800.56:809.434.2:37.016:800.7 олжазба ыында

ЗБЕРГЕНОВА ЛЗЗАТ ЖАЛАСБАЙЫЗЫ

Бір негізді сйлемдерді олданымды ерекшеліктері

жне жай сйлем трлерін оыту мселелері

6М011700 – аза тілі мен дебиеті мамандыы

бойынша педагогика ылымдарыны магистрі академиялы

дрежесін алу шін дайындалан диссертацияны рефераты

ызылорда, 2012

Диссертациялы жмыс орыт ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні аза тілі кафедрасында орындалды.

ылыми жетекшісі: Филология ылымдарыны докторы,

профессор Ж. Сдуааслы

Ресми оппоненті: Филология ылымдарыны докторы,

М.С.Жолшаева

Диссертация 2012 жылы «__» маусымда саат 9.00-де орыт ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетінде (мекен-жайы: ызылорда аласы, Желтосан кшесі 61, №1 оу имараты, Филология факультеті, 106-дрісхана) оралады.

Диссертациямен орыт ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні ылыми-техникалы кітапханасында танысуа болады.

Мемлекеттік аттестаттау комиссиясыны хатшысы,

магистир-оытушы: дайбергенова К.

Кіріспе

Зерттеу жмысыны зектілігі. Елімізді егемендік алуы аза тіл біліміні де жан-жаты дамуына зор серін тигізді. Жалпы тіл білімінде брын пайда боланымен, бізге белгісіз не аз белгілі болып келген тіл ылымын зерттеуді жаа баыттары аза тіл білімінде де молынан арастырыла бастады. Мнымен бірге аза алымдары брыннан алыптасан дстрлі ізденіс баыттары мен дістерін жааша арауа да кіл блуде. Мселен, ашаннан «адамдарды атынас ралы» деп есептеліп келген сйлемні зі брын тек грамматикалы рылым трысынан арастырылып, оны ызметі де осы трыда айындалып келген болса, кейінгі кезде оны ойды жемісі ретінде арастырып, оны атынас ралы болу ызметін ой мен тілді бірлігі трысынан белгілеу ола алынды. Соны бірі – сйлемні тілдік бірлік ретінде бір негізді (біз алаш Ж.Сдуааслы олданан «бір рамды» термині орнына Р.мірді «бір негізді» терминін олданды. йткені Ж.Сдуааслыны зі де кейінгі бір ебегінде осы терминді олдануды орынды екенін айтады [1, 3]) рылымда болатындыы жніндегі идея. Бл идеяны бастаушылары орыс тіл біліміні мамандары болса, аза тіл білімінде алаш рет К.Аханов, М.Балааев,.Мадина, О.Тлегенов ебектерінде аталды. Біра сйлемні осындай трі мен оны маыналы-рылымды жіктелісі, анытамалары тек ткен асырды соы он жылдыында ана бізді стазымыз Ж.Сдуааслыны зерттеу ебегінде наты ылыми крініс тапты.

Ендігі жерде осы сйлем трлерін даралай да, жалпылай да трлі баытта жан-жаты зерттей тсу ола алынып отыр. Мселен, Ж.Сдуааслынан кейін Г.. Темірбекова «азіргі аза тіліндегі бір рамды есімді сйлемдер жне сз-сйлемдер» таырыбында кандидатты диссертация ораса, ткен жылы аза тілі кафедрасыны магистранты Ж.Ж.Жаал жергілікті жазушы Ж.Рахматулла шыармаларындаы белгілі жаты бір негізді сйлемдерді рылымды, маыналы ерекшеліктерін зерттеп, магистрлік диссертация орады.

Бізді диссертациямызда кркем дебиеттегі бір негізді сйлемдерді олданымды ерекшеліктері арастырылады. Натыра айтанда, бір негізді сйлемдерді кркем дебиеттегі атысымды ерекшеліктері, стильдік олданыс сипаты жне мтін ішіндегі зіндік орны, мтінге атысы аныталады. Жмысты теориялы жатан зектілігі де осымен айындалады. Ол шін біз бір ана жазушыны шыармасын (жерлесіміз С.Жбатырлыны «Абыржы» романы) талдауа алды. Мны зі осы сйлем трлеріні райсысыны олданылу ммкіншілігін айындауа ммкіндік береді. Екіншіден, бізді орыт ата университетінде бір негізді сйлем трлері соы жылдары элективті пн ретінде оытыла бастады. Дегенмен, студенттерге Синтаксис пнін оыту кезінде бан онша мн берілмейді. Ал мектеп грамматикасында бл тіпті гіме болмайды. Сондытан болаша малімдер бл жаалыты білуге тиіс деп есептеп, жмысымызды бір тарауын осы таырыпты оыту дістемесіне арнады. Мны зі де жмысымызды зектілігін білдіреді деп есептейміз.

Зерттелу дегейі. Адамдарды атынас ралы ретіндегі сйлемдерді здіксіз зерттеу оны алуан трлі ерекшеліктері мол былыс екенін крсетті. Сйлемні сондай ерекшелігіні бірі – оларды бір бас мшелі болып келуі. Осыан байланысты тіл ылымында «бір бас мшелі сйлемдер» идеясы алыптасты.

Сйлемді адамдарды психологиялы ерекшеліктеріні жемісі ретінде таныан академик А.А. Шахматов «Синтаксис русского языка» (1941) ебегінде алаш рет сйлемдерді «екі бас мшелі», «бір бас мшелі» жне «мшеленбейтін» деп бледі. алым бір бас мшелі сйлемдерді трлерін «бастауышты» (подлежащное), «бастауышсыз» (бесподлежащное), «жасыз» (безличное), «вокативті» деген терминдермен атап крсете отырып, бір бас мшелі сйлемдерді мнін грамматикалы трыдан араанда, «субъекті мен предикат мніні сйлемні бір бас мшесі арылы крінуі», – деп тсіндіреді [2,50-80]. А.А.Шахматов концепциясы бойынша, кез келген бір бас мшесі бар сйлем (субьектісі мен предикатыны мні бір бас мшеге жинаталан сйлем) бір негізді болып есептеледі.

Орыс тіл білімінде осы мселемен кейін де біршама алымдар айналысты. Мысалы, В.В.Виноградов «Исследование по русской грамматике» (1975) ебегінде бір рамды сйлем бас мшелерінен таза бастауышты не таза баяндауышты асиеттерді не оларды эквивалентін іздеу дрыс болмайтынын айтан еді [3,83].

ткен асырды орта тсынан бастап бір негізді (бір рамды) сйлемдер тркі тілінде де зерттеу нысанына айнала бастады. Біра тркі алымдарыны кпшілігі бір негізді сйлемді жасыз сйлемдер атарында арастырды. Мысалы А.Н.Кононов трік тілінде жасыз сйлемдер «керек», «ммкін» т.б. модаль сздер атысан обороттармен берілетінін айтса [4,213], башрт тіліні грамматикасын жазан Н.К.Дмитриев [5,234], якут тілін зерттеген Л.Н.Харитонов осы тілдердегі жасыз сйлемдер орыс тіліндегі жасыз сйлемдермен сас деп есептейді [6,102].

Кейінірек бір негізді сйлемдерді арнайы зерттеген тркі алымдары здері зерттеген тілдерде бір негізді сйлемдерді бар екендігін длеледеп, оларды маыналы-рылымды трлерін ажыратып крсете білді. Мысалы татар тіліні грамматикасын жазан М.З.Закиев бір рамды сйлемдерді алдымен есімді, етістікті, сз-сйлем деп бледі де, етістікті трін белгілі жаты, белгісіз жаты, жалпылама жаты жне жасыз деп бледі [7,39]. Осылай топтастыру бдан былайы жерде бір негізді сйлемдерді де, екі негізді сйлемдер трізді есімді жне етістікті деп бліп арауа негіз болды.

