ОЖ: 633.85:631.52/.53 олжазба ыында

ЮСАЕВА ДАМИРА АНАРБЕКЫЗЫ

Физиологиялы жне биохимиялы дістерді кнбаыс селекциясы жне тым ндірісінде пайдалану

06.01.05.- селекция жне тым шаруашылыы

Биология ылымдарыны кандидаты ылыми дрежесін

алу шін дайындалан диссертацияны

авторефераты

азастан Республикасы

Алмалыба, 2010

Диссертациялы жмыс аза егіншілік жне сімдік шаруашылыы ылыми-зерттеу институтыны «Аналитикалы зертханасында» жргізілді.

ылыми жетекші: биология ылымдарыны докторы,

Булатова К.М.

Ресми оппоненттер: биология ылымдарыны докторы, дайбергенов М.С.

биология ылымдарыны кандидаты, Лесова Ж.Т.

Жетекші йым: аза лтты аграрлы университеті

Диссертацияны орау 2010 жылы «3» желтосанда саат «1400 де» аза егіншілік жне сімдік шаруашылыы ылыми – зерттеу институтыны жанынан рылан БД 55.05.01 диссертациялы кеесіні мжілісінде теді. Мекен-жайы: 040909, Алматы облысы, арасай ауданы, Алмалыба ауылы, Ерлепесов кшесі, 1.

Диссертациямен аза егіншілік жне сімдік шаруашылыы ылыми –зерттеу институтыны кітапханасында танысуа болады.

Автореферат 2010 жылды «3» арашасында таратылды.

Диссертациялы кеесті

ылыми хатшысы, биология

ылымдарыны докторы К.М.Булатова

Таырыпты зектілігі. Кнбаысты шаруашылыа нды белгілері бар жаа, жоары німді сорттары мен будандарын шыару жне ндіріске енгізу - азастандаы сімдік майыны нарын шешудегі зекті мселе болып табылады. азіргі тада дстрлі селекцияны мселелері мен дн сапасыны баасы жеткілікті трде араланымен, селекциялы материалдарды баалаудаы биохимиялы тестілерді пайдалану, селекциялы линияларды тазалыын тестілеу мен бірінші рпа будандарыны тымын буданды дегейде анытау - азастандаы селекция жне тымшаруашылыы жмыстарына ажетті дегейде енгізілмеген. Селекциялы материалдарды сатылы баалау жйесін зертханалы негізде, жедел тсілдері бойынша зерттеу, отанды сорттар мен будандарды, сырты жне ішкі сауда нарыындаы бсекеге абілеттілігін жне селекциядаы тиімділігін арттырады. азіргі тада кнбаысты здігінен тозаданатын линияларыны тазалыы мен будандарды буданды дегейін анытайтын морфологиялы маркерлерді апараттыы шектеулі боландытан, селекцияда биохимиялы маркерлерді олдануды болашаы лкен. Кнбаысты лтты ген орын ру - олда бар коллекцияларды генетикалы ртрлілігін баалауды жне оларды ДНК фрагменттері мен белокты дегейдегі генетикалы маркерлерін пайдалана отырып, идентификациясын жасауды талап етеді. Соы жылдары ауылшаруашылыы даылдарыны тымшаруашылыында тымдар сапасын баылау мселелерін шешуде биохимиялы дістер, оны ішінде дндегі белок орыны электрофорезі кеінен олданылады. Сондытан днді даылдар белогыны жоары полиморфты топтарыны электрофорезі – сорттарды тн нсасыны тазалыын жне біркелкілігін, сортты популяцияларды генотиптік рамын анытауда, сортаралы будандарды буданды дегейін анытауда сенімді діс болып табылады.

Зерттеу жмыстары 2006-2008 жылдары 01.03.01.16. «Кнбаыс селекциясы мен тым шаруашылыыны тиімділігін арттыру масатындаы биохимиялы тестілер мен белокты маркерлер» (Мемлекеттік тіркеме № 0106РК00731) жне 2009-2011 жылдардаы 01.01.08.09.01. «Кнбаыс, масары, рапс жне ытайбрша даылдарын молекулалы маркерлеу негізінде физиология-биохимиялы дістермен баалау» (Мемлекеттік тіркеме № 0109РК01351) атты жобалары ауымында жргізілген.

Зерттеу жмысыны масаты. Кнбаыс селекциясы мен тым шаруашылыын физиологиялы жне биохимиялы тсілдер негізінде жетілдіру.

Зерттеу жмысыны міндеттері:

• Кнбаыс даылыны дніндегі белок орын бліп алуды тиімді жолдарын анытау, белокты сынамаларды дайындау жне электрофорез дісі арылы фракциялау, белокты спектрлар компоненттеріні тіркеу жйесін жетілдіру;
• Биохимиялы маркерлер негізінде кнбаыс сорттарыны полиморфты дегейін аныктау;
• Кнбаыс будандарыны ата-аналы трлеріні дндегі белок оры - гелиантинин спектрлары бойынша біртектілігін, тазалыын анытау;
• Кнбаыс будандары тымыны буданды дегейін баылау шін биохимиялы тсілін жасау.
• Ата-аналы линияларды биохимиялы асиеттері мен шаруашылыа баалы белгілері бойынша састы-згешелік дегейлерін анытау.
• здігінен тозаданатын линияларды, сорттарды жне будандарды биохимиялы крсеткіштерін зерттеу, селекция шін оларды нды зара байланыстарын анытау.

