кмескіленіп алан жне азіргі кезде дербес олданылмайтын ара сзіні (Найзаара, шара т.б. топонимдерде) фономорфологиялы жне семантикалы параллельдері трансконтинентальды ареалдарда шырасады. Э.М.Мурзаевты крсетуінше, мысалы, осындай семантикалы жне морфемдік тлалары те жаын апеллятивтерге орыс тілінде гора, ауан тілінде гар, грузин тілінде гора – «горка, холм», албандарда – gur, армяндарда кар – «камень», авестада gairi – «гора», хиндиде – гар – «замок, крепость», тибетте гархи – «крепость», зербайжандарда отгар – «гора с хорошими пастбищами», Сахарада гара – «холм с твердыми склонами, скалистый останец, скалистая гора» жатады [3, 109]. аза халыты географиялы ара термині маыналы жне тлалы жаынан Сахарадаы гараа те сас, жаын: ара (ара; длме - дл маынасы - ара; карталарда кбіне - гара) жалааш тстары кбіне кдімгі ара тсті болып келетін атты тау жыныстарынан ралан шоы немесе салыстырмалы трде ірі болып келетін биіктік. Ккжиектен араанда, мндай биіктікті слбасы алыстан ара болып крінеді. Осыдан келіп ол ара деген атау алан. азіргі тада ара сзі термин ретінде олданылмайды, біра зіндік географиялы атау рамына жиі енеді: шара, Берікара, Иманара, Жетіара т.б. Моолдарда да жалы есім рамында Нарынхара, Доланхара деген биіктік атаулары кездеседі.
а/ка имитативі дыбысты символикалы кешен ретінде «лкен, біра асуа болатын», яни шыына шыа алатын кедергіні, биікті, жартасты, тауды бейнелейді. Ка/а имитативі дауысты жне дауыссыз екі-а дыбыспен дыбысты символика арылы «тау», «биік» (лкен), «жартас» ымын, бейнесін, сипатын беріп отыр.
а/ка «тау», «жартас», «биік» имитативінде к жне а лі (консервіленген) рудименттер кезінде дербес дыбысты символика сздер болан деп жорамалдауымыза болады. Б.Саындылыны зерттеуі бойынша, ішкі флексия болмаан кезде, яни дауысты дыбыстар лексика-семантикалы, стилистикалы т.б. ызмет атармаан уаытта «р тсінік шін бір дауысты жеткілікті болан» [4, 101].
В.В.Левицкий 28 тілді деректерін келтіріп, «лкен-кіші» ымдарын талдап, «лкен» ымын арты, я, шыл, діріл (сіресе, [о], [а], [r], [d], [z]) дыбыстар білдіреді деп жазады: «Понятие «большой» символизируется задними и нижними гласными, звонкими, смычными, дрожащими» [5, 58]. Осы деректерге сйенсек, *кар архетипінде р(r) а дауысты дыбыспен оса «лкен», яни «биік» деген ымды символикалы трде крсетіп тр. Ал, Т.В.Быстрова, В.В.Левицкий, О.Ф.Шевченко фонемалар тіркеуіні символикалы ызметі жайында жазан мааласында qr (яни к (а) r) «лкен» ымын береді деп пайымдаан.
Сонымен, ежелгі дуірде *кар/ар имитативі немесе фоносемантикалы моделі «тау», «жартас», «биік» ымдарына байланысты пайда болып, жеке, дербес сз ретінде пайдаланылан деп болжауымыза болады. Осы имитативті зі, жоарыда крсеткеніміздей, жеке идеофондардан ралан, ммкін, кезінде сол жеке идеофондар, атап айтса к/, а, р дербес сз ретінде де олданылан шыар. Сол бастапы тілді пайда болуы заманындаы имитативтерді сз деп айтуа болмайды, себебі ол дуірде сйлеу тіліні сапалы кйі басаша болатын.
Имитатив - тілді алашы пайда болан кезіндегі адамны бастапы сйлеу тіліні материалды крінісі. Тілді (тілдерді) пайда болуы, шыу дуірі тілді (тілдерді) имитативтер тріндегі кйімен байланысты болан. Сол себепті, имитативтік табиаты бар те кне, бір-біріне тіптен самайтын, ешандай туысандыы жо тілдерде консервіленген трде саталан географиялы терминдер бір-біріне сас немесе бір болып келеді. Тілші алымдар ондай састыты тілдер арасындаы туыстыпен, алмасу процестерімен тсіндіреді, біра осы кне, «алашы» географиялы сздер арасындаы тпкі, тбегейлі састытар оларды имитативтік табиатында жатан крінеді. Басаша айтанда, азіргі дуірде р трлі алуан тілдерде белгілі болып отыран бір-біріне жаын, маынасы те сас жне рылымы жаын географиялы терминдер бріне орта бір имитативтен (имитативтік тбірден) рбіген болуы керек деген тжырым жасаймыз.
1.2Физика-географиялы апеллятивтерді фоносемантикалы сипаттамасы. Кез келген тілді топонимиясында сол елді жеріні физика-географиялы рылымын сипаттайтын апеллятивтер рап жер-суа атысты жалы есімдерді негізі, семантикалы тірегі болып келеді. Сол себепті кптеген топонимдерді маынасын оны рамындаы географиялы апеллятивтер анытайды.
Зерттеу барысында аза тіліндегі жалпы географиялы есімдерді (географиялы апеллятивтер, халыты географиялы терминдер) жне топонимдерді рамындаы дыбыс бейнелеуіштік сздерді табу жне сипаттау шін С.В.Воронинні фоносемантикалы талдау тсілін олданды. Соны негізінде фоносемантикалы (имитативтік) сипаттама жасалатын сздегі белгілі бір дыбысты немесе дыбыс тіркесіні (сг, гс, сгс т.б. ежелгі тбірлер) белгілі бір тсінікпен (маынамен) немесе тсініктер (маыналар) кешенімен байланысы жнінде жорамал, болжам сынылады. Длел, дерек ретінде фонетикалы жне семантикалы белгілері сас, жаын немесе дл келетін лексемалар туыстас бір тілден келтірілді, ал кп жадайда бірнеше тілдер (ностратикалы, тілдер семьясы, туыстас тілдер) ауымында арастырылды.
Атап айтанда зерттеуде аза тіліндегі ыр, шоы, кл географиялы апеллятивтер фоносемантикалы негізде баса туыс немесе туыс емес ностратикалы дегейде кездесетін бірнеше географиялы термин апеллятивтермен салыстырылып, талданды. Сондай – а гидрографиялы, яни су нысандарыны физикалы сипаттары орографиялы, яни жер бедері нысандарынан млдем блек болатыны белгілі. Сол, Денотатты рылымдарда айырма ерекшеліктерге тн сипаттар дыбысты дегейде алай символданып, белгіленетіні де фоносемантикалы талдау барысында аныталады.