арашай-балар тіліні синтаксисін зерттеушісі У.Б.Алиев бір рамды сйлемдерді уелі «бастауышсыз» жне «баяндауышсыз» деп бледі де, бастауышсыз тріне жаы белгілі, жаы белгісіз, жаы жалпылама, жасыз трлерін жатызады. Ал «баяндауышсыз» тріне атаулы сйлемді жатызады. [8,101]

збек тілінде И.Расулов, ырыз тілінде Б.Тойшыбекова, тркімен тілінде Б.Сарыевтар сйлемні осы тріне арнаан диссертацияларын орады.

ткен асырды 50-60-жылдарына дейін аза тіл білімінде «бір рамды сйлем» термині олданылмаанымен, «жасыз сйлем», «атаулы сйлем» трлері трлі грамматикаларда арастырылып келді.

1940 жылы жарыа шыан «аза деби тілі синтаксисіні ысаша курсы» деп аталатын ебегінде С.Аманжолов атаулы сйлем мен жасыз сйлемдерді енгізіп, олара анытамалар береді, жасалу жолдары мен трлерін белгілейді. Бл ебекке, сонымен бірге, толымсыз сйлемдер де енгізілген. алым сйлемні бл ш трі сырты рылымдылы жаынан екі бас мшелі (бастауыш-баяндауышты) сйлемдерге самайтын ерекше рылымдаы сйлемдер екенін айтады [9,170-175]. 1954 жылы шыан «азіргі аза тілі» аталатын алашы академиялы оулы-грамматикада жалпы жай сйлемдерді рылымды трлері ретінде жаты, жасыз, толымды, толымсыз, атаулы сйлемдер аталады [10,44]. Ебекте сйлемдерді жіктеуде оларды негізіне синтаксистік ерекшеліктері алынаны байалады. К.Аханов жалпы тіл білімінде сйлемді «бір бас мшелі», «екі бас мшелі» деп жіктеу бар екенін жне оны аза тіліне де жат емес екенін айтса [11,312], ал О.Тлегенов «Жалпы модальді жне масат мнді жай сйлем типтері» атты кітабыны кіріспесінде сйлемдерді маыналы, рылымды формаларын тгел амтитын, рі саралап танытатын топтау принципін крсетіп, рылымына арай екі бас мшелі, бір бас мшелі (баяндауышты), мшеленбейтін сйлемдер деп ш топа бледі. Екі бас мшелі сйлемдер атарына рамы бастауыш-баяндауышты атынаса рылан яни екі бас мшесі де айын сзбен берілген конструкциялар жатызылса, бір бас мшелі сйлемдер ретінде рылысы жаынан бастауышты ажет етпейтін, тек баяндауышты негіз етіп рылан конструкциялар аталан. Мшеленбейтін сйлемдер деп автор «алыпты рылымды емес», яни сйлем мшесіне талдауа келмейтін конструкцияларды атаан [12,44].

Бір негізді сйлемдерді арнайы зерттеуге арналан келесі ебек.Мадинаны ылыми жмысы болды. Ол «азіргі аза тіліндегі жасыз сйлемдер» (1959) деп аталады. ылыми ебек кейін «аза тіліні грамматикасы» (1967) атты академиялы басылыма бір тарау болып енді.

.Мадина «аза тіліндегі жай сйлемдер рылысы жаынан бір трлаулы мшелі болып, екі трлаулы мшелі болып та рылады» деп, сйлемдерді басым трі екі трлаулы мшелі екенін баса айтады. Автор зерттеуінде жасыз сйлемдерді тр-трге блуі М.Балааевты жіктемесіне сай. Жасыз сйлемдерді жасалуын толы анытап, сипаттап беруге тырысан.

Сонымен бірге жай сйлемдерді рылысына байланысты екі негізді сйлем, бір негізді сйлем болып блінетінін атап, оан з тсынан термин (атаулар) сынды. [13,38]

М.Балааев 1950 жылы жай сйлем синтаксисінен докторлы диссертация орап, 1957 жне 1959 жылдары сз тіркесі мен жай сйлем синтаксистеріне арнаан ылыми кітаптарын жарыа шыарды. Соы ебегінде «бастауышсыз» деп аталатын сйлемдер атарына бір бас мшелі сйлемдер деп танылып жрген белгісіз жне жалпылама жаты сйлемдерді осады. Бір негізді сйлемдерді брыны аталан толымсыз, жасыз, атаулы сйлем трлеріне зіндік кзараспен анытама береді, жасалу жолдарын толытырады [14,211]

Міне осы аталан зерттеулерді ай-айсысында да бір негізді сйлемдер рылымды трлері жаынан арастырылады да, ал осы сйлемдерді тілдік атынатаы олданымды сипаты, мтін ішіндегі орны мен мтін семантикасына атысы, стильдік ерекшеліктері наты айындалмааны байалады. Бізді жмысымызды ерекшелігі де, зектілігі де осы аталан мселелерді анытаумен ерекшеленеді.

Зерттеу нысаны. Бір негізді сйлемдерді олданымды ерекшеліктерін анытау жне жай сйлем трлерін оыту мселелері.

Зерттеуді масаты – бір негізді сйлемдерді олданымды ерекшеліктерін анытау. Осы масатты орындауда мынадай міндеттерді шешу ала ойылды:

- бір негізді сйлемдерді теориялы негіздері мен оны аза тіл біліміндегі кріністеріне шолу жасау;

- бір негізді сйлемдерді атысымды бірлік ретіндегі ызметін айындау;

- бір негізді сйлемдерді кркем дебиеттегі стильдік сипатын длелдеу;

- бір негізді сйлемдерді мтін раудаы орнын айындап, статистикалы есеп жргізу;

- жай сйлем трлерін жоары оу орындарында оыту дістемесін негізге ала отырып, бір негізді сйлемдерді оытуды дістемесін натылау.

Зерттеу жмысыны дереккздері. Зерттеу жмысыны наты рі дйекті болуы шін практикалы материалдар бір ана авторды бір ана шыармасынан, натылай айтанда, С.Жбатырлыны «Абыржы» романынан алынды. Жмысты теориялы негізіне орыс (А.А.Шахматов, Г.А.Золотова В.В.Бабайцева т.б.), тркі (Н.А.Баскаков, И.Х.Ахматов, Б.Тойшыбекова т.б.), аза (А.Байтрсынлы,.Жбанов, С.Аманжолов, М.Балааев, О.Тлегенов,.Мадина, Р.мір, Ж.Сдуааслы т.б.) алымдарыны ебектері жне орыс діскерлеріні (Ш.Амоношвили, Л.С.Выготский, В.М.Монахов т.б.), аза діскерлеріні (М.М.Жанпейісова т.б.) ебектері негізге алынды.

Зерттеуді діс-тсілдері. Жмысты стті орындалуы шін мынадай діс-тсілдер олданылды: сипаттама, жйелеу, талдау, салыстыру, жинатау.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалыы. Бір негізді сйлемдер жніндегі бірден-бір ебек Ж.Сдуааслыны ебегі болса, онда осы сйлем трлеріні алашы ылыми негіздері жасалды, трлері айындалып, анытамалары белгіленді. Ал бізді жмысымызды жаалыы ретінде мыналарды атауа болады:

- бір негізді сйлемдер жніндегі ой-пікірлерге шолу жасай отырып, ондай сйлемдерді аза тілінде брыннан бар, халыпен бірге жасасып келе жатаны натыланды;

- бір негізді сйлемдерді баса да сйлем трлері (мысалы екі негізді, мшеленбейтін) трізді тілдік арым-атынас ралы бола алатындыы длелденді;

- бір негізді сйлемдерді олданылуындаы стильдік сипаты айындалып, оны ойды жеткізудегі айрыша рлі крсетілді;

- бір негізді сйлемдерді мтін раудаы орны белгіленіп, оларды толы ойды берудегі ызметі натыланды;

- мектеп грамматикаларында бл мселені лі енгізілмегені ескеріліп, болаша стаздарды сйлем трлерін оытуы кезінде осы сйлем трлеріне де мн беруі ескеріліп, оны дістемесі азіргі жаа оыту технологиялары мен діс-тсілдері негізінде сынылды.