Зерттеу жмысыны ылыми жаалытары. Кнбаысты тжірибелік селекциясы шін сорттар мен будандарды, коллекциялы лгілерді дифференциациялау дістері сынылды, биохимиялы крсеткіштер бойынша белокты спектрлары негізінде кнбаыс даылыны ген орын зерттеу басталды жне тжірибелік селекция шін маркерлік белгілер алынды. азастанда бірінші рет кнбаысты сорттары мен будандарына, линияларына идентификациялау жргізілді жне биохимилы маркерлерді олдануды кезедері аныталды.

Зерттеу жмысыны тжірибелік ндылыы. Кнбаысты бастапы тым шаруашылыына биохимиялы баылау сатылары енгізілді. Электрофорез дісімен кнбаыс дніні белок оры - гелиантининді бліп алуды жне фракциялауды тиімді жолы аныталынды, белокты спектрлардаы компоненттерді тіркеу жйесі жасалды.

Кнбаыс селекциясыны сорттарын, будандарын жне, линияларын белок оры – гелиантининні спектрлары бойынша идентификациялау ммкіндігі крсетілді. Оларды полиморфтылы дегейлері аныталынып, биотиптерді бліп алуа жне полиморфты сорттара селекциялы зерттеулер жргізуге болатындыы крсетілді.

Сілтілі ортада фракциялау жолымен алынан гелиантинин спектрларыны здігінен тозаданан линиялар тазалыына биохимиялы баылау, кнбаысты арапайым будандарында будандасу дегейі аныталды. Осыан орай "Кнбаысты F1 рпаыны буданды дегейі жне здігінен тозаданатын линияларыны тазалыы мен біркелкілігін баалау тсілі", тіркелген № 2008 (0043) 21.04.2008ж. талапнамасы сынылды.

Кнбаыс селекциясында ерте пісушілік крсеткішінде - бос пролин дегейі жне ауруа тзімділігін болжау шін пероксидаза ферментіні белсенділігі биохимиялы маркер болып табылатыны аныталды.

орауа сынылан негізгі аидалар.

• Кнбаыс даылыны дніндегі белок орын бліп алуды жне фракциялауды олайлы жадайлары мен компоненттерді тіркеу жйесі;
• Кнбаыс сорттарыны полиморфтылы дегейі;
• F1 кнбаыс тымыны буданды дегейін анытаудаы гелиантинин спектры;
• Кнбаысты шаруашылы-нды белгілеріні биохимиялы маркерлері (тезпісушілік, аурулара тзімділігі, німділік элементтері);
• кнбаысты бастапы тым шаруашылыына биохимиялы баылауларды енгізу сатылары

Жмыс нтижелеріні талылануы жне жариялануы. Диссертацияны негізгі нтижелері ауылшаруашылыы даылдарыны генетикасы, селекциясы, биохимия жне биотехнологиясыны мселелері бойынша ткізілген республикалы журналдар мен жинатарда жне халыаралы конференцияларда оны ішінде: «Ауылшаруашылыыны бсекелестікке абілетті німдері ндірісіні ылыми негіздері» халыаралы ылыми-теориялы конференциясында (скемен, 2005); азАТУ-ды 50 жылдыына арналан (Астана, 2007) «Скен таылымы – 3» жне «Скен таылымы – 4» (Астана,2008) атты республикалы ылыми-теориялы конференцияларында, «Егіншілік жне сімдік шаруашылыыны зекті мселелері» атты (Алмалыба, 2009) жас алымдар мен аспиранттарды IV халыаралы конференциясында жарияланан.

Диссертация таырыбыны зерттеу жмыстары нтижелерінен алынан деректер бойынша 6 ылыми ебек, оны ішінде 3 маала жне 4 тезис азастан Республикасы Білім жне ылым саласындаы адаалау жне аттестаттау комитеті бекіткен басылымдарда жары крді.

"Кнбаысты F1 рпаыны будандасу дегейі мен здігінен тозаданатын линиялар тазалыы мен біркелкілігін баалау тсілі" атты патентін алу шін талапнамасы берілді, тіркеме №2008/0043.1.

Ізденушіні жеке ебегі. Зерттеу жмыстары 2004-2010 жылдар аралыында ЖШС «Егіншілік жне сімдік шаруашылыы ылыми зерттеу институтыны аналитикалы зертханасында жргізілді. Ізденуші тжірибе баылауларын жргізуде жне зертханалы талдау барысында дайы крсеткен кмектері мен нды кеестері шін автор ылыми жетекшісі б..д., Булатова К.М. аналитикалы зертхананы жне ШАШЗИ «Майлы даылдар» бліміні ызметкерлеріне лкен алысын білдіреді.

Жмысты рылымы мен клемі. Диссертациялы жмыс 98 бетке Microsoft Word 7.0 for Windows жйесінде компьютерде терілді, оны ішінде кіріспеден, дебиетке шолудан, 6 тараудан, орытындыдан, селекциялы іс-тжірибеге сыныстардан трады. Диссертацияда 30 сурет, 27 кесте, 218 пайдаланылан дебиеттер тізімі келтірілген.