аза топонимдер (гидронимдер) рамында жиі кездесетін гидрографиялы халыты апеллятив – су: (Асу, арасу, асасу, ызылсу т.б.) Тркі тілдерінде бл географиялы терминдер «бла», «су», «зен» (кішігірім), кл (кішкентай) деген ымдарды береді. VІІІ асыра жататын кне тркі ескерткіштерінде suв формасы «су» маынасын береді. збек, кмы, ноай тілдерінде де бл термин сув; хакас жне тува тілінде суг трінде кездессе, Сібір тркі тілдерінде тмендегідей формаларда тіркелген: су, чул, шул, ю, суг (варианттары зуг, сунг, зу).
Тркі тілдеріндегі «сумен» байланысты формаларды моол тілдерінде де параллельдері бар: мон. суваг «канава», «ров», «траншея», «канал», «теснина»; моол жазба тілінде subaz, сойон тілінде sulak «ручей, приток».
Su тбірі бар usun «вода», «река» барлы моол тілдерінде кездеседі: жазба моол тілінде usun, моол тілінде ус(ан), бурят тілінде уа(н), калма тілінде usn болып келеді.
Тркі жне моол тілдері арасындаы лексикалы бірліктерді ауысу процестері - кнеден келе жатан тілдік былыс. Бл проблема ылыми ортада кеінен таныс. Талай асыр кршілес отыран халытарды арасында тілдік, этнологиялы т.б. дегейлерде ауысулар байалатыны зады былыс.
Ал енді тибетті, ытайды шу-ын алса, эвенк тіліндегі ў-ды моолды u-sun-нымен жне удмрт тіліндегі ву-мен салыстырса, параллельдер кбеюі, ностратикалы дегейді крсетеді.
Фоносемантикалы (имитативтік) сздерді басты белгілеріні бірі – оларды ностратикалы дегейде таралуы. Ностратикалы параллельдер фоносемантикалы атауды имитативтік табиатын, сипатын крсетумен атар оны те кнелігін, тілді шыу дуірінде пайда боландыын білдіреді. Сол ежелгі, бастапы замандарда алыптасан фоносемантикалы сзді барлы тілдерде лі тбір, рудимент немесе туынды сздерді рамында саталып алуы зады былыс, себебі барлы тілдер з басынан алашы имитативтік дуірді ткерген.
Сонымен, дыбыс арылы денонатты бейнелейтін сздер ататегінен фоносемантикалы (имитативтік) сипата ие. Демек, пайда болан, туындаан кезінде барлы тілдер бірдей те сас дыбысты тланы жне семантикалы ортатыты иемденген. детте, олар бір дыбыс немесе бір буынды дыбыстар тіркесі (гс, ег, гес, сгс, сгсс) болып келген. Академик.айдарды пікірінше: «...айсыбір тілдегі есту, кру, акустикалы, имылды абылдауларды те ежелгі дыбысты символдары ретінде Г жне сГ моносилабтары: *а, *, *е, *о, *, *, *у, *ы, *і, сондай-а *ты, *ды, *пы, *шы, *сы таы баса да дыбыс тіркестері танылды» [2, 17].
Бізді болжамымыз бойынша, тркі жне баса тілдерді ататілінде (праязык) у дауысты идеофон (имитатив), фонемотип (С.В.Воронин) «су» деген кешенді маынаны білдірген. «У» - суды кешенді тстік, дыбысты, тактильдік, сенсорлы, имылды т.б. сипаттарыны бір ана дауысты дыбыс (моносиллаб) арылы берілген бейнесі. Ал, кейінірек у-а анлаутты осылан с дыбысы суды жылжитын, аатын, сылдырайтын, сыранайтын, соралайтын, жылтылдайтын, жалтылдайтын т.б. сипаттарын осы идеофон арылы бейнелеген. Тркі тілдеріні географиялы терминологиясында у//су –дан туындаан, рбіген географиялы (гидрографиялы) апеллятивтер тізімін жне маынасын ататы географ, топонимист Э.М.Мурзаев келтірген: «Тркі тілдеріндегі: (“су” - М.А.) біратар туынды терминдерді алыптастырады: суат - ды тбінде, зенні, клді жаасында мал суаратын орын, мны зі трік тіліні suwat “водопой” сзіне сйкес келеді; болгар тіліндегі суват-“жазы тау жайылымы”, “суат”; саат - “кл бойындаы суат орны”, суат - “алды бгелген су айдыны”, ырым - татар тіліндегі учансу - “сарырама”, збек тіліндегі учарсув - “сарырама”, сзбе - сз аударанда “шатын су”, субойи - “жаалау”, “су бойы”,субаши - “кл басталуы”, “аысты басы, суаруа арналан суды блетін лауазым”, суак - “суландыратын, су жретін ор”, “ары” зірбайжанша субасма - “тасын су”, “сел”, суайрычи - “суайры”, сулу - “су (басай)”, сузус - “сусыз”, суамбар - “су айдыны”, “су оймасы”. Жалпы тркілік карасу, хакасты - харасуг - “айнар кз”, “бла”, “бастау”; алтай тіліндегі талайсу - “теіз” (моол тілінде далай - “кз жетпес”, “орасан зор”); хакас тіліндегі суглыг - “сулы”; агынсу - “аын су” т.б.
Еуропа мен Азияны лан байта даласында су терминімен келетін гидронимдерді саны шексіз (оны наты кріністері басым млшерде сзді екінші блігінде келеді): арасу, Сарысу, Асу, ызылсу, Тугтусу, ашасу, Кксу, лысу, айсу, Адылсу. Енисей мен Абаан бассейнінде кптеген гидронимдер суг терминімен келеді: азынсуг, Сарысуг, Уньсуг, Ызаксуг, Демирсуг; Алтайда - Суг, Сугат, арасук [6, 528-529].
Бізді пікірімізше, бастапы немесе ілкі имитативтерді тілдерді алашы шыу, пайда болу дуірінде фонетикалы (фоносемантикалы) варианттары болан. Ол варианттар артикуляциялы жаынан жаын, бір – біріне ыайлас келетін идеофондарды, яни дыбыстарды болуынан пайда болан. Осы трыдан аланда, п, у идеофондарды фоносемантикалы варианттары ретінде оларды артикуляциялы сыарлары деп, уа, в, б, иу (ю), й, дж, ж, ч, с, ш идеофондарды атауа болады. Осы идеофондар (фоносемантикалы варианттар) имитативтер рамына енген со, имитативтер дегейінде имитативтерді фоносемантикалы варианттары рамында жаа имитативтер пайда болан. Осы жаа имитативтер орын кбейте тсе, жаа нысандарды немесе аталан нысанны жаа (лі дыбысты формада) белгіленбеген, сипатталмаан ерекшеліктерін атау шін (дыбыс символика трінде) олданылан.