Зерттеуді теориялы маызы. Зерттеу жмысыны нтижелерін жоары жне арнаулы оу орындарында, мектептерде синтаксис курсын оыту кезінде пайдалануа болады.

Зерттеуді практикалы маызы. Жмысты нтижелерін сйлемді оыту кезіндегі практикалы сабатарда, ауызша, жазбаша талдау жмыстарын жргізгенде т.б. пайдалану шін малімдерге сынуа болады.

орауа сынылатын негізгі тжырымдар:

- аза тіл білімінде бір негізді сйлемдерді жан-жаты, тпкілікті зерттеу ылыми айналыса тсті;

- бір негізді сйлемдер жеке трып та, мтін ішінде келіп те атынас ралы ызметін атара алады;

- бір негізді сйлемдер – ойды стильдік жаынан жйелеп, кркем трде беруді ралы;

- бір негізді сйлемдер мтінні кез келген аймаынан (позициясынан) белгілі орынды иеленіп, баса сйлемдермен маыналы байланыста болады жне мтінні толы ойды дл беруіне ызмет етеді;

- бір негізді сйлемдер жоары оу орындарында ана емес, орта жне арнаулы оу орындарында да оытылуа тиіс.

Жмысты жариялануы мен малдануы. Диссертациялы жмыс олжазбасы орыт ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні аза тілі кафедрасы мжілісінде талыланып, малданды. Жмыс нтижелері бойынша ылыми басылымдарда 2 маала жарияланды.

Зерттеу жмысыны рылымы. Жмыс кіріспеден, екі тараудан, орытынды жне пайдаланылан дебиеттер тізімінен трады.

Негізгі блім

Кіріспеде зерттеу таырыбыны зектілігі, жмысты негізгі нысаны, масаты мен міндеттері айындалды. Зерттеуді ылыми жаалыы, теориялы жне практикалы маыздылыы аныталып, орауа сынылатын негізгі тжырымдар мен зерттеу нтижелеріні жариялануы жне малдануы берілді.

Диссертацияны «Бір негізді сйлемдерді олданымды ерекшеліктері» атты бірінші тарауында зіне тн синтаксистік рылымы бар, ызмет-коммуникацияа ие сйлем - бір негізді сйлемдерді аза тіл білімінде зерттелу жайына талдау жасалынып, оларды атысымды тілдік бірлік ретіндегі ызметі, стильдік сипаты, мтін раудаы рлі аныталды.

1.1 Бір негізді сйлемдерді теориялы негіздері мен аза тіл білімінде зерттелу жайы. Аталан тараушада жай сйлем синтаксисі мселесіне атысты аза алымдарыны пікірлеріне тжырымдар жасалып, бір негізді сйлемдерді теориялы негізі зерделенді.

аза тіл білімі іргелі зерттеулерді нтижесінде тарматары сараланып, даму стінде. Сондай сараланан салаларды бірі – жай сйлем синтаксисі. Тіл біліміні негізгі саласы болып табылатын синтаксисті зерттеу нысаны - жай сйлемні синтаксистік рылымыны теориялы негізі, практикалы маызы жан-жаты зерттелуде.

Сйлемді здіксіз рі жан-жаты зерттеу нтижесі рылымды ыайда оны белгілі бір стандарта сыймайтынын, сйлем сан ырлы сыры бар былыс екенін крсетті. Сйлемні сондай ерекшелігіні бірі – оларды бір бас мшелі болып та келуі. Осыан байланысты тіл ылымында «бір бас мшелі сйлемдер» идеясы алыптасты. Сйлем синтаксисін зерттеушілерді айсысы болмасын бір бас мшелі сйлемдерді де предикативтік рылыма негізделетінін жоа шыармайды. Дегенмен, мндай сйлемдерді предикативтілік ерекшеліктерін белгілеуде алуан трлі пікірлер мен кзарастар бар.

Осы тста «бір негізді» термині жнінде мынаны айта кеткен орынды. Ж.Сдуааслы зіні зерттеу ебегінде «односоставное предложение», «двухсоставное предложение» терминдерін азаша «бір рамды» жне «ос рамды» сйлемдер деп атаан болатын. Кейінгі бір ебегінде бл терминдерді профессор Р.мір олданан «бір негізді» жне «екі негізді» терминдерімен ауыстырып, оны себебін тсіндірген. Біз де з жмысымызда осы соы пікірді олдап аталмыш терминді пайдаланды.

аза тіл білімінде жай сйлем синтаксисі бойынша С.Жиенбаев, С.Аманжолов, М.Балааев, О.Тлегенов,.Мадина, Р.мір, Ж.Садуааслы т.б. алымдарды ебектері бар. Осы алымдарды жай сйлем синтаксисін зерттеу барысында бір негізді сйлемдер турасында айтан тжырымдарын негізге алып, аталмыш сйлемні аза тіл білімінде зерттелу жайын сз етпекпіз.

Жай сйлемні рылымды трлеріні бірі ретінде арастырылып отыран бір негізді сйлемдерді жасалуы турасында айтылан тжырымдар, алымдар кзарасы кні бгінге дейін р илы болып келді.

«Бір рамды сйлем» термині аза тіл білімінде 60-жылдардан бастап крініс береді. Бл терминді алаш рет К.Аханов «Тіл біліміне кіріспе» ебегінде олданды. «....Сйлемні рылымды лгісін растыратын мндай сз формалары сйлемні трлаулы немесе бас мшелері деп аталады. Жай сйлемні екі трлі рылымды лгісі бар: оны бірі - екі рамды (бастауыш, баяндауышты) лгі, екіншісі - бір рамды лгі. Екі рамды сйлемні лгісі екі бас мшеден ралса, бір рамды сйлемні лгісі бір ана бас мшеден ралады. Мндай бас мше бір компонентті де, екі компонентті де болуы ммкін», - деп крсетеді [11,402]. Біра бір рамды сйлемдерді зіндік сипаттары мен оларды топтастыру мселесіне тоталмаан. Дегенмен, 1967 жылы шыан академиялы грамматикада алаш рет «Бір трлаулы мшелі сйлем» деген блім беріліп, оан белгісіз жаты сйлем мен жасыз сйлем енгізілді.

Осы кезеде жазылан таы бір ебек – А.білаевты «азіргі аза тіліндегі жай сйлем трлері» деп аталатын ебегі. Мнда жай сйлем тртке блінеді: жаты, жасыз, толымсыз жне атаулы. Жаты сйлем: арнаулы, ауыспалы жне бастауышы белгісіз жаты деп іштей шке жіктелген. Мнда авторды сйлемді жіктеуді басты белгісі етіп, негізінен, жаты аландыын жне оны бастауышпен те деп араанын байаймыз [15,18-28].

70-жылдардан бергі кезеде бір негізді сйлемдерге байланысты аса тбегейлі зерттеулер де, жеке дара пікірлер де бола ойан жо. Тек, Р.мірді «Жай сйлем синтаксисі» деп аталатын ебегіні аза тіл білімі шін біршама жаалы келгенін айта кеткен орынды. Р.мір бл ебегінде жоарыда аталан «бір рамды» терминін «бір негізді» терминімен ауыстырып, жай сйлемдерді рылымды ерекшелігіне арай екі негізді сйлем жне бір негізді сйлем деп бліп арастырады.

азіргі аза тіліндегі бір рамды сйлемдер турасында айтылан алымдар кзарасын жинатап, натылай тскен жне ылыми негіздемесін жасаан алым ретінде Ж.Садуааслын айта аламыз.

Ж. Садуааслыны бір негізді сйлем мселесіне атысты пікірлері 2004 жылы шыан «Жай сйлемні рылымды трлері» атты ебекте жаласын тапты. Онда брыны грамматикаларда р трлі ыайда арастырылып келген жай сйлемні трлері ылымны соы жаалытары негізінде топтастырылып, бір негізді сйлемдерді трлері жан-жаты талданып берілген. Бір негізді сйлемдерді жіктеу мселесі, белгілі жаты, жалпылама жне белгісіз жаты, жанама жаты сйлем трлеріні зерттелуі, рылымды трлері, семантикасы жайында айтылан. Ол «бір рамды», «бір бас мшелі», «жасыз» деп р трлі аталып жрген терминдерді біреуін тратандыру масатында брын олданан «бір рамды» терминін Р.мір сынан «бір негізді» терминімен ауыстырып олданады [1,13].