НЕГІЗГІ БЛІМ

2 Зерттеу жргізуді жадайлары, нысандары мен дістемелері

2.1 Тжірибе аймаыны топыра-климат ерекшеліктері

Зерттеу жмыстары 2005-2009 жылдар аралыында ізденушіні тікелей атысуымен зертханалы жадайда ЖШС «Егіншілік жне сімдік шаруашылыы ылыми зерттеу институтыны аналитикалы зертханасында аныталды. Егістіктегі сына жмыстары «Кнбаыс селекциясы мен тым шаруашылыыны тиімділігін арттыру масатындаы биохимиялы тестілер мен белокты маркерлер» (мемлекеттік тіркеу № 0106РК00731) атты тапсырманы бірлесе орындаушылар: Ш АШЗИ «Майлы даылдар» бліміні ызметкерлерімен жргізілді.

Шыыс азастан АШЗИ – тау бктерінде орналасан, тжірибелік учаскені топыраы кнбаыстан жоары нім алуа олайлы, ылалды-физикалы асиеттері бар, жоары потенциалды нарлылыымен ерекшеленетін жай ара топыра болып табылады. Айматы климатты жадайы біралыпты-ылалды континентальді. Жылды жауын-шашын тсіміні орташа млшері 490 мм, оны ішінде ыс айларында (араша-наурыз) 162 мм, жаз айларында (суір-араша) 328 мм тседі. Ауаны орташа температурасы катар айында -18,80 С, е тмен температура -480 С жне е жоары температура +80 С, ал жаз айларында (шілде де) 19,60 С-тан 410 С -а дейін болады. Зерттеуді 2005-2007 жылдарында кпжылды мліметтермен салыстыранда ауа-райыны температурасы біршама жоары боландытан жауын-шашын тсімі мол болса, 2008 жыл керісінше ысты ауа райы рашылыа кеп сотырды. Жалпы зерттеу жылдарындаы ауа –райы кнбаыс, кпжылды шптер шін анарлым олайлы болды.

2.2 Зерттеу нысандары «Ш АШЗИ» Майлы даылдар бліміні кнбаыс селекциясыны 2006 жылы экологиялы сына питомнигіні 34 сорттары мен будандары жне 9 арапайым жне крделі будандары мен оларды бастапы ата-аналы линиялары, 64 инбредті аталы жне 74 аналы линиялар, 10 бастапы аталы жне аналы линиялар, жне Краснодар, Сібір тжірибе стансаларыны 6 сорттары пайдаланылды.

2.3 Зерттеу дістері

Кнбаысты белок оры – гелиантининді бліп алу 2 жолмен жргізілді: Galili G., M. Feldman (1983) жне G.Danno (1981) дісімен. Электрофорез сілтілі ортада згертілген Laemmli дісімен (1970) (Булатова К.М, 1985) жне ышылды ортада Попереля Ф.А дісімен (2002) жргізілді. Дндегі жалпы белок рамы Lauber К. (1976) дісімен Перуанский Ю.В., Савич И.М., Хван А.И. (1979) згертілген дісімен, дндегі бос аминышылы – пролин рамы колориметриялы трде Бейтс (1973) дісімен аныталды. скіндердегі экстракцияланан пероксидаза ферментіні электрофорезі 7,5% полиакриламидті гельде жргізілді. Катодты изоформдарды крінуі жне атынасты электрофоретикалы жылжымалылыты санау Кабжанова С.Б., Перуанский Ю.В. (1975) дістерімен жргізілді. Пероксидазаны жалпы белсенділігі Бояркин (1951) дісімен аныталды. Мліметтерді математикалы деулері, оны ішінде UPGMA кластерлік дісі, Statistica V 5.0 бадарламасы бойынша есептелді.

3 Зерттеу нтижелері мен талдаулар

3.1 Кнбаыс тымыны белок оры – гелиантининні рамы

Зерттеу кезедеріні сатыларында кнбаыс тымыны белокты сынамаларыны дайындалуында сілтілі ортада гелиантинин спектрларын фракциялауда алдын-ала ацетон жне гексанмен майсыздандырылан кнбаыс тымыны, сондай-а, трис НCl буферімен тікелей экстракциялананнан кейінгі гелиантинин спектрларыны салыстыруларында бір бірінен айтарлытай айырмашылытар болмайтынын жне идентификациялау масатында алдын ала майсыздандыруды ажеті жо екені крсетілді. Гелиантинин компоненттеріні аны ажыраулары шін акриламид пен метиленбисакриламидті атынасы 46, яни 12% полиакриламидті гелі сынылды. Спектрдегі рбір жеке белокты сызыты тіркелуі атынасты электрофоретикалы жылжымалылыымен (ЭЖ) аныталды. Спектр А, В жне С айматарына блінген. - А аймаында ЭЖ 20 -34 компоненттер атарынан, В аймаы ЭЖ 39 - 58 компоненттер атарынан, С аймаы ЭЖ 62 -94 компоненттер атарынан трады. А жне В айматарыны компоненттері 11S типтегі ышылды глобулиндер атарына жатса, С аймаыны компоненттері – сілтілі глобулиндерге жатады.