Осындай жолмен (алгоритіммен) пайда болан (и, у (ю) идеофондар негізінде) имитативтер атарына йыл, ол, уол, йол, ул, іл(ил), жыл, жил, уль, ыль, иле, иль, эл, джал, (рамында л идеофоны бар); немесе юг (юк), юга, йогы, югон, йы, юкмес, йоки, ёкка (рамында г (к) идеофоны бар) имитативтерді жатызуа болады. Палеотопонимика мселесін зерттеген А.М. Малолетконы пікірінше, тркі тілдеріндегі ол / ул (хол / хул) “мокрый, сырой, влажный” маыналарында баса тілдерде зіні фонетикалы, семантикалы паралельдері (сыарлары) ретінде кездеседі. [7, 74]
1.3 Жер бедері (орографиялы) апеллятивтерді фоносемантикалы сипаты. Географиялы аппелятивтер оры кез келген тілді негізгі (базистік) оры тріне жатады, яни тп - тркіні диахроникалы трыдан араанда е тменгі абаттарда, тіпті “алашы” ілкі сздер санатында екенін болжауымыза болады. Ал, Г.Е. Корниловты “имитатив теориясы” бойынша тілдерді е алашы пайда болан кезеі “идеофондар” жне “имитативтер” дуірі болан десек, рине, географиялы аппелятивтерді е ежелгісі, кнесі - имитативтік, идеофонды негізінде жасалынан сздер, тілдік абаттар.
Дыбысты символикаа ие орографиялы аппелятивтерді рамындаы дыбыстарды, дыбыс тіркестеріні, яни идеофон, имитативтерді аталан нысандармен сйкестігі дыбыстарды фонологиялы, артикуляциялы сипаттарыны сйкестіктеріне негізделген. Фоносемантика саласында зерттеулер жргізген алымдар осындай сйкестіктерді анытаан. Мселен: шар трізді, томпа, шыыы заттарды атауларындаы тбірлерде бір немесе бірнеше лабиалды дыбыстар бар екені жнінде А.М. Газов – Гинзберг, В.Г. Лобин, С.В. Воронин, А. Йоханенссон сынды алымдар жазды. алымдарды пікірінше, осы сйкестік еріндік символизмге негізделген: “ауыз (ерін) имылы томпа (шар трізді) заттар формасын бейнелейді”. Бл аталан имыл лабиальды (еріндік) дауыстыларды (о, , , у, ) дыбыстаанда жасалады.
Еріндік дауыстыларды символизіміне негізделген фоносемантикалы орографиялы аппелятивтерге тбе, шоы, уыс т.б. аппелятивтерін жатызуа болады. Жер бетінен биікте жатан табии нысандарды (тбе, д, шоы, тмпешік т.б.) басым кпшілігіні рамында еріндік дауыстыларды шырасуы кездейсо емес. Дыбыс бейнелеуіштік сздерді тілдік тласында міндетті трде фонемотип (С.В. Воронинні термині) бар. Фонемотипте аталан затты кем дегенде бір сипатына атысты фонема болуы тиіс фонемотиптер акустикалы, дыбыса еліктеуіш сздерде кездеседі. Мысалы, “томпа”, “домала”, “рлеген” заттарды сипатына сйкес келетін дл сондай сипаттар еріндік (лабиалды немесе лабиальданан) дауысты, дауыссыздарда бар. Сол себепті осы аталан артикуляциялы фонемотип “томпа”, “домала”, “рленген” заттарды атайтын сздерде олданылады.
Зерттеу нысаны болып отыран фоносемантикалы сипаты бар деп есептелетін географиялы аппелятивтерді жне географиялы жалы есімдерді (топонимдерді) біз “дыбыс бейнелеуіш сздер” (звукоизобразительные слова) атарына жатызамыз. Дыбыс бейнелеуіш сздер фоносемантика теориясы бойынша екі трге блінеді: дыбыса еліктеуіш сздер (звукоподрожательные слова), екінші трі – дыбысты символикалы сздер (звукосимволические слова). Біз талдап отыран географиялы аппелятивтерді, терминдерді рамында, негізінде, дыбысты символикалы сздер жиі шырасады. Себебі дыбысты символикалы сздер, детте, е кне “алашы” сздер атарына жатады. Соан араанда, географиялы аппелятивтерді белгілі бір блігі те ерте дуірлерде, тіпті тілдерді алаш пайда болан дуірінде алыптасан, “мір срген” болуы ммкін. Ал енді, дыбыса еліктеуіш сздер сипатындаы географиялы топонимдер аза топонимиясында бар жне осы аталан топтаы фоносемантикалы сздер жмысты зерттеу нысаны болып табылады.
Зерттеуді теориялы - дістанымды негізі ретінде имитатив теориясын (Г.Е. Корнилов) жне де фоносемантика (С.В. Воронин) теориясын атар пайдаланандытан, аза тіліндегі географиялы аппелятивтер мен топонимдерді талдаан кезде, “имитатив”, “идеофон”, “фонемотип”, “фоносемантикалы сз” т.б. терминдерді аралас олданды. Тптеп келгенде “имитатив теориясы” мен “фоносемантика теориясы” бір - бірінен онша алша емес, кп жадайда бір-бірін растап, толытыра тседі.
Зерттеу барысы аталан теориялы станымдара сйене келе, аза тіліндегі орографиялы аппелятивтерге фоносемантикалы талдау жасауа болатынын крсетті. Соны нтижесінде байалатын жайт: аза орографиялы сздік орындаы фоносемантикалы атауларды тп – тркіні сонау “имитативтік” дуірде жатандытан, бастапы фонемотиптер аза тілінен баса (тркі, ндіеуропа, семит т.б.) тілдерде кездесетін орографиялы аппелятивтер рамында шырасады. Сол себепті зерттеу нысаны етіп алан фоносемантикалы аза аппелятивтерін баса тілдердегі фоносемантикалы географиялы (орографиялы) аппелятивтер атарында, соларды ке ауымында арастырды. Осылай арастыранда ана талдауа тскен аппелятивтерді фоносемантикалы табиаты ашыла тседі жне де сол атауларды те кнелігі дйектеледі.
аза оронимдері мен топонимдерінде жиі кездесетін баса да тркі тілдерінде ке тараан орографиялы аппелятивтерді бірі - тбе. аза тілінде тбе, топыра, м немесе тастан йіліп алан биік д, шоы. Тбе - басты е стігі блігі, бір затты шар басы, е жоары жаы. Кне тркі тілінде tp – “темя”, “макушка”, “голова”, “вершина” екені крсетілген.