алым бір негізді сйлемдер жайындаы тжырымдарды тиянатай келіп, оан мынадай анытама береді: «бір негізді сйлем деп, мазмнды рылымы жаынан бір ана бас мше арылы предикативтік рылымда беріліп, синтаксистік рылымы жаынан екінші бас мшемен толытыруды ажет етпейтін жай сйлем трін айтамыз» [1,18]. Бл ебекті аза тілінде жай сйлем синтаксисін зерттеуде бір негізді сйлемдерді ылыми трде арнайы арастыран алашы оу ралы деп айтуымыза толы негіз бар.

Осы аталан ебектердегі бір негізді сйлемдер жайында айтылан пікірлерді саралай келе, мынадай тжырым жасауа болады:

1. азіргі аза тілінде бір негізді сйлемдер – жай сйлемні баса трлері сияты маыналы рылыма, ызмет-коммуникацияа ие сйлем.

2. Бір бас мшелі сйлемдер мазмнды жаынан кп лементті болуына арамастан тлалы рылымы жаынан бір негізді сйлем ретінде аралуа тиіс.

3. Бір негізді сйлемдерді бас мшесі баса ешбір мшеге туелді емес, сйлемді йымдастыруа негіз болатын жалыз ана бас мше болып табылады. Бл ерекшелік бір негізді сйлемдерді зіне тн синтаксистік рылымы бар екенін крсетеді.

1.2 Бір негізді сйлемдер – атысымды тілдік бірлік. Тілді коммуникативтік ызметін анытау ажеттілігі барысында тілдік бірліктерді атысымды мніне басты назар аударан дрыс. Себебі, тіл бірліктеріні негізгі атаратын ызметі – атысымдылы. Тіл бірліктеріні ай трі болмасын тілдік атынасты жзеге асырады жне хабарламалы сипатта болады. Зерттеу жмысымызды масатына сйкес бір негізді сйлемдерді олданысы жайында айтпас брын, оны атысымды тілдік бірлік ретіндегі ызметін тсіндіру ажеттілігі туындап отыр.

Бл мселені азіргі аза тіліндегі бір негізді сйлемдер турасында айтылан алымдар кзарасын жинатап, натылай тскен жне ылыми негіздемесін жасаан алым – Ж.Сдуааслыны бір негізді сйлемдерді жіктеу мселесін негізге алып шешуге тырысамыз. Ол шін С.Жбатырлыны «Абыржы» шыармасынан алынан белгілі жаты, жалпылама жне белгісіз жаты, жанама жаты сйлем трлеріне атысты мысал-сйлемдерді пайдаланамыз. Мысалы:

- Мен сені тсінікіремей отырмын, ызыл костюм.

- Солай. Мен балды уа осып, ызы шынды шыарамын. зіді, тілегіді, досыды тыда!...

Бл диалогте бір негізді белгілі жаты сйлем арылы екінші кейіпкерді берген апараты, жеткізген ойы дараланып тр. Бл сйлемні атысымды ерекшелігіні бірі екендігін длелдей тседі.

- Апыр-ай, сз боланыа! – деп тамсанды етектегі екеуді бірі.

- Ура! Бізді ауыла артист келді, - деп айайлады балаларды бірі.

- Мен бл ааны танимын, деді талдырмаш ыз бала.

- й, шулама тге! Апырай, мынау Медет ой. Мке аамны баласы Медет ой мынау! (белгілі жаты сйлем)

Диалогте бірнеше кейіпкер арасындаы пікірлер берілген. Алашы кейіпкерлер (1,2,3) хабарды тыдаушыа жеткізсе, ал тртінші кейіпкер сзінде алашы айтылан пікірлерге арсы бйыру мні белгілі жаты сйлем арылы берілген.

Басты мны зіне емес, иы тсына біртрлі шаршай арады.

– Сонымен, шаруаызды наты айтыызшы! Уаыт тыыз еді...

– Ия, «уаыт – алтын» деген аылды адамдар. Мнда брі жазылан. Жо, барлыы емес, брін лгеріп ааза тсіру ммкін болмады. Біра мен ой нсаларын мейлінше амтыан болдым.

Кмбір н арлыыы шыты:

- Ия, шаруаызды айтыыз... Жармекенов мырза! Шырайлы толы, лденеге тотыыы еді.

- Мен сізге бір сыныстармен келдім... Айара бауырым.

Сйлемні 2-жаты мні р кезде диалогті сйлемдерде сйлеу жадаятында аныталады. йткені берілетін хабар гімеге атысатын екі жаты пікір алысуы трысында бірінен екіншісіне арата, соан арнай беріледі. Жоарыда крсетілген алашы сра-жауап диалогіндегі атысымды мн белгілі жаты сйлем арылы берілген. Ал екінші диалогтаы курсивпен берілген сйлем де жоарыдаы сйлемге сас, тіпті бірдей деуге болады. Бл да атысымды бірлік ретінде ызмет атарып тр. Алайда, екеуіні айырмашылыы – соысын екі негізді сйлемні бастауышы тсірілген толымсыз трі деуге болады. Бл екі сйлемні бірін бір негізді, екіншісін екі негізді деуге себеп болып тран оларды интонациялы рылымы. 1-сйлем атыл, ктем ктерікі дауыспен айтылып, айтушыны тыдаушыа деген атынасыны жаымсыздыын байатып тр. Ал егер бастауышты орнына ояр болса, ол атынасты мні 2-сйлемдегідей болып згерер еді.

- Сізде бір кездері мыты базистік денсаулы болан, - деді мны кгірт кеістігінде кенет пайда болан а желеді жігіт. – Талай от пен судан сйреп алып келе жатан сол запас...

- Денсаулыты дрыстыынан ле алмау аыматы деп кім ойлаан? – Жылы шырай сезім атаулыны езуіне жиып, жас жігітке арса-арса жзін брды бл. Біраздан жамбасы тимеген сыралы диванында шалатап отыр еді. Дрігер зіне біртрлі шарасыз тсіністікпен кз салып, басын шайады.

- Блай деу дрыс емес! Мндай пікірді ойа жолатпау керек, аасы.

Диалога атысушы тлаларды пікірлері гімелесу трінде жне хабаршы мен тыдаушы арасындаы атысымды (белгісіз) жанама жаты сйлем арылы берілген. Бл сйлемні бір негізді болуы имыл-рекет иесі ретінде ш жаты кез келгеніні болу ммкіндігіні, сондытан оны атап крсетуді сйлем семантикасы шін мні жо екендігінен крінеді.

арсы алдында зіне іле арап, Ммбет тр. Кліп-а жіберетін жадай: дегенде, алдында транды шпшек саалы жо ккесі ме деп аланы.

- Клетін еш нрсе жо,- деді туысы тесіле араан алпы.

- Сен саалын ырып тастаан ккемнен аумайсы-ей!..

- Ей, сыыр дай! – деді туысы бебеулеп.

Бл келтірілген мысалда тыдаушы сйлем мазмнынан сол хабардаы іс-рекет, имыл-озалысты зі шін де, сйлеуші шін де бірдей атысты екенін ады. Бдан бір негізді сйлемні атысымды тілдік тла ретінде наты маынасынан баса да бір жаты маыналарды орнына олданыла алатындыын круге болады.

- Бл мені мірім емес.

- Ха! Бл, біле білсе, сені мереке. Сені ммкіндігі. Биік арман, адал рекет тті-кетті... Енді, бл мірді келесі параын ашып ара!...

Бл диалогте хабарды абылдаушы жа зіні жауабын бір негізді белгілі жаты сйлем арылы білдіреді. Сйлемде субъектіні мні предикатты бас мшедегі 2-жаты тла арылы беріліп жне оны сзбен берілуін сйлем семантикасы ажет етпей трандыын круге болады. Сонымен бірге атысымды мн бйры райлы сйлемні ауыспалы мнде жмсалуы арылы беріліп тр.