3.2 Кнбаыс сорттарын идентификациялаудаы гелиантинин полиморфизмі Ауылшаруашылыы ндірісінде отанды селекция ылымыны сорттары мен будандарын пайдалану аса маызды, себебі, бл елімізді ндірістік мселелерін шешу болып табылады. Тымшаруашылыында полиморфты сорттарды трішілік гетерогенділік крсететінін міндетті трде ескеру ажет жне шаруашылы – нды белгілерімен крінетін биотиптерді сортішілік срыптауды селекцияда олдануа болады. Кнбаыс дніні белок оры - гелиантининні электрофоретикалы спектрларыны талдауы сортты зіндік ерекшелігін крсетті. Спектрлар арасындаы айырмашылы ышылды ортада да сілтілі ортада да (А жне В айматары) крінді.

Сілтілі ортада фракцияланан гелиантинин рамыны талдауы бойынша ЖШС «Ш АШЗИ» кнбаыс селекциясыны Жайна, Гулбагыс, Белоснежный, Заря жне Скороспелый 40 сорттарыны барлыы да (2-4 биотиптен тратын) гетерогенділік крсетті (1- сурет). Скороспелый 40 сорты 3 биотиптен трады (65:20:15). Жайна сорты да пайызды атынасы 47,7; 24,4 жне 25,9 % 3 биотиптен трады. Гулбагыс сортыда полиморфты болып табылды, оны пайызды атынасы 48,2; 31,0 жне 20,8 %, Заря сорты 4 биотиптен трады (45,8;25; 20,8; 8,3%), Белоснежный сорты 2 биотиптен трады (51,0; 49,0%).

I II III III III II I I I II I II I I I II К III IV I II I III

Жайна Гулбагыс Белоснежный Заря Скороспелый40

48

25

25

31

21

48

51

49

46

25

21

8

65

20

15

1-сурет – Кнбаыс сорттарыны жекелеген дндеріні гелиантинин спектрлары бойынша биотиптік рамы (%)

3.3 Гелиантининні спектрлары бойынша кнбаысты здігінен тозаданан линияларыны жне сорттары мен будандарыны дифференциациясы

Гелиантинин полипептидтеріні рамы здігінен тозаданатын линияларды идентификациялау шін маркерлік белгі ретінде олданылады. Талдаудан ткен линияларда зге типті спектрларды кездесуі бл механикалы жне генетикалы ластанудан болуы ммкін. Линия шін типті емес спектрлар гелиантининні минорлы компоненттеріні интенсивтілігіні кшеюіне жне керісінше лсіреуіне, тіпті жоалып кетуімен сипатталады. Линияларды генетикалы біркелкілігін анытау шін кездейсо алынан 75-100 дана жекелеген дндер гелиантининіні электрофоретикалы талдауы жасалады. Егер де, спектрлар типтеріні рамы біркелкі болса немесе типті емес сімдіктер саны 10% ана болса, онда линияны гелиантинин спектрлары бойынша формула трінде тіркеуге болады (Анисимова И.Н. 1993).

Кнбаысты 10 ата-аналы линияларыны жекелеген себеттік дегейіндегі (5-6 себеттен тратын) генетикалы тазалыын гелиантининні электрофоретикалы спектрлары бойынша талдауында, бл аталы линияны №2208, №2213, №2215, №2217 жне аналы линияны №2101, №2093 лгілеріні генетикалы ртрлі екенін крсетті (1-кесте).

1-кесте – Гелиантинин рамы бойынша кнбаысты аталы жне аналы линияларыны себеттік дегейіндегі генетикалы тазалыы

лгілер атауы	Себет тер саны	ЭЖ
		А аймаы						В аймаы						С аймаы
		26	28	31	32	33	39	43	45	46	50	55	57	62	64	66	67	69	73	75	78	83	85	87	92	94
2208	5себет	2	2	1	1	1	3	5	4	2	4	5	2	-	1	-	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
	1 себет	2	2	-	1	1	3	5	4	2	4	5	2	-	1	-	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
2213	3 себет	2	3	1	2	-	4	5	4	2	4	5	2	1	1	2	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
	3 себет	2	3	1	2	-	4	5	4	2	4	5	2	-	1	2	2	2	4	3	3	3	2	3	2	2
2215	3 себет	2	3	1	2	1	4	5	4	2	4	5	2	-	1	3	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
	2 себет	2	3	-	1	1	4	5	4	2	4	5	2	-	1	2	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
2216	6 себет	2	3	1	2	1	4	5	4	2	4	5	2	1	2	3	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
2217	2 себет	2	3	-	1	-	3	5	4	2	4	5	2	1	1	-	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
	2 себет	2	3	-	1	-	2	4		2	3	3	2	1	2	-	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
	2 себет	2	3	-	2	-	3	5	4	2	4	5	2	1	1	-	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
2101	4 себет	2	3	-	1	1	4	5	4	2	4	5	2	1	-	2	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
	2 себет	2	3	-	1	1	4	5	4	2	4	5	2	-	-	2	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
2093	3 себет	2	3	1	2	-	4	5	4	2	4	5	2	1	2	1	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
	2 себет	2	3	1	2	-	4	5	4	2	4	5	2	1	1	1	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
2098	6 себет	2	3	-	2	-	4	5	4	2	4	5	2	-	1	2	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
2121	5 себет	2	3	1	1	1	4	5	4	2	4	5	2	-	-	-	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2
2122	6 себет	2	3	-	2	1	4	5	4	2	4	5	2	1	2	2	2	2	4	4	3	3	2	3	2	2

Бл жерде здігінен тозаданан линияларды генетикалы тазалыын тек ана морфологиялы белгілерімен ана емес, сондай-а дндегі белок оры дегейінде де маркерлік белгілері арылы анытауа болатыны длелденді.