Топонимист алым Э.М. Мурзаевты сздігінде: Teпe – вершина, бугор, сопка, холм (тюрк). Др. – тюрк. tp – темя; “макушка”; “голова”; “вершина”. Варианты: дене, добо, топпа, тепа, тобе, тюбэ, тп. В рус. геогр. литературе часто принята форма тепе. В Западной Сибири – тубя. Тепелик – “мелкосочник”, “холмогорье” (азерб). В тадж. яз. заимствовано в форме теппа, в перс. – тебе, тубе, тепа. В болг. диал. тепе – “холм”, “бугор”, “вершина”, “пик” из турецк. яз. Ясные параллели: бур. добо – “холм ”, халха – монг. добо – “небольшая горка”, “холм”, “курган”, “насыпь”, добек – “вершина горы”, “пик”; эвенк. Дуеэ – “конец какого – то предмета”; “вершина”, “исток реки”; орочское дувэ, дуэ – “конец”, “острие”, “мыс”; маньчж. дубэ “конец”; “вершина горы, дерева”, “устье реки”, “край”, “предел”, Ср. Хинди тибба, тибби, типа – “холм”; “горка”, “невысокая и небольшая возвышенность” [6,549] деп берілген.
Э.М. Мурзаев келтірген мліметтерге араса, аталан тбір тркі тілдерінде ана емес, сонымен оса палеоазиат, тыс – маньчжур, иран, хинди тілдерінде кездеседі. Осы орографиялы терминні аса ке аймата жне туыстыы жо кптеген тілде таралуы кездейсо нрсе емес. Егер кейбір тілдер арасында (мысалы, тркі мен моол, тркі мен тыс- маньчжур) ауыс – тйіс, тілдік тоысулар (контакттар) орын алса, соны нтижесінде кірме сздер (тбе сзіне, мысалы, атысты) болуы ммкін болса, тегі мен орналасуы те алыстаы тілдер арасындаы орта сздерді тркіні – имитативтік (фоносемантикалы) табиатында екенін мойындауымыз керек.
“Тбе” мнді орографиялы аппелятивтерді негізі болан имитатив формасын туб / тоб / тб / доб / теп / деп санауымыза болатын сияты. С.В. Воронин крсеткендей: “домала” шар трізді рілген томпа затты маызды белгісіні бірі; еріндік дауысты, дауыссыздар белгілеріні бірі де осы; бдан домала нрсені білдіретін дыбыс бейнелеуіш сз тбірінде еріндіктерді артикуляторлы фонемотипіне тиісті, е болмаанда бір фонеманы болу ажеттігі келіп шыады: салыстырыыз: тр tepalak, tembalak “домала шар трізді”, rob “домала ыдыс” [8, 67-68]. Жоарыда крсеткен “тбе” мнді дыбыс бейнелеуіш сздерді имитативтік тбірінде бір емес, кем дегенде екі еріндік дауыс: / о / у / дауысты фонемотиптері жне б / п дауыссыз фонемотиптер бар. Ал енді у / о / фонемотиптері “томпа”, “домала”, “шар трізді” денотаттарды дыбысты трде белгілейді десек, денотаттарды осы аталан сипаттары “шыыы”, “ктерікі”, яни “биікте”, “бас жаында”, “басында”, “тбесінде” деген ым тсініктермен, сипаттармен ыайлас, сыарлас жаын болып келеді. Демек, аталан фонемотиптер – дауыстылары немесе дауыссыздары болсын “ктерікі”, “стігі”, “басындаы”, “бас”, “тбе”, “биік” деген маыналарды бедеріне атысты бере алады.
Осы фонемотиптер тек ана жер бедеріне атысты нысандарды (денотаттарды) оларды аталан сипаттарына сйкес дыбысты (символикалы) дегейде суреттемейді, баса да нысандарды (заттарды) имитативтік трыдан белгілеуге атсалысады. аза тіліні материалдарын араса: доп, топ, д, дгелек, дмпи, томпаю, тобыр, доал, доболдай т.б. сздерде лабиальді (еріндік) фонемотиптер аталан сипаттарды крсетіп тр. Жоарыда келтірілген сздер тізімінде дауыссызы еріндік боланымен, м сияты мрын жолды болып келеді жне нді немесе сонар дауыссыздар атарына жатады, яни артикуляциясы те жаын.
аза тіл білімінде фоносемантика теориясыны негізін алыптастыран профессор К.Ш. Хсайынны млімдеуінше, аза тілінде лабиальді немесе лабиальданан дауысты, дауыссыз дыбыстарды негізінде “томпа”, “шыыы”, “домала”, “шар трізді” заттара, сол заттара атысы бар имылдара байланысты зі жинатаан жзге жуы (рине, оларды саны одан кп) сздер бар [9, 153-154].
алымдар келтірген осындай мол тілдік (фоносемантикалы) деректер негізінде лабиальді (лабиальданан), еріндік дауысты жне дауыссыз дыбыстарды (фонемалар) з кезінде фонемотип (идеофон) ызметін атарандыыны длелі мен дйегі бола алатындыын аарды. Ал осы аталан фонемотиптерді маыналы сипатына тоталса, “томпа”, “домала”, “шар трізді”, “шыыы”, “ктерікі”, “стігі” т.б. солардан туындаан немесе те жаын, сыарлас маыналарды осы фонемотиптер (идеофондар) дыбысты символика трінде бейнелейді.
Бізді арастырып отыран орографиялы аппелятивтерде бір буынды (дауыссыз + дауысты + дауыссыз) ілкі тбір – имитативтерді ортасында фонемотип о / у / / ю болып келеді де, анлауттаы дауыссыз фонемотип (идеофонема, идеофон) д / т болып келеді, ал анлауттаы (соы позициядаы) идеофон – фонемотип, детте, б / п дауыссыз еріндік фонема. Жоарыда келтірілген мысалдардан кріп отыранымыздай, о / у / о / ю фонемотиптерді жне соы позициядаы (анлауттаы) б / п еріндік дауыссыз фонемотипті (идеофонны) маыналы сипаты айын.
Екінші тарау “аза топонимдеріні этимологиялы фоносемантикасы ” деп аталады. Таырып ш тараушада сараланады.
2.1 аза тіліндегі дыбыс еліктеуіш топонимдерді фоносемантикалы сипаты. Кез келген тілді дыбыс бейнелеуіш лексикасын екі трге бліп арастыруа болады: дыбысты еліктеуіш, дыбысты символика. Бл тараушада аза тіліндегі топонимиялы лексиканы (топонимдерді) осы аталан екі трге бліп арастырамыз.
Дыбыс бейнелеуіш сздерді фоносемантикалы сипаты, сіресе, дыбыс еліктеуіш сздерде айын крінеді. Дыбыс символикалы сздерді имитативтік табиатын анытауды з иыншылытары бар, себебі аталан сздердегі дыбыстар табии нысандарды дыбыстарына емес, дыбыстан бтен трлі сипаттара еліктеуден пайда болан. Біз аза тіліндегі гидрографиялы, орографиялы апеллятивтер мен топонимдік атаулардаы “ндемейтін”, “тіс жармайтын” “сенсорлы”, “тактилдік”, “тстік” (визуальдік) т.б. сипаттарды дыбыс символикалы сздер рамындаы дыбыстара айналуын анытауды масат еттік.