Сонымен, жоарыдаы талдаулар бір негізді сйлемдерді де сйлемні екі негізді трі трізді атысымды тілдік бола алатынын, тіпті олардан кем олданылмайтынын крсетеді. Сйлемні бл трі атысымды бірлік ретінде, бір жаынан сйлеушіні (жазушыны) ойды алай жеткізу еркімен байланысты болады да, екінші жаынан, сол ойды дл, айын, стильдік трыдан тымды жеткізілуімен байланысты болады. Сйтіп, кейде екі негізді сйлем жеткізе алмайтын ойды тілдік бірліктерді згеше бір рылымы – бір негізді сйлемдер арылы жеткізу тиімді болады.

1.3 Бір негізді сйлемдерді стильдік сипаты. Жалпыхалыты тілді жаарту, байыту, жаа ырынан олдану - р жазушыны жеке шыармашылы жемісі. Тиесілі сзді тетігін тауып пайдалану сз рнегін келісті сала білген жазушыны шеберлігін танытады. Кез келген кркем туындыны кркі, шрайы оны тілінен крінеді, тілі арылы бааланады. Яни кркем шыарма тіл байлыын крсетіп ана оймайды, сонымен атар тілді дамытатын, байытатын негізгі арналарды атарына жатады. Кркем дебиет тілін тілдік олданысты ерекше бір арнасы деп таныса, шыарма тіліндегі жаа олданыстар мен деби норма, нормадан ауытулар, оны себебі сияты мселелерге талдау жасап, саралап отыратын лингвостилистикалы зерттеулерді ажеттілігі сзсіз.

Тілдегі экспрессивтілікті жеткізуші ралдарды атарына сз жатады. Сйлеу барысында сз сйлеуші туралы фактуалды жне эмоционалды-экспрессивтік апараттарды жеткізіп трады, алыптасан маынасынан тыс осымша маыналарды жеткізуге атысады. Сз маынасы наты контекст жадайында трлі стилистикалы аспектіде крініп, баалауышты, мнерлегіштік, функционалды т.б. экспрессивтік маыналарды жеткізу ралына айналады.

Соан орай бір негізді сйлемдерді стильдік сипаты андай, оны кркем дебиеттегі мні мен ерекшеліктері неде деген трізді сратара да жауап беруге тура келеді.

Себебі, кркем дебиетті басты ерекшелігі оырманды баурап алу, сйлемдер жйесі арылы жазушыны ойын млтіксіз тсіндіру, жеткізу болып табылады. Бл ыайда бір негізді сйлемдерді зіндік орны бар екенін шыармадан алынан мысалдарды талдау арылы кз жеткізуге болады.

Жа формаларыны мні мен стильдік ызметі мнмтінде жне жеке сйлем мазмнында, ситуациялы ыайда оларды негізгі жне ауыспалы маыналарда р трлі модальдік реде крінуі арылы беріледі. Сонымен бірге жаты жне санды мнмен де тыыз байланыста аралады. детте жаты форманы бірде жекеше, бірде кптік мнде олданылуы, бір жаынан, оларды негізгі тура мнін айындаса, екінші жаынан, оларды зі біріні орнына екіншісі олданылып, ауыспалы мнге ие болып жатады. Осындай ауыспалылы сйлемні бір негізді боп рылуына себепші болады. Мны жаты формаларды негізгі жне ауыспалы маыналарын салыстыру арылы байауа болады.

Ал енді С.Жбатырлы шыармасындаы бір негізді сйлемні белгілі жаты тріні стильдік олданысына келсек, ол бас мше тлаларыны ауыспалылыынан емес, интонациялы ерекшелігінен, сйлемні ттас мазмнынан жне, кбіне диалогтік сйлесімнен (сйлесу жадаятынан) крінеді.

Жазушы шыармасында кездесетін наты іс-рекет иелеріні мні бас мшедегі 1,2 –жаты тлалар арылы берілетін бір бас мшелі сйлем трі – белгілі жаты сйлемдерді шаты мні, бас мшесіні жасалу жолы арнаулы тлалар арылы да, лексикалы жолмен де (тбір етістіктер), синтаксистік тсіл арылы да (сйлеу жадаяты, мнмтін) беріледі. Мысалы: бйры райлы 1-жаты тланы жекеше жне кпше тласында райлы мн мен жаты мн бірге беріледі.

– гімені сйылтпайы!... Біз сізге реніштіміз. Себебі, сіз шін лямканы згелер тартып жатыр. Ал сіз барлы ауыртпалыты, сір, тыныш жерде тыылып ткізгііз келеді.

– зімен бгін жасылап сйлесіп, дрыстап танысым келді. ысылмай, еркін отырайы...

Осы сйлемдерді алашысын бір негізді белгілі жаты сйлем деп есептейміз. йткені бл сйлем сырттай араанда бастауышы жасырын тран, оны орнына оюа болатын екі негізді толымсыз сйлем сияты. Біра, бастауышты оюа болмайтын мынадай себептер бар: 1-ден, сйлем маынасы сйлеуші тарапынан тыдаушыа деген жаымсыз психологияны байатады, сондытан ол ктерікі, атыл, бйрыты мнде айтылан. Егер бастауышты ояр болса, сйлемні осы аталан мні мен мазмнына нсан келеді. 2-ден, сйлемні осы мніне байланысты кейінгі бседеу, жай хабарлау интонациясымен айтылан сйлемде «біз» есімдігі арнайы беріліп тр. 3-ден, сойлеуші мен тыдаушы бетпе-бет сйлесіп отырандытан, «біз» есімдігін млдем олданбаса да болар еді.

Ал екінші сйлемдегі «зі» сзіні олданылуы сйлеушіні асында тыдаушы да бар екенін айын білдіргендіктен, «біз» сзін олдануды ажеттілігі онша байалып тран жо.

Сондай-а, белгілі жаты бір негізді сйлем 2-жаты бйры райлы етістіктер арылы жне оларды баса етістіктерге кмекшілік ызмет атаруы арылы берілуіні стильдік сипаты жоарыдаыдай. Сондытан бірнеше мысалдар берумен шектелеміз.

Бйры райды нлдік тласы арылы жасалан сйлемдер:

• Тыда. Жне лапен ана емес, жректі зердесімен тыдап кр!
• Ал, таладар! Ттіп жедер! ан мен жына тойыдар!

йірлі баяндауыша «де» кмекші етістігіні тіркесіп келуі арылы:

– Осы ужді... аргументті осындаы «Тіршілікті азат ету» партиясыны мшесі, немесе, «беллетрист-публицист» есітсе...

–...Айдарынан жел есіп тран кп ит жалыз бралыны талап жер еді дейсі ой.

Есімшеге кмекші сздерді тіркесуі арылы:

– Кешірііздер! – деді табалдырытаы адам ні мыып.

– Впрочем, есік ашан екенсі, кір енді! – серлі атылды сл жмсарды.

– Менде солай ойлаймын... сіресе, сізбен танысып, сйлессем бе деп жр едім.

– Бкен де ондай бала бар екенін білмейді екенмін!..

Сонымен, жоарыдаы мысалдардан байаанымыздай, бас мшесі 1-жаты тлада келген бір негізді сйлемдер, негізінен, тура маынада олданылады да, баса жаты маынада олданылмайды.

Оны есесіне, баса жаты тлалы бір негізді сйлемдер ауыспалы жата жиірек олданылады.

Мысалы, мына сйлемдерді брі де екінші жаты бйры райда келгенімен, сйлеушіні зі туралы монологінде айтыландытан 1-жаты маынаны орнына олданылып трандыын аарамыз.

«лмейді екенсі, ендеше, з кіріді зі жу, з кніді зі сйрет!» деген бл, сонау, тіршілікті жаа брылысында.

Мен балды уа осып, ызы шынды шыарамын. зіді, тілегіді, досыды тыда!...

не, наыз талант пен кш тоысатын жер!... Неге сонша сенесі?!