Кнбаысты 2006 жылы экологиялы сынатаы 34 сорттары мен будандарыны гелиантинин спектрлары бойынша идентификация жргізу барысында 13 лгіні полиморфты боланы аныталды жне осы алынан мліметтер бойынша кластерлі талдау дісі арылы математикалы деу жргізілді. Олар 7 кластерден, яни р кластерде 4-тен 10-а дейінгі лгілерден трды (2-сурет). Барлы кластерлер де орналасан лгілерді ЭЖ 26,28,39,43,45,46,50,55,57,67,69,73,75,78,83,85,87,92,94 компоненттері бойынша біркелкі тратылыты крсетті, ал ЭЖ 29,31,32,33,62,64,66 компоненттеріні орналасуы бойынша бір-бірінен баллды жйемен салыстыранда едуір айырмашылытарды крсетеді жне бл компоненттерді апаратты компоненттер деп атауа болады.

2-сурет – Кнбаысты 2006 жылы экологиялы сынатаы сорттары мен будандарыны гелиантинин спектрлары формулалары бойынша кластерлік топтасу дендрограммасы

Казахстанский 1, Казахстанский 5 жне Солнечный 20 арапайым будандарыны буданды дегейін баалау шін, алдымен генетикалы тазалыын анытау масатында оларды аталы ВКУ 41В линиясы гелиантининіні ышылды жне сілтілі орталарда электрофоретикалы талдауы жргізілді. Нтижесінде ВКУ 41В линиясы фракциялауды ышылды жне сілтілі жйелерінде жылдам озалатын белоктар аймаы бойынша айырмашылыы бар генотипті 2 нсасынан тратыны аныталды, яни типті сімдіктерді лесі 80%-ды рады. Сондай-а, Казахстанский 1 буданыны аналы линиясы ВКУ 102А гетерогенді жне 3 морфотиптен трады деген болжам жасалды.

3.4 азастан селекциясындаы кнбаысты арапайым будандарыны буданды дегейін анытаудаы гелиантинин спектрлары

Электрофорез дісі арылы дндегі белок оры - гелиантинин спектрлары бойынша кнбаысты арапайым будандары дндеріні спектрларында бастапы ата-аналы линиялары компоненттеріні крінуі негізінде будандасу дегейін анытауа ммкіндік берді (2-кесте). арапайым будандарды барлыында сілтілі ортада фракцияланан белок орыны спектрлары бойынша будандасу дегейін баалау ммкіндігі болмаан жадайда, ышылды ортада жргізілген электрофоретикалы талдаулары олданылады (3-сурет).

2-кесте – Кнбаысты арапайым будандары мен ата-аналы линияларыны будандасу дегейлері (сілтілі ортада)

ЭЖ	ВКУ 41В	Солнечный 20	ВКУ 101 А	ВКУ 41В	Каз. 5	ВКУ 457А	ВКУ 41В	Каз. 1	ВКУ 102 А
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
31	2	2	2	2	2	2	2	3	2
32	2	2	1	2	3	3	2	3	3
33	2	1	1	2	2	2	2	2	-
34	1	2	2	1	2	2	1	1	2
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
45	1	2	3	1	2	4	1	2	2
46	1	2	2	2	1	-	2	1	1
47	1	2	2	1	1	1	1	1	2
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
75	4	4	4	4	4	4	4	4	4
76	2	2	-	2	1	1	2	1	1
78	3	2	1	3	3	3	3	1	3

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

А Б

(А–сілтілі ортада) 1,2,7-11 – Казахстанский 1; 3,4 – ВКУ 102 А; 5,6 – ВКУ41В. (Б-ышылды ортада) 1,2,7-13 – F1 рпаыны буданды тымы, 3,4-ВКУ 41В; 5,6-ВКУ 102А (баытпен крсетілген маркерлі компоненттер)

3-сурет – Казахстанский 1 арапайым буданыны гелиантинин спектрлары

Будандарды буданды дегейі: азастан 1 - де 97%, азастан 5 - 66 %, Юбилейный 40 - 95,7 %, Солнечный 20 - 88 % рады. ышылды жне сілтілі жйелерде дифференциацияланан гелиантинин спектрларын салыстыруларда: сілтілі жйедегі гельде апаратты компоненттер негізінен электрофореграмманы ортаы блігінде шоырланса, ышылды жйеде фракцияланан спектрлерде жай жне тез озалатын зоналарда шоырлананын крсетті.

Жргізілген зерттеулерге араанда кнбаыс сорттары мен будандары тымшаруашылыында будандарды буданды дегейін жне линияларды типтілігін анытауда дндегі белок оры - гелиантинині (ышылды жне сілтілі орталарда) полиморфтылыын негізге ала отырып, биохимиялы баылауды енгізу ммкіндігі аныталды.