Осы трыдан келгенде дыбыс еліктеуіш сздер зара екі трге блінуі ммкін: 1. Жанды нысандар шыаратын дыбыстара еліктейтін сздер. 2. Жансыз табии нысандар дыбыстарына еліктейтін сздер.
Мселен, Даырла топониміні фоносемантикалы тласын біз дыбыс еліктеуіш сздерді екінші тріне жатызамыз. Академик. айдарды сздігінде да бір буынды тбір – негізді маынасы былай берілген: “подр. шуму, голосу, звону жестяных предметов, больших колоколов, ударных инструментов; даыр < да + ыр громыхание (металического предмета)” [2, 200].
Осы келтіріліп отыран фоносемантикалы сипаты бар сздерге орта тбірді біз фонемотип немесе имитатив ретінде арастырды. Сонда ол тбір, фонемотип (имитатив) ш идеофонды да(нг) – (д + а + нг) формасында зіні дыбыс еліктеуіш ызметін атаран. Дыбыс еліктеуіш тбір – имитатив боландытан, “бл фонемотип андай дыбыса (немесе табии дыбыстар кешеніне) еліктейді?” деген сауал туындайды. Ол дыбыстарды (шуды) сипаты (жоарыдан араыз) мынадай болып келеді: “ішкі уыс затты баса нрсеге соылуынан шыатын аыр – кгір дыбыс”, “кмбірлеген, саырлаан дыбыс”; “да – д” еткен “аыр - кгір” еткен дыбыс; “даыр - дгір” еткен, “салдыр – глдір” еткен; “даырлап атты дауыс еткен” дыбыс; айай – йаа, у-шуа сайтын дыбыс. Академик. айдарды крсетуінде бір буынды да тбірі темір, жез бйымдар, заттар шыаратын (ранда) дыбыса, шуа еліктеуден туындаан.
Да формасындаы р фонема – идеофон (идеофонема) белгілі бір еліктеуіш маынаа ие. Еліктеуді негізі сипатын, болмысын осы фоносемантикалы модельде дауыссыз д жне дыбыстар (идеофондар) крсетеді. Ал фоносемантикалы сз ортасындаы дауысты дыбыс (идеофонема) еліктеуіш тбір суреттейтін дыбысты кштілігін, лсіздігін жне тонын сипаттайды. Сз етіліп отыран да фонемотипіні (имиативіні) анлаутындаы д зіні артикуляциялы сипатына, ерекшеліктеріне арай t(т) – а те жаын, тек д я “жмса” болса, т ата (шулы) дауыссыз – ал баса артикуляциялы ерекшеліктері (альвеоляр, тадай алды, тіс, жабысыы, шыл) бірдей.
Т / д дрсілдейтін, дкілдейтін, тарс – трс ететін, тарсылдайтын, таылдайтын, соу, ау рекеттерінен туындайтын кешенді табии дыбыстар шыаратын нысандарды (денотаттарды) символдайтын сздерді анлаутында кездеседі. Осы позициядаы бл дауыссыз дыбыс (идеофонема) кптеген біртектес немесе біртектес емес тілдердегі аталан дыбыстара еліктейтін сздерде кездеседі. Бл былысты фоносемантикалы задылытар немесе фоносемантикалы универсалия атарына жатызуымыза болады.
аза топонимиясында дыбыс еліктеуіш таы бір гидронимиялы термин жне гидроним бар. Ол сарырау “суды биіктен тмен арай кшті сарынмен лай ауы, сарылдау” деген маынасы бар етістіктен жасалан сарырама гидрографиялы (гидронимиялы) термині жне Сарырама гидронимі. Осы атауды дыбыс еліктеуіш тбірі сар болатын болса, тбірлес сздерді де маыналары жаын немесе бірдей болуы тиіс. Осындай сздер аза тілінде бар: “сар – ср” сйы затты атты айнауы, бр етуі; “сар - сар” сарырап шыан дыбыс; сарыл “сар – сар еткен дыбыс, сырыл”; сарылда “сар - сар еткен дыбыс, дыбыс шыару, сарырау”; сарыл “сарылдап, крілдеп дыбыс шыаран аын” [10, 556-558]. Келесі сзді мыт болан тпкі маынасы, фоносемантикалы этимоны сар – тбіріндегі маыналарымен байланасы бар деп есептейміз. Салыстырыыз: сарын кне. 1. н жанрыны бір алыпты дауыспен, ыраты айтылатын трі. 2. уен, саз, ыра [10, 558].
Сар / шар тбірі “сарылдап ау ”, “сарырау” (суа, аына, сарырамаа, водопад) маыналарында тек ана аза тілінде ана емес, баса тркі, тркі емес тілдерде де кездеседі. А.М. Малолетконы млімдеуінше: «ырыз тілінде шарыратма, араалпата сарырама етістіктен жасалан зат есім болып келеді, ол «грілдеу», «кркіреу» маынасында, яни «су» номенклатуралы формантысыз келеді. Вахан тілінде шор-ас сзбе-сз «кркіреуді» білдіреді, мны зі крсетілген ырыз жне араалпа терминдеріне жуытайды. Куркуре (Алтайдаы зен атауы), крлек (Томск ауданы жне Мрассу шйесіндегі бла) зендеріні атауы рылымы мен семантикасы бойынша жаын келеді. Кксу зеніні (Алтай) алтайлы куркулек атауына ие екі аысы бгінгі кнде калька тсілінде келген орысша Громатуха (Тменгі жне Жоары) атауына ие. Пушту тілінде шаршара сзбе-сз сусылдау, судырлау (дыбыс еліктеуіш) дегенді білдіреді». [7, 72].
Келтірген зіндіден кріп отыранымыздай, тркі емес тілдерде, атап айтса, вахан тілінде шор, пушту тілінде шар суды сарырап шыан дыбысына еліктейді. Кр (кур) суды дыбысталуыны таы бір трін крсетеді жне кур тбірі дыбыс еліктеуіш гидронимдерінде кездеседі (А.М. Малолетконы мліметтеріне араыз).
аза топонимиясында да осы кр тбірлі дыбыс еліктеуіш гидронимдерде кездеседі. Т. Жанзаты “Алматы облысы бойынша азастан географиялы атаулары” атты сздігінде Кркілдек гидронимі жнінде былай делінген: “Кркілдек – Талдыоран аймаындаы зендерді бірі. зенні крілдеп, сарылдап ауымен байланысты ойылан атау”. Кр атты дыбыс еліктеуіш тбірден жасалынан аза тілінде бірнеше сз бар.