Осындай ауыспалылы сйлемні рылымды трін де згертеді. Бл сйлемдер 2-жаты тланы абстракциялануы себебінен бір негізді жалпылама жаты сйлемге айналан.

Сонымен, бір негізді сйлемдерді кркем дебиеттегі олданысына, арым-атынас ралы ретіндегі сйлемні стильдік трыдан трлі-трлі болып рылуыны, сйтіп ойды наты, дл, тсінікті жеткізуді ралы екендігіне С.Жбатырлыны «Абыржы» романын талдау барысында кз жеткіздік.

1.4 Бір негізді сйлемдерді мтін раудаы рлі. Мтін – атысымды тлаларды ішіндегі – ттастыымен ерекшеленетін бтін жйе. Тіл білімінде атысымды баыт дами бастааннан кейін, осыан байланысты сйлемнен де ірі тілдік тланы бар екеніне оытушылар мен тілшілер назар аудара бастады. Брын мтін дербес жиынты тла ретінде жеке зі зерттеу зегі болмай, тек сйлемді жан-жаты білу шін жмсалатын контекст есебінде арастырылатын де, кбінесе оны сйлемге атысты жатары сз болатын.

Кркем шыарма немесе кез келген мтін атысымды негізде рылып, оырмана, абылдаушыа р трлі сер етеді. Сйлеу актісіні орын алуы шін мтінні осылуы шарт болса, мтінді тудырушы адресант пен мтінді абылдаушы адресатты да болуы ажет. Автор мен оырман байланыс арнасыны екі жаында боландытан арым-атынас барысында екеуіні де рлі ерекше. детте кркем шыармада автор роліні маызы зор. Дегенмен оырманны да пснхологиялы кйі мен абылдау, пайымдау табиатын жоа шыаруа болмайды. Мтінді оып тсіну арылы оырманны леуеттік болмысы алыптасады. Оырманны мтінді абылдауы жнінде белгілі алым Н.Ули былай дейді: «...ыпал етуші субъектіні, сырт араанда, сз мтінін тудырушы, ндіруші ретінде рекеті белсендірек крінеді де мтін абылдаушыда белсенділік жо сияты сезіледі. Алайда мтінді абылдаушыда да белсенділік болады. Біра бл белсенділік — ішкі белсенділік» [16, 246].

Кркем мтінде тура атынас орнамаандытан, оырман тікелей адресат ретіндс арастырылмайды. Адресатты анытауа ыпал ететін жайттар ретіде шыарманы баытын, стилін, авторды жеке тілдік олданыс ерекшелігін кркем мтінні атысымды мні мен ызметін айтуа болады.

Кркем мтіде баса мтіндерге араанда коммуникация дерісі крделірек болады. Себебі, кркем мтінде баяншы жне абылдаушымен атар автор бейнесі мен оырман бейнесі алыптасады. Мысалы:

Кркем шыармадаы автор мен оырман арасындаы коммуникацияны жзеге асуьн былайша крсетуге болады:

кркем шыарманы тудырушы — автор;

кркем шыарманы идеясын жеткізуші - баяншы;

кркем мтінні мазмны - хабар;

кркем шыарманы абылдаушы - адресат.

Кркем мтін оырмана жол тартанда оырман мен автор арасындаы арым-атынас рекетіні сипаты трліше рбиді. Ауызша сйлеу барысында баяншы атынас жасауа ажет адресат факторын ескереді. Автор кркем шыарамадаы бейнелеулермсн оырманны дннетанымын кеейтеді, оны ты арым-атынаса жетелейді. Сондытан, кркем шыарма барысында жазушы оырманмен зара арым-атынас орнатып, атысымды байланыса тседі. Осыдан келіп, оырман мен автор арасында іштей пікірлесу орнайды.

Осылайша, автордан оырмана баытталан кркем мтіндегі малмат мазмны кптеген сзгіден теді. Хабарды тсіну, абылдау автор мен оырман арасында рухани арым-атынасты алыптастырып, шыарманы мазмнын зара атысымды трыда жеткізуте кмектеседі.

Сырат адам кздерін жмып, біраз нсіз алды. Сосын, аларыыраан жанарымен бан кз иыын салып біраз арады.

– Басжібін зген бадай смедеп, біреуді а некелі атыныны ізінде жргенді ой! Елде сз бар... Желкілдеген жас емессі... лгі ашаны неыласы? – деді туысы кенет.

«лпытас» нсіз ала берді.

Осы мтінде тыдаушыа баытталан бірнеше белгілі жаты бір негізді сйлем бар. Сйлеушіні ауызынан айтылан бл сйлемдер тыдаушы жаты характерін ашуа баытталан. зі сырат туысы мына отыран жаыныны істеп жрген рекетіне жанашырлы танытады. Егер осы сйлемдер осы мтінде осы орында олданылмаса, мазмн басаша да болуы ммкін.

«Бізге директорды тыдау керек, кілін алдырмай ол шапалатау керек. Сосын, оларды аузына тама, иыына лыпа беретін з тірліктерімізді ары жаластыра беруіміз керек. арыны аш шыармашыа арау аянышты болма», дейтін стазы. Расында мндайлара, рекетпен ана жауап беру керек. Атарылан іспен, нтижемен ру керек. «Итті майлы сйекпен рса ысыламайды», дейтін Майбас асапшыны сйікті мтелі бар. Немесе, стазыны таы бір аны ужі: «Кке мылжыдармен тжікелесу – мардымсыз тірлік. Сондытан, аылды адам ауызекі таласа кп бармас болар. Абырой-леуетін сатар. Даурыпа, даазалардан кліп тылар. Мейлі, тайыздар сол стті стемдігімен мз болып ала берсін. Аылды адам сзімен, ісімен, олында бар уатымен миллиондарды мойындататын іс атарады. Мылжыдар, кндерді кні, сол миллиондарды табанында тапталып алады». Солай, миллиондарды мойындататын лы іс атару керек! Жне ол атарылады!

Мтін стазды аузынан шыан жанама жаты бір негізді сйлемдермен басталады да, шкіртті осы сйлем трімен оштауымен аяталады. Мтін мазмны жртты (кез келген жаты) арасында кн кретіндермен кресу туралы баяндайды. Ал ондайлармен «мен» де, «сен» де, «ол» да кресуіміз керек. Яни жанама жаты сйлемдер ттас мтінні аасын рап тр.

«лмейді екенсі, ендеше, з кіріді зі жу, з кніді зі сйрет!» деген, бл сонау, тіршілікті жаа брылысында. Біра, осы – шамыранан шамшыл ниет ана екен. Трмыс – иын ылым екен. Бір зім нанны артында кптеген бейнет трады екен. рине, анасы бан тіпті, зіні беторамалын да жуызан емес. Ол кісі з-зімен кбірлей сйлесіп жріп, алтаа тыан шберектерді млім бір уаыттарда лдеайда кетеді. Сонан, ыста аяз иісі, жазда кн иісі аыан, тап-таза дниелерді айта алып келеді. «шекей араым – алтын асытай бала ой, айналайын. – деп, мндайда бір беймлім жасы адама еміреніп, батасын беруден жалыпайды ол кісі. - Тек, баы ашылмаан, байсты.»

Бл мтін 2-жаты тланы 1-жаты орнына олданылып жалпылануы арылы жасалан жалпылама жаты бір негізді сйлемнен басталады. Бл сйлем осы мтінні кілті іспеттес. йткені осы мтіннен кейін бір кездегі айтылан ойды кейін басаша рбігені мтінні кейінгі сйлемдері арылы айындалады.

2. ЖОО жай сйлем трлерін оыту деп аталатын келесі блімде жоары оу орындарында «Жай сйлем» таырыбын оытуды жалпы мселелері, оыту дерісіндегі жаа технологиялар талданып, практикалы сабатарда бір негізді сйлемдерді мегертуді жолдары сараланды.