3.5 Селекциялы жне тымды материалдарды идентификациялау мселесін шешудегі кнбаысты цитоплазматикалы белоктары

Бізді зерттеулеріміз бойынша кнбаысты селекциялы жне тымшаруашылыы материалдарын идентификациялау мен дифференциациялау мселесінде дндегі белок оры бойынша анытау ммкін болмаан жадайда, оны цитоплазматикалы белоктары арылы анытауа болатындыы аныталды. Белоктар трис-НСl буферімен экстракцияланып, ажыраулары сілтілі ортада жргізілді. Цитоплазматикалы белоктарды спектрлары ртрлі аны боялан 18-ден 20-а дейінгі белокты сызытардан трады екен (лсіз компоненттерден бастап 3 балды дегейге дейін). Кнбаысты Казахстанский1 жне Казахстанский 5 арапайым будандары жне оларды бастапы аналы ВКУ 102А, ВКУ 457А линиялары мен ВКУ 41В аталы линияларыны электрофоргераммаларыны салыстырулары Казахстанский 5 буданыны спектрларында аналы формасында кездеспейтін ЭЖ 13 жне осы будан мен Казахстанский 1 буданыны спектрларында аналы формасында жо ЭЖ 19 компоненттері пайда болды. Цитоплазматикалы белоктарды спектрлары негізінде Казахстанский 1 жне Казахстанский 5 арапайым будандары мен оларды ата-аналы линияларыны формулалары жасалды (3- кесте, 4-сурет)

3-кесте – Кнбаыс лгілеріні цитоплазматикалы

белогыны рамы

ЭЖ	арапайым будандар мен оларды бастапы ата-аналы линиялары					1 2 3 4 5 6 7 1-2;41В аталы линиясы; 3,4,5; Казахстанский 5; 6,7; 457А аналы линиясы 4-сурет – Кнбаысты цитоплазматикалы белоктарыны спектры
	ВКУ 102	Казахстан.1	ВКУ41В	Казахстан.5	ВКУ 457 А
5	1	лсіз	1	1	лсіз
6	1	лсіз	1	2	лсіз
9	2	2	3	2	2
10	1	1	2	1	1
13	2	2	2	2	-
14	3	2	3	2	2
15	3	1	2	2	1
16	2	2	3	2	2
19	-	1	1	1	-
27	2	1	2	2	2
29	3	2	3	3	3
32	3	2	3	3	3
40	3	2	2	3	1
53	3	2	2	3	3

Жапыра белоктарыны экстракциясы мен фракциялау жадайын жете зерттеу барысында, цитоплазматикалы белоктарды кнбаыс дндеріні будандасу дегейін анытауда пайдалануа болатыны крсетілді.

4 Кнбаысты аурулара тзімді трлеріні биохимиялы ерекшеліктері

Кнбаыс даылы бактериалды, вирусты жне саыраула оздырыштарыны 40 шаты трімен заымданады жне осыны серінен шаруашылыта 80% -а дейін ысырап келеді (Лукомец, 2009). Кнбаысты ауылшаруашылы-нды белгілері бар трлерін срыптауда биохимиялы тестілерді олдану селекцияны тиімділігін арттырады. Пероксидаза ферменті сімдікті стресті факторлара тзімділігімен байланысты болып табылады. Кнбаыс жапыраындаы пероксидазаны жалпы белсенділігі жне жеке изоформдарыны крсеткіштері арылы стресті факторлара тзімді формаларын срыптауа болатыны аныталан (Mader M., 1982).

Кнбаысты будандары мен оны ата-аналы трлеріні аурулара тзімділігін, оны ішінде кнбаысты ртрлі мшелеріндегі пероксидаза ферментіні белсенділігін анытау жне оны тзімділікпен байланысын зерттеу шін зертханалы жадайда кнбаысты будандары мен линияларыны тымдары сіріліп, алынан скіндер (тжірибелік варианты) 2мМ салицил ышылымен (экзогенді элиситор) делді. Катодты жне анодты баытта ттікшелі гельде фракцияланан екі жапырашалы скін кезеіндегі жапыра, саба жне тамыр мшелеріндегі пероксидазаны рамы аныталды. Будандардаы анодты пероксидазаны спектрлары ата-аналы линиялара араанда аны болып келеді. Жапыра мшесіндегі пероксидаза ЭЖ 9,26,51,62,100 изоформдарынан трса, саба пен тамыр мшелеріндегі пероксидаза ЭЖ 9,26,62,100 изоформдарынан трады. Кнбаысты будандары мен ата-аналы линияларыны жапыра, саба жне тамыр мшелеріні катодты пероксидазасыны спектрларын зерттегенде жапыра жне саба мшелерінде спектрларыны изоформа саны (ЭЖ 9,100) бірдей болып табылды, ал тамыр мшесінде пероксидаза спектрларыны біршама гетерогенділігі яни оны 4 изоформдарынан тратындыы аныталды (ЭЖ 9, 26, 67 жне 100).