Кр - дегі р дыбысты (идеофонны, идеофонеманы) з фоносеманти-калы (имитативтік) сипаты бар. Анлауттаы дауыссыз к еліктенген дыбысты (шуды) трінен (типінен) хабардар етеді, дифференциялайды (салыстырыыз бар – ар; крк – шрк; р – крк т.б.). Инлауттаы дауысты дыбыс (идеофонема) ; мысалы, а - а араанда еліктеуге тскен дыбысты баса тонын жне (салыстырмалы трде) лсіздеу екенін крсетеді, салыстырыыз: тарылдау – тырылдау (клу) [бл жерде ы - мен – бір тектес, яни жіішке дыбыс ретінде сйкестендіріледі]; арылдап клу - кркілдеп клу т.б. Ауслауттаы р вибранты, детте, дыбыс бейнелеуіш сздерде діріл, тербелген (вибрацияа тскен) дыбыстара еліктейді. “Кр” деген дыбыс еліктеуіш тбірге трлі модификатор осу арылы еліктенген дыбысты (шуды) бірнеше трін немесе типін крсетуге болады. Осы задылыты аза тілі материалдарынан, мысалдарынан да байауымыза болады.
Мселен, кр фоносемантикалы тбірге осылан п, с, т модификатор-лары бар сздерді дыбыс еліктеуіш сипаты трліше болады, райсысыны зіндік дыбыс еліктеуіш айырма белгілері бар. Салыстырыыз: крп – крп, ст сауанда, стті піскенде шыатын н; крпіл крп - крп еткен н, дыбыс; крпілде, мал сауанда стті ыдыса крп – крп етіп йылуы; крпілдек, крп - крп ете беретін (ар) – бл атардаы дыбыс бейнелеуіш сздерде тбірге жаланан п модификаторы; крс, салматы нрсе лаанда шыатын дыбыс; крс – крс, бірінен со бірі лаанда, атты жтелгенде шыатын дыбыс; крсіл, атты шыатын дыбыс, грсіл, тарсыл; крсілде 1. крс - крс ету, тарсылдау, 2. тмау тигенде атты жтелу; - бл атардаы дыбыс бейнелеуіш сздерде тбірге жаланан с модификаторы; крт – крт, атты нрсені шайнаанда, не бір зат сынанда шыатын дауыс; кртілде, крт - крт еткен дыбыс шыу; ытырлау – бл атардаы бейнелеуіш сздерде тбірге жаланан т модификаторы.
аза жер - су атауларыны рамында суды (аынны) ні мен дыбысына еліктеуді негізінде алыптасан, пайда болан гидронимдер кездеседі. Сондай гидронимдер атарына Шар, Шарбла, Шарын (Чарын), Сарпылда, Сорсу, Сорбла, Шарлама т.б. гидронимиялы атауларды жатызамыз.
Сар / шар / сор / шор имитативтері зен, бла атауларында суды сарылдап, шарылдап, сорылдап, шорылдап, яни атты екпінмен немесе “шорылдаан” кезде баяу тар жермен ауыны дыбысты сипатын крсетеді. Сонымен атар осы фоносемантикалы модельді дыбыс символикалы ызметі бар: анлауттаы с / ш суды (немесе кез келген сйыты) шумен жылжуын, ауын, ауды трлерін крсетсе, инлауттаы ашы а аынны клемін, ке жайыланын (лкендігін) білдіреді, ал ауслауттаы р - вибрант ретінде аан суды (сйыты) діріл, шу, н сипаттарын символдайды. К.Ш. Хсайын сор, шор – ды дыбыс бейнелеуіш (дыбыс еліктеуіш) мндерін былай крсеткен: Сор, шор подр. звукам, звукам струящейся воды (белгілеген біз – М.А.), сосания, швырканья, сор – ‘сосать, всасывать, высасывать поглощать’, сорап! обращение к верблюду с тем, чтобы он пил воду, сорапта – ‘пить воду (о верблюде)’, тйеше сорапта – ‘пить воду подобно верблюду (с шумом, большими глотками)’; сорпа ‘бульон’, сорпылда - ‘шумно сосать, издавать швыркающие звуки’, сорала – ‘струиться, течь тонкой струей’, шорылда ‘течь с шумом, журчать, литься или течь с булькающим звуком’ [9, 111-112].
Ср / шр консонантты тласы (аасы) бар сздер. Г.Е. Корниловты млімдеуінше, суды, сйытыты ау трлерін крсетеді: “группа согласных ср / шр – символизирует и просто различные виды течения воды, жидкости...” [1, 141].
Сонымен, шар / сар / сор / шор тбірі бір гидрографиялы нысандарды дрыс этимологиясын табу шін этимологиялы ізденістермен атар, аталан нысандарды з кзімен кріп сараптама жасалуы тиіс. Егер нысанны тсі сары (сарылт) немесе дмі тзды, соры бар жердегі нысан болса - “сары”, “тзды” мнді этимологиясы дрыс боланы. Ал егерде нысандарды аталан сипаттары болмаан кезде, суды ауына байланысты дыбысты т.б. сипаттарын айындауымыз ажет. Таулы - ырлы жермен сарылдап, шарылдап, соралап немесе шорылдап аатын аыны атты су нысандарыны жоарыда крсетілгендей фоносемантикалы этимоны бар деген сз.
2.2 аза тіліндегі дыбыс символикалы гидронимдерді фоносеманти-калы этимологиясы.
Балаш этимологиясы жайында С.П.Толстов, С.Е.Малов, И.В.Сергеев, Е.ойшыбаев, А.Т.айдар, Т.Жанза, К.Ш.Хсайын т.б. жазды. Осы гидронимні шыу тркіні, маынасы жайында ізденістер жргізген жоарыда аталан алымдарды пікірлерін Т.Жанза з мааласында былай етіп келтіреді: «Тарихи-лингвистикалы зерттеулерде Балаш зеніні этимологиясы туралы біратар пікірлер келтіріледі. Орта асырларда бл зенді осы жерді байыры трындары Ккшетеіз жне Атракл деп атаан. Танымал тарихшы-шыыстанушы С.П.Толстов бл жнінде былай деп жазды: bal/bar орта негізіне ие Балаш атауы б.д.д. ІІІ-ІІ.. орал-алтай семьясындаы андай да бір ежелгі тілден шыып тарайды, оны зі «су» ымымен байланысты болып келеді. Белгілі тркітанушы С.Е.Маловты пікірінше, «жалпылама таралан Балаш этимологиясы – батпатаы тмпешік, томар; былылда жер, балшы» трінде келеді» [11, 297-298].
Кріп отыранымыздай, балаш сзіні этимологиясын алымдар «батпа, балшы, былылда, лай, сазды» ымдарымен байланыстыран. арастырылан этимологиялы топшылауларда осы сзді (тбірді) дыбыс бейнелеуіш асиеті, сипаты сз етілмеген.