2.1 Жай сйлем трлерін оытуды теориялы жне дістемелік негіздері. Жай сйлем синтаксисі бойынша теориялы білім мен ылыми ойлауды дістемесін алыптастыру шін, пнді оытуды ттас дістемелік жйесін жасау ажет. Атап айтанда:

• жай сйлемді оытуды дістемелік станымдарын айындау;
• пн мазмнын айындауды теориялы-дістемелік негізін салу;
• осыан сйкес пн мазмнын игеруді жолдарын арастыру;
• мазмнды жеткізуді йымдастыруды, яни сабаты ткізуді дістемесін жетілдіру;
• студентті білімін тексеруді дістерін сыну, т.б.

Оыту дерісіні басты сипаты педагог пен студентті пн мазмнын игеруге рылан рекеті болса, бл рекеттегі негізгі тла оытушы емес, оу. Онсыз оыту рекеті болмайды. Оу материалы азіргі дидактика ылымында оу информациясы деп аталады. Оу информацияларын руда: оытуды мазмнды элементін тиімді тадау жне оны белгілі бір логикалы, дидактикалы рылымда йымдастыра алу міндеттері болады. Оу информацияларыны негізінде оу пні растырылады. Пн мазмнын растыруда тадау станымы, оны тадаудаы негіздер, тадау межесі, дидактикалы жадайлар негізге алынуы тиіс.

Жоары оу орнындаы оу дерісі – крделі рылымы, йымдастыру формасы, зіне тн ерекшеліктері бар педагогикалы жйе. Оыту формасы – білім алушы мен білім берушіні рекетін йымдастыру амалын крсететін оу дерісін йымдастыруды сырты жаы. Ол білім алушыларды санымен, субъектілерді арым-атынас сипатымен, студенттерді з бетімен жмыс істеу дрежесімен, педагогтік ызметті ерекшелігімен тікелей байланысты болады.

Жай сйлем синтаксисі пнінен берілетін дріс, семинар, здік жмыс трлері жне оларды жргізуді трлі жолдары, дістері талданды.

2.2 Жай сйлем трлерін оытуда жаа технологиялар мен техникалы ралдарды пайдалану. Аталан тараушада аза тілі сабатарында, оны ішінде «Жай сйлем синтаксисі» пнін оытуда модульдік, дамыта оыту, интерактивтік оыту технологияларын пайдалану мселелері жне пн мазмнын ашуда модульдік жйені тиімділігі айтылады.

Оыту технологиясы – оу информацияларын жеткізуді, толытыруды, згертуді, деуді дістері мен тсілдеріні жиынтыы, белгілі бір материалды ралдар арылы оытушыны студентке білім беру тсілі, оу-трбие дерісіні рылымын, мазмнын, дидактикалы масата жетуді жолын айындайтын алдын-ала дайындалан тиімді жне немді тсіл. Оыту технологиясыны бір дегейі – модульдік технология.

Модульдік технологияны рылымын: оытуды масаты, мазмны, дістері мен тсілдері, оытуды нтижесі айындайды.

Жай сйлем трлерін модульдік жйемен оытуда: модульді бірттас мселеге арналуы; модульдегі ішкі мселелерді бір-бірімен тыыз байланыстыы; р модульдерді бір-бірімен маыналы байланыста болуы; модуль клемі оны мегеруге икемді рылуы, модуль нтижесін шыаруа олайлылыы; модульдерді жйелілігі станымдары негізге алынды.

2.3 Бір сабаты туді дістемесі. Университетті бакалавриат блімінде азіргі аза тіліні негізгі саласы ретінде синтаксис пні жргізіледі. «азіргі аза тіліні синтаксисі» пні бойынша студенттер сз тіркесі, сйлем, оларды рылысы, бгде сз, тыныс белгілері таырыптарынан білімдерін тередетеді.

«Жай сйлемні рылымды трлері» курсы студенттерді жоарыда аталан «азіргі аза тіліні синтаксисі» пнінен, оны ішінде жай сйлем синтаксисі жайында теориялы жне практикалы трыда алан білімдерін соы ылыми зерттеулер негізінде тереірек жетілдіру масатында бакалавриат кезеінде тадау пні ретінде оытылады.

Бл курста сйлем рылымын зерттеуді ылыми-теориялы мселелеріне жалпы шолу жасалына отырып, оларды жіктеуді жаа баыты арастырылады. Бір негізді сйлемдерді жеке трлеріні белгілері мен сипаттарын саралап, анытамасын белгілеуге, оларды рылымды лгілері негізінде типтік трлерін айындап, жасалу жолдарын, семантикасын анытауа арналан. Жай сйлемні трлері ылымны соы жаалытары негізінде топтастырылып, соны ішінде «бір негізді» деп аталатын трлері рылымды сипаттарыны зара арым-атынасы трысынан жан-жаты талданып беріледі.

«Жай сйлемні рылымды трлері» пні тмендегідей міндеттерді амтиды:

1. Студенттерді азіргі аза деби тіліні синтаксистік жйесіне атысты теориялы білімдермен аруландыру;

2. Сйлем трлерін, оларды райсысыны ерекшеліктерін таныту;

3. Практикалы, лабораториялы сабатар мен СОБЖ, СЖ арылы студенттерді жай сйлем туралы бадарламалы материалдарды мегеретіндей шеберліктерін алыптастыру.

4. Студенттерді синтаксиске атысты ылыми ебектерді ылыми трыдан зерттеп тану абілеттерін дамыту.

5. Теориялы білімдерді негізінде студенттерді мектепте жмыс жргізуге ажетті білік, дадыларын алыптастыру.

Осы айтылан пікірлерді практикалы трыда тиянатау масатында тарау соында бір сабаты туді бір саба жоспарыны лгісі берілді.

орытынды

Адам жне адамзат асырындаы білім беруді басты масаты — адама басты назар аудару, оны е негізгі дылы ретінде тану. Ол шін білімні негізгі мазмнына жана сипат беру, лтгы менталитет, жааша ойлау мдениетін дамыту, тлім-трбие, мдениет кешенін гуманистік бадардаы адам трбиелеуге жмылдыру.

Білім беруді гуманитарландыру — адамны ішкі жан-дниесін, мірге кзарасын, бітім-болмысын айта ру. Осыан орай жоары білім беруде бл реформаны іске асыру шін оытуды масатын — шыармашылы белсенділігі жоары, леуметтік кзарасы алыптасан, адамгершілігі мол, инабатты, саналы, жан-жаты білімді маман трбиелеуге баыттау. Оытуды мазмнын гуманитарландыру, яни оамны даму тарихын, адамны зін оршаан орта, табиат, оам туралы ойлауын дамыту, білім беруді мазмнына адамзат оамыны алыптасуындаы гуманистік кзарастарды, ойшылдар мен алымдарды пікірлерін енгізу, т.б.

Елімізді егемендік алуы аза тіл біліміні де жан-жаты дамуына зор серін тигізді. Жалпы тіл білімінде брын пайда боланымен, бізге белгісіз не аз белгілі болып келген тіл ылымын зерттеуді жаа баыттары аза тіл білімінде де молынан арастырыла бастады. Мнымен бірге аза алымдары брыннан алыптасан дстрлі ізденіс баыттары мен дістерін жааша арауа да кіл блуде. Мселен, ашаннан «адамдарды атынас ралы» деп есептеліп келген сйлемні зі брын тек грамматикалы рылым трысынан арастырылып, оны ызметі де осы трыда айындалып келген болса, кейінгі кезде оны ойды жемісі ретінде арастырып, оны атынас ралы болу ызметін ой мен тілді бірлігі трысынан белгілеу ола алынды. Соны бірі – атысымды тілдік бірлік ретінде арастырылан бір негізді сйлемдер. Біз нысан етіп алан бір негізді сйлемдерді стильдік олданыс сипаттарын ашу, кркем дебиеттегі атысымды ерекшеліктерін анытау жне жоары оу орындарында жай сйлемді оытуды теориялы мселелерін дістемелік трыда арастыру тмендегідей орытындылар жасауа ммкіндік берді.