Пластиналы гельде де анодты изопероксидазаны рамыны талдауы жапыра пероксидазасыны саба жне тамыр изоформдарыны рамымен салыстыранда анарлым гетерогенді екендігі длелденді (5-сурет). Кнбаысты екі жапырашалы скін кезеіндегі экзогенді элситорлармен сер еткендегі пероксидаза ферментіні жалпы белсенділігі тзімді жне тзімсіз формаларда да артты. йтсе де, бастапы кезеде, яни баылау вариантында аурулара тзімді будандарда бл ферментті белсенділігі біршама жоары боланын крсетеді. Мысалыа жалан а нта аууруына тзімді Казахстанский 1 мен Казахстанский 3124 будандарыны баылау нсасында пероксидазаны жалпы белсенділігі 1200 н/кат, 911 н/кат сйкес болды.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Казахстанский 1 буданыны 1,2-жапыраы, 5,6-сабаы, 9,10-тамыры Казахстанский 5 буданыны 3,4-жапыраы, 7,8 –сабаы, 11-13 –тамыры

5 - сурет – Кнбаысты Казахстанский 1 жне Казахстанский 5 арапайым будандары скіндеріні ртрлі мшелеріні анодты изопероксидазасыны спектрлары

Жмысты нтижесінде тзімді будандарды екі жапырашалы скіндерінде жалпы пероксидазаны белсенділік крсеткіштері жоары дегейде екендігі аныталды. Кнбаысты будандары мен линияларыны екі жапырашалы скіндерімен атар 10 кндік скіндері де экзогенді элиситор мен делді. 2-3 жапыра кезеінде де ртрлі мшелерінде пероксидазаны жалпы белсенділігі генотиптерді аурулара тзімділігіне туелсіз трде згергені байалды. Барлы будандар мен линияларды жапыра мшесінде саба пен тамыра араанда пероксидазаны жалпы белсенділігіні крсеткіштері жоары дегейді крсетті. Ал саба пен тамырдаы пероксидаза белсенділігіні крсеткіштері біршама тмен болды. Кнбаысты будандары мен линияларыны егістік жадайында сірілген су мерзімдері ртрлі жапыра нсалары алынды. Пероксидазаны жалпы белсенділігі кнбаысты су мерзіміні ртрлі кезедерінде ралай боланы крсетілді. Яни екі жапырашалы скін кезеінде пероксидазаны жалпы белсенділігі едуір жоары да, наыз 2-3 жапыра кезеінде орташа, ал крзекелік кезеінде біршама тмен лайды (4- кесте).

4 - кесте – Кнбаысты су мерзіміні ртрлі кезедеріндегі жапыра мшесіндегі пероксидазаны жалпы белсенділігіні згеруі

лгілерді атаулары	Тзімділігі	Пероксидазаны жалпы белсенділігі, н/кат
		Екі жапыра шалы кезе	Наыз 2-3 жапыра кезеі	Крзеке кезеі
ВКУ 41 В	Тзімді	610	595	249
ВКУ 138 В2	Тзімсіз	1097	702	186
Казахстанский 5	Тзімсіз	720	631	346
Казахстанский 3124	Тзімді	1010	702	89

Жргізілген зерттеулерді сараптай келе екі жапырашалы скін кезеіні жапырашаларында жалпы пероксидаза белсенділігі мен анодты изоформ саны жоары боландыы аныталды. Жапыратарды анодты изопероксидазасыны атынасты белсенділігіні згеруіні талдауы аурулара тзімді трлерде (Казахстанский 1, Казахстанский 3124, ВКУ 41В) ЭЖ 51 жне 62 изопероксидазасыны белсенділігі артатыны аныталды (5-кесте).

5 - кесте – Экзогенді элиситормен сер еткендегі кнбаыс жапыраыны анодты изопероксидазасыны атынасты белсенділігіні (%) згеруі

ЭЖ	Кнбаыс нсалары
	Казахстан- ский 1 тзімді		Казахстан - ский 3124 тзімді		Казахстанский 465		ВКУ 41В Тзімді		ВКУ138 В2
	Белсенділігі %
	баылау	тжірибе	баылау	тжірибе	баылау	тжірибе	баылау	тжірибе	баылау	тжірибе
9	6,1	4,5	11,7	9,4	8,6	8,1	8,8	9,6	6,4	5,6
26	3	3,8	12,1	3,1	8,6	8,7	11,7	9,6	6,2	8,1
51	30,3	32,3	26,7	31,4	34,2	32,2	29,5	32,3	33,2	27
62	30,3	32,3	26,7	34,5	34,2	32,2	29,5	32,3	33,2	27
100	18,1	18,7	16,8	21,8	22,6	18,7	20,5	16,2	21	27

Алынан мліметтерге сйене отырып, скіндердегі пероксидаза ферменті белсенділігіні жйелік баамын кнбаыс селекциясында будандар мен линияларды ауруа тзімділігін болжау шін пайдалануда перспективті екендігі аныталды.

Кнбаыс сімдігіні екі жапырашалы скін кезеіндегі морфологиялы мшелеріні анодты жне катодты изопероксидазаларын зерттеу негізінде жапырашаларды анодты пероксидазасы мен тамырды катодты пероксидазасыны изоформ рамы бойынша едуір гетерогенді екендігі аныталды. Бізді зерттеулерімізді нтижесінде жалан а нта ауруына тзімді кнбаысты формалары экзогенді элиситор (салицил ышылы) серіне жауап ретінде скіндерде атынасты электрофоретикалы жылжымалылыы 51 жне 62 пероксидаза изоформдары белсенділігіні артуымен сипатталады.

Келешекте кнбаысты аурулара тзімді трлерін срыптауда екі жапырашалы скін кезеіндегі пероксидаза ферментіні ЭЖ 51 жне 62 анодты изоформдарыны белсенділігін маркер ретінде олдануа болады.