аза тіліні сздіктерінде берілген балаш сзіні маыналары, бізді пікірімізше, семантикалы дериваттар. Балаш сзіндегі бал тбіріні негізгі (бастапы) маынасы «су, ылал» ымдарымен байланысты болан крінеді. Осы синкретикалы тбір семит-хамит, ндіеуропа жне алтай тілдерінде кездеседі. Ол жнінде Т.Жанза былай дейді: «bal//bul синкретипті тбірін семит-хамит, ндіеуропа жне алтай тілдерінен табамыз. Мны В.М.Иллич-Свитыч з жмысында едуір сенімді трде крсете білді. алымны деректері бойынша, семит. Bi, ар. bji – сулау, араластыру; сир. bji – араластыру, ылалдау; кне египет. bеj (<bеj) – ылалдану. Кне аылшын тілінде Blantan, кне неміс. Blantan – араластыру, былау; алтай тілдерінде: моол bul – лас, эвенк. bula - <bulai – батпа, орыс. bulra – араластыру, былау. Крініп трандай, барлы жоарыда келтірілген этимологияларда синкреттік тбір bal/bul/be/bll ылал, су маынасына ие» [11, 298].
Фоносемантика немесе имитатив теориясы трысынан араанда бал/бул тбірін семит-хамит, ндіеуропа жне алтай тілдерінде бірдей немесе жаын маыналарындаы сздерінде кездесуі аталан тбірді имитативтік дуірді мезейтін дыбыс бейнелеуіш (дыбыс символиканы) табиатыны, сипатыны тілдік (ареалды) белгісі, дерегі болып табылады. Фоносемантикалы сздерді аталмыш белгісін бал/бел/балт(д) тбірі бар гидрографиялы терминдерді кптеген тілдерде таралуы негізінде де крсетіп, деректеуге болады. Бл жерде, бал/бел/бул (балт(д)) т.б. синкретикалы тбірлерді консонантты негізі, сйегі болан тбір бл фонемотипі екенін ааруымыза болады.
Сондай-а, тбір бл фонемотипіне байланысты географиялы мндегі апеллятивтерді алуан трлі тілдерде тараландыын Э.М.Мурзаевты сздігінен де круімізге болады. Сздікте бал/бел тбірінен жасалынан «батпа», «саз», «ылалды, сулы жер», «кл», «лай», «балшы» т.б. маыналары бар географиялы апеллятивтер литва, латыш, славян, тркі, тува, кне славян, молдаван, румын, албан, итальян, грек, гагауз, кне болгар, аза, азербайжан, половец (ман) тілдерінде кездеседі. Осы былыс, біріншіден, бал/бел тбір сздерді кнелігін крсетеді; екіншіден, аталан тбірді имитативтік (фоносемантикалы) сипаты болуы ммкін. Екінші тжырым біріншімен байланысты, себебі кптеген тілдерде (сіресе, генетикалы, ареалды байланысы жо тілдерде) кездесетін тбір сздерді те кне, яни тілді пайда болу дуіріне жетелейтінін байаймыз.
Балаш гидрониміндегі фоносемантикалы, имитативтік тбірін бал деп есептейтін болса, немесе сол атаудаы фонемотипті тбір бл фонемотипі деп айындаса, сол тбір (фонемотип) рамындаы идеофондарды дыбыс символикалы маынасын ажыратып символикалы леуетін анытай аламыз.
Бал – тбіріні немесе тбір бл – фонемотипіні анлаутта тран л идеофоны суды немесе сулы нысанны (ол лай, балшы болуы ммкін) жылтыр, сыру, тайанатау, тайатау, сыранау сипатын символдайды. Г.В.Корниловты млімдеуінше, «... трліше дыбысталан немесе ке трде айтылан нді л - трлі ортада трліше кшпен атты, сйы, газ трізді жанды немесе жансыз затты, жарыты жне т.б. сыруын, жылжуын білдіреді» [1, 161].
Батпаты, балшыты, яни балашты жермен жргенде адам сыранап, тайатап, сонымен бірге «былш-былш», «балш-балш» етіп жреді. Сол балып, былжырап, был-был етіп жне де жоарыда крсеткен дыбыстар шыарып тратын ылалды, батпаты жерлерді символикалы (бл жерде дыбысты символика жнінде айтып отырмыз) трде бал/б..л фоносемантикалы тбірі бейнелейді. Проф. К.Ш.Хсайынны млімдеуінше, «якут жне трікмен тілдерінде бал дыбыс бейнелеуіш тбірі таза формада келеді, ал баса тркі тілдерінде туынды сздер рамында сйы негізге жанасу арылы алынатын шылпылдайтын, шалпылдайтын дыбыстара еліктеуді білдіреді» [9, 183].
Балшыты, батпаты жерлерді тактильдік, сенсорлы жне дыбысты ерекшеліктерін длме-дл дыбыс бейнелеуіш идеофондар (идеофонемалар) имитативтік тбір (фонемотип) рамында беріп, жалпы, сол нысанды дыбыс символикалы трде бейнелеп крсетіп тр. Басаша айтанда, балаш сзі - балшыты, батпаты, сазды жерді дыбысты суреті. Академик.айдарды пікірінше: «Атауды бірінші сыарындаы бал «сулы, балшыты, батпаты», яни Балаш – балшыты, батпаты жер, тартпа: балшы < бал+шы сйы батпа, жабыса балшы, саз» [2, 191].
Бал жне бл тбірлеріні жалпы немесе бастапы маынасы «су, ылал» ымымен байланысты боланымен (бл жерде таы ескеретін бір жай – тбір – имитативті маынасы кешенді маына болатыны, ал сол имитативтен туындаан, жасалан азіргі сздерде брыны кешенді маынаны бір ана блігі саталан), зара бал – мен бл маыналарыны айырма белгілері бар. Бал – тбірі негізінен «балшы, батпа» маыналарымен жне «балшылдау, былшылдау, шылылдау, шалпылдау» сынды маыналарымен байланысса, бл – тбірі «кз, бастау, бла» жне «араластыру, блау, лайлау» сынды маыналарына атысты олданады. Салыстырылып отыран бал – жне бл – тбірлерді консонантты сйегі бірдей, біркелкі, тек инлауттаы дауысты дыбыстар р трлі болып келеді: а – ашы, езулік дауысты болса, – жуан, еріндік болып келеді. Сонда инлауттаы -а- мен -- ны (имитатив дуірінде осы фонемалар идеофон ызметін атаран) дыбыс символикалы жне дыбыс еліктеуіш маынасы, ызметі бір-бірінен блек боланы.
Сонымен, Балаш гидрониміні бал – тбірі фоносемантикалы сипата ие, натылап айтса, осы тбірді дыбыс символикалы жне де сонымен оса дыбыс еліктеуіш маыналары бар. Жмыста аталмыш тбірді дыбыс бейнелеуіш ерекшеліктері мен сипаты жнінде фоносемантикалы талдау жргізілді.