1. ткен асырды орта тсынан басталып зерттеу нысанына айналан бір негізді сйлемдер туралы зерттеулерге жасалан талдау, оларды аза тіл білімі шін де жат еместігін, айта жасалуында зіне тн синтаксистік рылымы бар, ызмет-коммуникацияа ие сйлем екенін крсетті.

2. аза тіл білімінде «жасыз сйлемдер» атарында аралып келген бір негізді сйлемдер зіне тн ерекшеліктері мен маыналы-рылымды трлері трысынан айындаланнан кейін, аза тіл біліміні зерттеу нысанына айналды.

3. Жазушы С.Жбатырлыны шыармасындаы бір негізді сйлемдерді талдау оларды жеке трып та, мтін ішінде келіп те атынас ралы ызметін атаратынын, ойды стильдік жаынан жйелеп, кркем трде беруді ралы екендігіне кз жеткізді.

4. Бір негізді сйлемдер мтінні кез келген аймаынан (позициясынан) белгілі орынды иеленіп, баса сйлемдермен маыналы байланыста болады да, мтін мазмнын жазушы ойна сай беруде белгілі бір ызмет атаарады: мтінні ттас мазмныны кілті ызметін атарады; мтін ортасында келіп ой бліктерін жаластырушы, толытырушы ызметін атарады; мтін соында келіп, ойды тйытаушы, орытушы ызметін атарады.

5. Жоары оу орындарында сйлем синтаксисін оытуда модульдік оыту жйесі, дамыта оыту технологиясы т.б. трізді жаа инновациялы технологияларды пайдалану азіргі заманы оыту шін аса маызды.

6. Практикалы сабатарда жай сйлем таырыбын ту барысында бір негізді сйлемдерді жне оларды ерекшеліктерін жан-жаты талдау студентті білімін, тіл байлыын жетілдіруге ммкіндік береді.

Пайдаланылан дебиеттер

1. Сдуааслы Ж., Сдуаасова Г. Жай сйлемні рылымды трлері.- ызылорда, 2004.-128б.
2. Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. – Л., 1941.-208с.
3. Виноградов В.В. Исселедования по русской грамматике. Избранные труды. – Москва, «Наука» -187с.
4. Кононов А.Н. Грамматика современного узбекского литературного языка. – Москва, 1960.-400с.
5. Дмитриев Н.К. Грамматика башкирского языка. – Москва,1948.-238с.
6. Харитонов Л.Н. Типы глагольной основы в якутском языке. – Москва,1954.-202с.
7. Закиев М.З.Синтаксический строй татарского языка. – Казань, изд-во Казаньского университета, 1963.-122с.
8. Алиев У.Б. Синтаксис карачаево-балкарского языка. – Москва,1972.-214с.
9. Аманжолов С. аза деби тілі синтаксисіні ысаша курсы. Алматы, 1994.-320б.
10. аза тілі грамматикасы. Алматы, 1954.-432б.
11. Аханов К. Тіл біліміні негіздері. 3-басылуы. Алматы, 1993.-402б.
12. Тлегенов О. Жалпы модальді жне масат мнді жай сйлем типтері. Алматы,1968. – 178б.
13. Мадина. азіргі аза тіліндегі жасыз сйлемдер. Алматы, 1959.-253б.
14. Балааев М. азіргі аза тілі. Сз тіркесі жне жай сйлем синтаксисі. Алматы, 1992.-240-246б.
15. білаев А. азіргі аза тіліндегі жай сйлем трлері. Алматы, 1963.-60б.
16. Улиев Н. Сз мдениеті.-Алматы,1984.-118б.

Диссертация таырыбы бойынша жарияланан маалалар тізімі:

1. Бір негізді сйлемдерді зерттелу жайы. // «Таылым» республикалы ылыми-дістемелік журналы. №3, 2012ж.

2. С.Жбатырлыны «Абыржы» романындаы бір негізді сйлемдер. // орыт ата атындаы ызылорда мемлекеттік университетіні жанынан шыарылан жас алымдарды ылыми ебектеріні жинаы. ызылорда, 2012ж. (баспада)

РЕЗЮМЕ

автореферата диссертации на соискание академической степени магистра педагогических наук по специальности

6М011700 - казахскиий язык и литература

Азбергеновой Ляззат Жалгасбаевны

Особенности использования односоставных предложений

и вопросы обучения типов простых предложений

Актуальность исследования. В нашей диссертации рассматриваются особенности использования в художестенной литературе односоставных предложений. Теоретическая актуальность работы определяется особенностью, стилью, текста в художественной литературе. Для этого мы взяли произведение писателя «нашего земляка С.Жубатырулы роман «Абыржы») этот анализ нам даст возможность определить виды предложении. Во-вторых в последние годы в нашем университете им. Коркыт ата начали изучать типы односоставных предложений как элективную дисциплину. Однако, в изучении синтаксиса этому особого внимания не уделялось. В школьной грамматике даже не идет об этом речи. Поэтому будущие учителя должны хзнать эту новость, одну из глав работы посвятили методике обучения этой темы. Это значит актуальность нашей работы.

Цель исследования. Определить особенности использования односоставных предложений и обучение типов простого предложения.

Научное новизна исследования. Трудом Ж.Садуакасулы является об односоставных предложениях, определены виды, указаны научные основы. Новизной нашей работы является:

- делая обзор мыслям об односоставных предложениях, мы узнали что такие слова и предложения в казахском языке существуют;

- односоставные предложения как виды предложений могут быть средством языковых взаимоотношений;

- определены стили использования односоставных предложений;

- односоставные предложения могут быть в виде текста;

- учитывая что, эта дисциплина не введена в школьную грамматику, рекомендуется использовать как новую технологию обучения.

Основные положения защиты:

- разносторонне исследования односоставных предложений в казахском языкознании;

- односоставные предложения в текстах и в частности может служить как средство взаимоотношения;

- односоставные предложения служат изложению полного текста;

- односоставные предложения должны обучаться не только в высших учебных заведениях, но и в специальных и средних заведениях.

Структура исследования. Работа состоит из введения, двух глав, заключения и списка использованной литературы.

SUMMARY

Avtoreferat a dissertatsy on competition of the academic degree of the master of pedagogical sciences on specialty - 6М011700 the Kazakh language and literature

Azbergenova Lyazzat Zhalgasbayevna

Features of application mononuclear offer and questions training of types simple offer

Topicality of the research work. Being independent of our country greatly influenced to the development of the Kazakh linguistics. Kazakh scholars began t pay attention to some problems and trends from the new points of view. In our research work usage peculiarities of the one – component sentence in the work of art shows the topicality of the work. For it we took our local writer’s work to analyse. (S.Zhubaturulu ‘Abyrzhy’ novel) Firstly, it gives us opportunity to define the possibilities of using this type of sentence. Secondly, at our Korkut Ata University, one - component sentences are lately taught as the elective subject. However, less, attention are paid in teaching syntax to this type of sentence.

Research object. To distinguish the peculiarities of the one-component sentence use and issues of teaching the simple sentence.

The aim of the research work.

To distinguish the peculiarities of the one-component sentence use. To reach this aim the following tasks were determined:

-to make a survey on the theoretical bases of one-component sentence.

-to define its function as the means of communication

-to prove>

-to define the role of the one-component sentence in composing a text and make a statistic show;

-on the bases of methods of teaching simple sentence at the higher educational establishment, give concrete expression on the ways of teaching the one-component sentence

Methods of investigation To do the research work successfully the following methods were used: description, systematization, analyse, comparison,>

Scientific novelty of the research work

Type of one-component sentence, its first theoretical bases and definition were given by Zh.Saduakasulu.

Scientific novelty of our work is the following: -by making deep analyses on the one-component sentence, it was found out such type of sentence is existing and being simultaneously used by Kazakh people.

-other types of one-component sentence can be used as the means of communication.

-In school programme methods of teaching one-component sentence in the field of grammar has not been taken into consideration yet, that’s why new methods and technology of teaching this type of sentence were offered in our research work.

Theoretical value of the work Results of the research work, can be used in teaching syntax at the higher educational establishments and at school

Practical value of the work Results of the research work can be used by the teachers as the materials for oral, written analyses and at practical>