5 Кнбаысты арапайым жне ш линиялы будандарыны буданды дегейін зертханалы баылау

Тымны сортты сапасын анытау шін олданылатын егістікті апробациясы мен грунтты баылауы сімдікті бкіл онтогенезі процесі кезіндегі морфофизиологиялы белгілерді кпшілігін талдауа негізделген жне сортты тазалы пен егуді сортты сйкестіктерін едуір сенімді баалауа болады.

Ш АШЗИ «Майлы даылдар» бліміні стационарында егістікке баылау жасау масатында егісті ртрлі пунктінен (5 жерден) алынан Казахстанский 1 жне Солнечный 20 арапайым будандары мен ш линиялы Сункар жне Казахстанский 465 будандарыны буданды дегейі (сілтілі жне ышылды ортада фракцияланан гелиантинин) аныталды (6- кесте)

6-кесте – Егістікті 5 пунктінен алынан кнбаысты арапайым жне ш линиялы будандарыны буданды дегейі (сілтілі жне ышылды орталарда)

пункт  №	Солнечный 20 арапайым буданыны буданды дегейі (%)		пункт  №	Казахстанский 1 арапайым буданыны буданды дегейі (%)
	сілтілі ортада	ышылды ортада		сілтілі ортада	ышылды ортада
1	63,6	86,4	1	66,6	88,7
2	72,7	95,2	2	54,5	91
3	66,6	91	3	63,6	91
4	77,7	95,2	4	63,6	89
5	81,8	91	5	51,5	91
пункт№	Казахстанский 465 шлиниялы буданыны буданды дегейі (%)		пункт №	Сункар шлиниялы буданыны буданды дегейі (%)
	сілтілі ортада	ышылды ортада		сілтілі ортада	ышылды ортада
1	77,7	98,9	1	88,8	83,3
2	77,7	98,9	2	88,8	88,8
3	88,8	98,9	3	88,8	94,4
4	88,8	98,9	4	88,8	88,8
5	77,7	93,3	5	77,7	94,4

Электрофорез дісіні 2 трлі жйелерінде будандарды буданды дегейін алдын – ала баалау нтижесі тымдаы гелиантининді рН ышылды ортасында фракциялау, дл осы лгілерді сілтілі ортада фракциялауа араанда,басым кпшілігінде жоары крсеткішті крсетті. Келтірілген мліметтерді сараптай келіп айтарымыз, сілтілі ортадаы гелиантининді фракциялау біршама жоары шешімді абілеттілігін крсетеді. Жргізілген зерттеулерді нтижесінде азастан селекциясындаы кнбаысты сорттарын белок оры гелиантинин арылы идентификациялауа, оларды биотиптерін бліп алуа жне полиморфтылыын анытауа, селекциялы зерттеуге болатыны аныталды.

Сілтілі ортада фракциялау жолымен алынан гелиантинин спектрларыны здігінен тозаданатын линиялар тазалыына биохимиялы баылау, будандасу дегейін тек ана кнбаысты арапайым будандарында ана емес, сондай-а крделі шлиниялы будандарды да анытауда жоары шешуші абілеттілікті крсететіндігі длелденді. Бл жерде бізді берген талапнамамыз "Кнбаысты F1 рпаыны будандасу дегейі мен здігінен тозаданатын линиялар тазалыы мен біркелкілігін баалау тсілі", тіркелген №2008 (0043) 21.04.2008ж. длел болып табылады.

азастан Республикасында пайдаланылуа жіберілген отанды кнбаысты сорттары мен будандарыны, ата-аталы трлеріні егістікте тексерулер сортты отаулар мен фитосанитарлы тазартулар міндетті трде жргізіледі.

здігінен тозаданан линияларды тазалыын гелиантинин рамыны типтілігі бойынша зертханалы дістермен баылауды енгізу – кнбаысты оригинал тымдарыны сапасын анытауда едуір шыындар мен уаытты ысартады, тексеруді длдігін арттырып, тымды материалды баалау жмыстарын жыл бойына жргізуге ммкіндік береді. Біз сынып отыран кнбаысты будандары тымшаруашылыыны дстрлі олданылуын жетілдіру лгісі 7- кестеде келтірілген.

7-кесте – Биохимиялы баылаулар негізінде кнбаысты будандарыны біріншілік тымшаруашылыыны жетілдірілген лгісі

Будандарды ылыми-зерттеу мекеме–оригинаторлары	Ата-аналы трлерді аналы, суперэлиталы жне элиталы тымдары		Тымны сапасы мен типтілігін сатау шаралары.
	Фертильді аналы трлері жне оларды стерильді аналогтары	Тозаны фертильділігін алпына келтіруші аталы трлері	1.Гелиантининні электрофоретикалы суреттері бойынша линияларды тазалыы мен типтілігін баалаудаы зертханалы дістер 2.Сортты отаулар мен фитосанитарлы тазартулар (типті емес, ауру жне фертильді сімдіктерді жлу) 3. Егістікті тексерулер.
Буданды тымдарды нерксіптік ндіріс аймаы - мамандандырылан тымшыару шаруашылытары	Кнбаыс будандарыны тауарлы егістері		1.Гелиантинин спектрлары бойынша тымны F1буданыны буданды дегейін анытауды зертханалы дісі 2. Грунтты баылау. 3.Егістерді апробациясы.