Бізді ойымызша, аза гидронимиясында Балаштан баса да фоносемантикалы сипаты бар су (зен, кл, бла т.б.) атаулары бар. Соларды атарына біз Іле, Сырдария, Елек, Желек (Шелек), лан, ласты, Шлба т.б. гидронимдерді жатызамыз. Аталан гидронимдер этимологиясы жайында біраз алымдар з пікірлерін сынан. Кейбір этимологиялар гидронимдік атауларды фоносемантикалы сипатына сай келеді, біра фоносемантикалы трыдан олар длелденбеген, дйектелмеген, жай ана болжамды, не болжамсыз трде айтыла салан. Мысалы, «іл» деген сз (тбір) – іле атауындаы «су», «ылал» маынадаы сз делінген, ал не себепті іл формасыны осындай маына беретіндігі тсіндірілмеген, фоносемантикалы этимологиясы ашылмаан.
2.3аза оронимдеріні этимологиялы фоносемантикасы. Фоносемантикалы этимологиясы бар атауларды, соны ішінде оронимдік атауларды рылымындаы жне рамындаы географиялы (орографиялы) терминдерді шыу тркіні кне дуірлерге, тіпті тілдерді алаш пайда болан кезеіне, имитативтік дуірге жетелейді. Г.Е. Корниловты жорамалы бойынша адамзат тіліні тарихы трт дуірге блінеді: 1) имитатив дуірінен алдыы кезе (доимитативный) – маймылдар дыбыстайтын ндерге сас дыбысты сигнал белгілер; 2) имитативтік кезе (имитативтік тбірлер) “лсіреген” кйінде азіргі тілдер орында саталан, бл оларды тіларалы біркелкілігі – кнелігін крсетеді; 3) постимитативтік (бл дуір имитативтік дуірден кейін кні бгінге дейін жаласуда) дуір; 4) “болашаы белгісіз дуір” - бден формалданан, ылымны тіліне (метаязык - метатіліне) сас тіл – болашаты тілі [1, 12-13].
аза оронимдеріні этимологиясын фоносемантикалы трыдан сипаттау шін біз имитативтік дуірде пайда болан, мір срген имитивтік тбірлерді (архетиптерді) тп – тркініне, болмысына бадар жасауымыз ажет. Имитативтік дуірдегі тілді сапалы кйі азіргі тілдерді табиатымен салыстыранда млдем басаша болан, себебі имитатив азіргі тсінігіміздегі “сз” емес еді, ызметі жне семантикасы жаынан азіргі сйлемдерге тн денотаттарды дыбысты символикалы бейнесі болан. аза оронимдеріні (жалпы аланда – топонимдеріні, географиялы апеллятивтеріні, баса сздерді) фоносемантикалы этимологиясын анытау шін біз имитативтік тбірлерді дыбыс символикалы асиетін айындап, талдауымыз керек, онсыз сзді (атауды) фоносемантикалы тркіні ашылмайды.
Зерттеу нысанымыз болып отыран оронимдерді фоносемантикалы этимологиясын анытау шін сол оронимдерді рамында кездесетін географиялы (орографиялы) терминні кп тілдерде (орасан ке ареалдарда) кездесетінін анытауа талпыныс жасады. Соан орай аталан терминдерді (тбірлерді) имитативтік, фоносемантикалы болмысы, сипаты бар екендігі жнінде жорамал, болжам жасалынды. Сол болжамды, жорамалды длелдеу, дйектеу шін имитативтік тбірге фоносемантикалы талдау жргіздік.
Осындай тсіл, рекеттерді біз Талар орониміні этимологиялы фоносемантикасын талдау барысында олданамыз. Талар атауыны этимологиясына алам тартан А. бдірахманов, Е. ойшыбаев, Т. Жанза сынды алымдар осы тсілдерді біршама олданан, біра фоносемантикалы талдау жргізбеген. Мселен, А. бдірахманов Талар тау атыны этимологиясы жнінде былай деп жазан: “Біздіше Талар атауы екі компоненттен ралан: Тал+ар. Тал – тжік тілінде “холм, пригорок, горка, возвышенность, бугорок” (Таджикско – русский словарь. М., 1954, стр. 377). Атауды екінші блімі ар кптеген тілдік семьяларда, соны ішінде трк тілдерінде тау дегенді білдіреді” [12, 168-169].
Э.М. Мурзаевты сздік мааласында берілген тілдік деректер кар / ар сзіні фоносемантикалы (имитативтік) сипаты бар деген гипотеза – болжамды дйектейді. Имитатив теориясы бойынша белгілі бір сзді, терминні (тбірді) тілдер семьясы аралыындаы біркелкілігі оны кне (ежелгі, алашы) имитативтік екендігін длелдей тседі, себебі барлы тілдер (немесе, ата – тіл (праязык) зіні даму тарихында е алашы (тілді пайда болуы) дуірін з басынан ткерген. Жоарыда берілген тілдік деректерді салыстыра келсек, кар / ар тбірді бастапы маынасы “тас”, “жартас” болан крінеді, сол бастапы маынадан “тау”, “тасты жар”, “шы”, “биік”, “ыр”, “орым тас” (гравий, галька) т.б. рбіген крінеді. Осыан орай айта кететініміз - ар / кар имитативіні фоносемантикалы сипатын “тау” емес “тас” маынасымен байланыстыруды ажеттілігі. Баса сзбен айтанда, ар / кар имитативі тауды емес, тасты сипаттарын дыбыс символикалы дегейде бейнелеген.
Бізді пайымдауымызша, имитативтік дуірде кар / ар моделі (яни азіргі ара сзі) тасты (жартасты) символдаан болса, кейінірек бл фоносемантикалы сз тасты биіктерді – тауларды, шыдарды, жартастарды, ал одан кейін жалпы (тасты болмаса да) табии биіктіктерді (тбелерді) атауа олданылан. Мндай былыс географиялы терминология жне топонимия алыптасуында кездеседі. Мысалы, аза тіліндегі тау, ырыз тіліндегі тоо, алтай тіліндегі туу тауды атаса, якут тіліндегі тыа орманды, эвенк тілінде де орманды атауа олданылады.
Дауыссыздар дыбысталанда трлі кезедерден (тіл, тіс, ерін, т.б.) теді, яни “атты” денотаттарды символикалы трде бейнелей алады. сіресе, шыл дауыссыздар (, т, п т.б.) “атты” кедергілерді, яки нысандарды атау былысында жиі олданылады. Сол атты кедергілерді бірі - тас (жартас).
Инлауттаы олданылан а идеофон (идеофонема) символданан дено-татты (нысанны) клемділігін, яни “лкен - ду - биік” екенін осы фоносе-мантикалы модельде крсетіп тр. К.Ш. Хсайынны крсетуінше: “Дыбыс символизмі (е болмаанда клем мніндегі лшем бойынша) мбебап сипата ие, оны негізінде дыбысты физиологиялы асиеттері жатыр. В.В. Левицкий “лкен” ымын арты, я, шыл, діріл, сіресе, [о], [а], [r], [d], [z] дыбыстар білдіреді деп еді” [9, 134].
